Μάνος Χατζιδάκις «Γυμνάσματα»

Tom Mc Nemar

Μάνος Χατζιδάκις «Γυμνάσματα»

Φοβήθηκα τη μνήμη

και την σκότωσα

Όμως εκείνη έζησε

Τραυματισμένη

Δύσμορφη

Τυραννική

Και μου θυμίζει επίμονα

Κάθε φορά που γράφω

Πως είμ’ εγώ

Κι όχι ένας άλλος

[Μάνος Χατζιδάκις, Μυθολογία, Εκδόσεις Ύψιλον]

Ο ποιητής θεωρώντας πως η ανάμνηση εκείνων των γεγονότων της παιδικής και νεανικής ηλικίας που συνέβησαν ενώ ο ίδιος δεν είχε τον πλήρη έλεγχο της ζωής του, απειλούν την με κόπο δημιουργημένη παρούσα ταυτότητα του εαυτού του, επιχειρεί να απαλλαγεί ολωσδιόλου από τη μνήμη, σκοτώνοντάς την. Θεωρεί πως οι επώδυνες μνήμες του παρελθόντος, τα λάθη κι οι ανώριμες επιλογές, οι παραλείψεις και οι λανθασμένες αντιδράσεις, ζημιώνουν και υπονομεύουν την τωρινή του εικόνα, που τη διαμόρφωσε συνειδητά ο ίδιος, επιδιώκοντας διαρκώς μια πιο ώριμη και πιο ουσιαστική αντιμετώπιση της ζωής.

Ωστόσο, η μνήμη κατορθώνει να επιβιώσει, έστω κι αν απομένει τραυματισμένη και δύσμορφη απ’ την απροθυμία του ποιητή να επιστρέψει στα γεγονότα του παρελθόντος και να τα επανεξετάσει, ώστε να κατανοήσει πληρέστερα τόσο τα ίδια όσο και τις πιθανές προεκτάσεις τους. Η μνήμη επιβιώνει κι επιστρέφει τυραννικά στη σκέψη του ποιητή, υπενθυμίζοντάς του κάθε φορά που γράφει κάποιο στίχο, την πραγματική του ταυτότητα∙ υπενθυμίζοντάς του πως η ουσία του εαυτού του βρίσκεται, όχι σε όσα εκείνος θα ήθελε να είναι ή να γίνει, αλλά σε όσα πράγματι έζησε -είτε τα θέλησε είτε όχι- και σ’ όσα πράγματι έκανε -είτε ήταν ορθά είτε όχι.

Η αλήθεια κάθε ανθρώπου κι η ταυτότητά του δεν βασίζονται μόνο στις ορθές επιλογές του και στις καταστάσεις που αντιμετώπισε επιτυχώς, βασίζονται εξίσου και στις αποτυχίες του, όπως και στα οδυνηρά βιώματά του. Ο ποιητής, επομένως, όσο κι αν θα ήθελε να ξεχάσει τα λάθη και τις αστοχίες του παρελθόντος, δεν μπορεί στην πραγματικότητα να το κάνει, εφόσον είναι κι αυτά ένα καίριο στοιχείο της προσωπικότητας και του εαυτού του.

Μια εξωραϊσμένη εικόνα του εαυτού μας απ’ την οποία απουσιάζουν τα λάθη κι αστοχίες, οι άσχημες εμπειρίες και τα οδυνηρά βιώματα, δεν αποτελεί με κανέναν τρόπο την αληθινή μας ταυτότητα, εφόσον ό,τι είμαστε κι ό,τι έχουμε γίνει βασίζεται και στις αρνητικές στιγμές της ζωής μας. Υπ’ αυτή την έννοια η προσπάθεια του ποιητή να απαλλαγεί από τη μνήμη θα οδηγούσε στην επίπλαστη δημιουργία μιας άλλης, μιας ξένης ταυτότητας, που δεν θα είχε καμία σχέση με τον πραγματικό του εαυτό. Κι αν ίσως κάποιος άλλος άνθρωπος μπορούσε να ζήσει υιοθετώντας μια επίπλαστη εικόνα του εαυτού του, αυτό δεν μπορεί να γίνει στην περίπτωση του ποιητή, καθώς η ποίηση για να γεννηθεί απαιτεί την καταβύθιση στην αληθινή, στην ανόθευτη ψυχή του ποιητή, εκεί όπου λανθασμένες και ορθές επιλογές συνυπάρχουν αξεδιάλυτα.

 Φοβήθηκα τη μνήμη

και την σκότωσα

Η μνήμη είναι αναγκαία τόσο σε ό,τι αφορά την προσωπική ζωή ενός ατόμου, όσο και γενικότερα σε ό,τι αφορά την πορεία μιας κοινωνίας, καθώς μήτε οι άνθρωποι μήτε οι κοινωνίες μπορούν να προχωρήσουν στο μέλλον χωρίς ουσιαστική γνώση και κατανόηση του παρελθόντος. Κάθε λαός, όπως και κάθε άνθρωπος, οφείλει να επιστρέφει στα γεγονότα του παρελθόντος -είτε αυτά είναι θετικά είτε όχι- με την πρόθεση όχι να τα ερμηνεύσει κατά βούληση, αλλά να τα δει στην πληρότητά τους, με όση σκληρότητα τυχόν κρύβουν, και να τα κατανοήσει γι’ αυτό που πραγματικά είναι. Τα γεγονότα του παρελθόντος, άλλωστε, -παρά τη συνήθη τακτική της παραποίησής τους- μπορούν να λειτουργήσουν επωφελώς, μόνο αν ιδωθούν και ερμηνευθούν όπως πραγματικά συνέβησαν, κι όχι όπως θα θέλαμε να έχουν συμβεί ή όπως τυχόν εξυπηρετούν τις τρέχουσες πεποιθήσεις και απόψεις μας.  

Μια κοινωνία που φοβάται να αντικρίσει με ειλικρίνεια τα λάθη, τις παρανοήσεις και τις διαψεύσεις του παρελθόντος, είναι καταδικασμένη να επαναλαμβάνει τις ίδιες άστοχες επιλογές.

©Κωνσταντίνος Μάντης