Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία Γ΄ Λυκείου: Το παρελθόν και ο σύγχρονος άνθρωπος

Joana Kruse [Οία, Σαντορίνη] 

 
Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία Γ΄ Λυκείου: Το παρελθόν και ο σύγχρονος άνθρωπος
 
Κείμενο 1: Το παρελθόν και ο σύγχρονος άνθρωπος
     Ένα σημαντικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο σημερινός κόσμος είναι το πρόβλημα του παρελθόντος. Τι θα γίνει; Θα συνεχίσει τον καθιερωμένο διάλογο του εκάστοτε παρόντος με το παρελθόν, θα αναγνωρίσει πως αυτό το παρελθόν περικλείει και εκφράζει εύγλωττα μιαν αξία απολύτως έγκυρη και αναγκαία για τη σημερινή πραγματικότητα ή θα το απορρίψει;
     Φαίνεται πως η εποχή μας προτιμά να απορρίψει το παρελθόν. Κάθε μέρα που περνάει, η φωνή του παρελθόντος εξασθενεί, απομακρύνεται για τους περισσότερους από εμάς που επιδιώκουμε να ζήσουμε την εποχή μας και σπάνια σκεφτόμαστε να πάμε αντίθετα στο ρεύμα... Κάθε μέρα που περνάει, το παρελθόν ως Ιστορία, ως Τέχνη, ως στοχασμός, ως αποκάλυψη του μυστηρίου μέσα μας και γύρω μας δεν μας λέει τίποτε. Επισκεπτόμαστε ένα μουσείο και φεύγουμε από εκεί ασυγκίνητοι. Τριγυρνούμε σε μια πολιτεία που το παρελθόν την έχει ανυψώσει σε μνημείο κάλλους και Ιστορίας, και δε μένει ξύπνια μέσα μας παρά μια κοντόφθαλμη και δυσκίνητη περιέργεια ή, το χειρότερο, μια καταγέλαστη ματαιοδοξία πως βρισκόμαστε, πως γνωρίζουμε, πως σκεφτήκαμε τη φημισμένη αυτή πολιτεία. Αλλά βαθύτερα, αυτή η πολιτεία για μας δεν έχει φωνή, δεν έχει φυσιογνωμία, δεν μας φέρνει κανένα μήνυμα. Το παρελθόν της απομένει για τον εσωτερικό μας κόσμο βουβό.
     Αποφασίζουμε να διαβάσουμε ένα παλιό βιβλίο και το εγκαταλείπουμε μετά από ανάγνωση κάμποσων σελίδων. Δεν μας λέει τίποτε. Με λίγα λόγια, ο κόσμος που ζούμε έχει χάσει και τη γεύση του παρελθόντος και την προθυμία ή την υπομονή που χρειάζεται για να το κατακτήσει. Απορρίπτεται, λοιπόν, το παρελθόν ως πείρα, ως απαραίτητη για την ολοκλήρωση της τρέχουσας ζωής μαθητεία σ’ αυτή την πείρα, απορρίπτεται ως αξία σταθερή, πολυδύναμη και ανεπανάληπτη για την κρίση της μοίρας του σημερινού ανθρώπου; Φαίνεται πως ουσιαστικά απορρίπτεται.
     Η γενιά που ανεβαίνει τώρα στο προσκήνιο είναι μια γενιά αγέρωχη, άκαμπτη, μια γενιά κυριολεκτικά ριζοσπαστική. Η στάση που παίρνει αντίκρυ στην Ιστορία, στην Τέχνη και γενικότερα αντίκρυ στο παρελθόν είναι αρνητική. Μια τέτοια στάση, όμως, οδηγεί σε οπισθοδρόμηση.
     Θεσμοί που δοκιμάστηκαν στο παρελθόν επί αιώνες, που καθιερώθηκαν με αίμα πολύ, έχουν πια διαβρωθεί. Η οικογένεια, που ήταν η ζεστή φωλιά όπου πλάθονταν κι οπλίζονταν ο άνθρωπος, κάθε μέρα γίνεται και πιο σκιώδης. Ο τρόπος ζωής που είχε το παρελθόν κληροδοτήσει από γενιά σε γενιά – τιμιότητα, ντροπή, αξιοπρέπεια και κοινωνική συνεργασία – κινδυνεύει και αναιρείται καθημερινά από την πρακτική της εποχής μας. Το παρελθόν, ως αυθεντία, ως πηγή κανόνων βίου, υποφέρει από δεινή αμφισβήτηση.
     Τι συμβαίνει λοιπόν; Οι αποκρίσεις που ερμηνεύουν το τρομερό αυτό φαινόμενο είναι ποικίλες. Άλλοι μάς λένε πως αρνούμενοι το παρελθόν μας πραγματοποιούμε την αξία της ελευθερίας. Και λησμονούν πως η ελευθερία έχει κανόνες που σήμερα έχουν καταργηθεί. Μας λένε ακόμη πως το παρελθόν αυτό ήταν κίβδηλο και πως πρέπει κάποτε, σε μιαν εποχή επαναστατική όπως η δική μας εποχή, να ανανεωθεί η ζωή αναβαπτιζόμενη σε αυτό που είναι αλήθεια. Πώς συμβαίνει, όμως, να θεωρείται σήμερα ως αληθινό ό,τι είναι βλάσφημο για τον άνθρωπο, αγενές, απρεπές, ανήθικο και βάρβαρο; Η καλοσύνη, λοιπόν, και η εντιμότητα δεν δικαιούνται να συμπαρακαθήσουν στην τράπεζα της αλήθειας, και μάλιστα επικεφαλής;
     Υπάρχει και μια άλλη ερμηνεία: Πάμε προς τη δημιουργία ενός νέου τύπου ζωής. Η απόκριση έχει μιαν εγωιστική αφέλεια μοναδική. Η Ιστορία ως τώρα γνώρισε πολλούς τρόπους ζωής – αλλιώς ζούσε ο αρχαίος Έλληνας λ.χ., αλλιώς ο Βυζαντινός, αλλιώς ο Ευρωπαίος του Μεσαίωνα, αλλιώς ο προπολεμικός άνθρωπος. Αλλά όλοι αυτοί οι νέοι τρόποι – εκδοχές της ζωής, δεν αρνούνταν το παρελθόν. Απλούστατα, ασκούσαν το πρωταρχικό ανθρώπινο χρέος να κρίνουν αυτό το παρελθόν και να τοποθετούνται υπεύθυνα και δημιουργικά αντίκρυ του.
     Σήμερα, αντίθετα, ζούμε σ’ εποχή άκριτης απόρριψης των πάντων. Με τι προζύμι θα πλαστεί η νέα αυτή, η πολυθρύλητη ζωή;
     Τα πράγματα γίνονται κυριολεκτικά δραματικά για έθνη που διαθέτουν παρελθόν χιλιετηρίδων, όπως είναι το δικό μας έθνος. Εδώ και η ευθύνη, εθνική και προσωπική, και η δοκιμασία και το χρέος είναι πιο βαριά, πιο επίμονα. Τι θα κάνει, πώς θα σταθεί υπεύθυνα το δικό μας έθνος αντίκρυ στο παρελθόν του; Ιδού ένα ερώτημα που πρέπει σοβαρά κι επίμονα να μας βασανίσει. Τι θα κάνει μ’ αυτό το απροσμέτρητο βάρος της Ιστορίας του; Πώς θ’ αντέξει στην πίεση της εποχής και πώς θα ζήσει με ευθύνη και συνέχεια το παρόν του;
 
Κώστας Τσιρόπουλος, «Αυτοψία μιας εποχής» Εκδόσεις των Φίλων, (Διασκευή)
 
Κείμενο 2: Ελεγείο πάνω στον τάφο ενός μικρού αγωνιστή
 
Πάνω στο χώμα το δικό σου λέμε τ’ όνομά μας.
Πάνω στο χώμα το δικό σου σχεδιάζουμε τους κήπους και τις πολιτείες μας.
Πάνω στο χώμα σου Είμαστε. Έχουμε πατρίδα.
 
Νικηφόρος Βρεττάκος, Παραμυθένια Πολιτεία (1947), Τα ποιήματα, τ. Α ́, Τρία Φύλλα, Αθήνα, 1992
 
ΘΕΜΑ Α
Σε 60-70 λέξεις να παρουσιάσετε συνοπτικά τις ερμηνείες (6^η & 7^η παράγραφος) που παρουσιάζει ο γράφων σχετικά με την απόρριψη του παρελθόντος.
Μονάδες 15
 
Οι ερμηνείες που δίνονται για την απορριπτική στάση της σύγχρονης εποχής απέναντι στο παρελθόν ποικίλουν. Κατά μία άποψη η άρνηση του παρελθόντος συνιστά βήμα ελευθερίας. Ενώ, κατά τη γνώμη άλλων, η απόρριψή του είναι αναγκαία εφόσον ήταν αναληθές και παραποιημένο, οπότε χρειάζεται μια ανανέωση μέσω της επαφής με την αλήθεια. Άλλοι, τέλος, θεωρούν πως απομακρυνόμενοι από το παρελθόν προχωρούμε στη δημιουργία ενός νέου τρόπου ζωής. 
 
ΘΕΜΑ Β
Β1. Να αναπτύξετε σε 80-100 λέξεις το περιεχόμενο του παρακάτω αποσπάσματος του κειμένου: «Άλλοι μας λένε πως αρνούμενοι το παρελθόν μας πραγματοποιούμε την αξία της ελευθερίας. Και λησμονούν πως η ελευθερία έχει κανόνες που σήμερα έχουν καταργηθεί».
Μονάδες 10
 
Η άποψη πως η απόρριψη του παρελθόντος συνιστά κίνηση ελευθερίας και αποδέσμευση από ό,τι πιθανώς εκλαμβάνεται ως παρωχημένο πλαίσιο αρχών δεν ευσταθεί, εφόσον βασίζεται σε μια λανθασμένη αντίληψη της ελευθερίας. Ελευθερία δε σημαίνει απομάκρυνση από κάθε αξία και από κάθε αρχή. Η ελευθερία έχει κανόνες και περιορισμούς, τους οποίους όσοι αντιλαμβάνονται το παρελθόν ως πηγή δέσμευσης μήτε τους σέβονται μήτε τους κατανοούν. Μια πλήρης απόρριψη του παρελθόντος, χωρίς αίσθηση ευθύνης απέναντι σε όσα συνιστούν το θεμιτό πλαίσιο λειτουργίας μιας κοινωνίας θα οδηγούσε όχι στην ελευθερία, αλλά σε μια επιζήμια κατάσταση ασυδοσίας. Το παρελθόν, άλλωστε, αποτελεί καίρια πηγή αυτογνωσίας και σημείο αναφοράς, χωρίς το οποίο οι άνθρωποι χάνουν την ταυτότητα και τον προορισμό τους.
 
Β2.α. Να παρουσιάσετε πώς τεκμηριώνει ο γράφων τον ακόλουθο ισχυρισμό του: 
«Θεσμοί που δοκιμάστηκαν στο παρελθόν επί αιώνες, που καθιερώθηκαν με αίμα πολύ, έχουν πια διαβρωθεί.» (μονάδες 6)
 
Ο γράφων προκειμένου να τεκμηριώσει τον ισχυρισμό του δίνει παραδείγματα επιμέρους θεσμών που έχουν διαβρωθεί στη σύγχρονη εποχή. Ως πρώτο θεσμό αναφέρει την οικογένεια, την αλλοτινή προσφορά της οποίας παρουσιάζει με συγκινησιακή χρήση του λόγου («ήταν η ζεστή φωλιά…»). Ακολούθως αναφέρεται στον τρόπο ζωής του παρελθόντος, τα χαρακτηριστικά του οποίου διευκρινίζει με τη χρήση ασύνδετου σχήματος («τιμιότητα, ντροπή, αξιοπρέπεια»).
 
β. Τι επιδιώκει ο συγγραφέας με τη χρήση των ερωτήσεων στην τελευταία παράγραφο του κειμένου και τι στον πρόλογο του κειμένου; (μονάδες 9)
Μονάδες 15
 
Τα ερωτήματα στο πλαίσιο του επιλόγου μένουν ανοιχτά, χωρίς ουσιαστική απάντηση, προκειμένου να ενισχυθεί ο προβληματισμός του αναγνώστη. Το πώς θα διαχειριστεί, άλλωστε, το ελληνικό έθνος το παρελθόν του και το πώς θα αντεπεξέλθει στις πιέσεις της σύγχρονης εποχής συνιστούν καίρια ερωτήματα, η απάντηση των οποίων διαμορφώνεται στην πράξη χρόνο με τον χρόνο. Αξίζει, επίσης, να προσεχτεί πως τα ερωτήματα του επιλόγου -σε αντίθεση με αυτά του προλόγου- αφορούν συγκεκριμένα τη δική μας χώρα και όχι το σύνολο των εθνών. Εξειδικεύεται, έτσι, ο προβληματισμός και εστιάζει στη δική μας στάση απέναντι στην πολύτιμη και μακραίωνη πολιτισμική κληρονομιά μας.
Τα ερωτήματα του προλόγου αξιοποιούνται προκειμένου να εισάγουν τον αναγνώστη στο υπό διερεύνηση ζήτημα του κειμένου, κεντρίζοντας το ενδιαφέρον του και δίνοντας μια πιο οικεία διάσταση στο ύφος του κειμένου. Πρόκειται, μάλιστα, για ερωτήματα που αφορούν το σύνολο του σύγχρονου κόσμου -όλων, δηλαδή, των κρατών- εφόσον η αξία του παρελθόντος δεν είναι κάτι που απασχολεί -ή οφείλει να απασχολεί- μόνο το δικό μας έθνος.
 
Β3. Να καταγράψετε τρεις γλωσσικές επιλογές/εκφραστικά μέσα που αξιοποιεί ο συγγραφέας στη 2^η παράγραφο του κειμένου προκειμένου να ευαισθητοποιήσει τον αναγνώστη σχετικά με το ζήτημα της απόρριψης του παρελθόντος και να εξηγήσετε την ειδικότερη λειτουργία κάθε επιλογής/μέσου που εντοπίσατε.
Μονάδες 15
 
Στο πλαίσιο της δεύτερης παραγράφου ο συγγραφέας αξιοποιεί πλήθος εκφραστικών μέσων και γλωσσικών επιλογών προκειμένου να ευαισθητοποιήσει τον αναγνώστη. Μεταξύ αυτών, μπορούμε να διακρίνουμε: α) τη χρήση προσωποποίησης «η φωνή του παρελθόντος εξασθενεί», μέσω της οποίας αφενός δηλώνεται το γεγονός πως οι σύγχρονοι άνθρωποι επιλέγουν να αγνοούν τα πολύτιμα μηνύματα του παρελθόντος, κι αφετέρου μεταδίδεται η αίσθηση πως το παρελθόν δεν είναι κάτι το παρωχημένο, αλλά μια ζωντανή πραγματικότητα, β) τη χρήση μεταφοράς «ως αποκάλυψη του μυστηρίου μέσα μας και γύρω μας», μέσω της οποίας επισημαίνεται πως οι πληροφορίες και τα στοιχεία που μπορεί κανείς να αντλήσει από το παρελθόν είναι σε θέση να του επιτρέψουν να κατανοήσει τόσο πτυχές του ίδιου τους του εαυτού όσο και ουσιώδεις αλήθειες για τον κόσμο γύρω τους, και γ) τη χρήση ασύνδετου σχήματος «δεν έχει φωνή, δεν έχει φυσιογνωμία, δεν μας φέρνει κανένα μήνυμα», μέσω του οποίου φανερώνεται η αδυναμία του σύγχρονου ανθρώπου να συνομιλήσει, να εκτιμήσει, αλλά και να αντιληφθεί την ιδιαίτερη αξία μνημείων και ιστορικών περιοχών, παρά το κάλλος και παρά το βάρος της ιστορικής τους πορείας.
 
ΘΕΜΑ Γ
Γιατί η θυσία του «μικρού αγωνιστή» έχει σημαντική αξία για τους ομοεθνείς του; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας αξιοποιώντας τρεις κειμενικούς δείκτες του ποιήματος. (150-200 λέξεις)
Μονάδες 15
 
Η θυσία του μικρού αγωνιστή, όπως και κάθε άλλου στρατιώτη, έχει σημαντική αξία, εφόσον διασφαλίζει την ύπαρξη και την ελευθερία της πατρίδας. Όπως προκύπτει από το σχήμα επαναφοράς των τριών στίχων του ποιήματος («Πάνω στο χώμα το δικό σου / Πάνω στο χώμα σου»), κάθε μικρό ή μεγάλο επίτευγμα των ομοεθνών του μικρού αγωνιστή κατέστη εφικτό ακριβώς χάρη στη δική του θυσία. Ο ηρωισμός του ενός ωφελεί το σύνολο των πολιτών, γι’ αυτό και του οφείλουν βαθιά ευγνωμοσύνη. Οι πολίτες της χώρας μπορούν να «λένε τ’ όνομά τους», μπορούν να υπάρχουν και να αναγνωρίζουν την κοινή εθνική τους ταυτότητα χάρη σ’ εκείνον. Μπορούν να σχεδιάζουν το μέλλον, τα σπίτια τους, όπως αυτό δηλώνεται με σχήμα συνεκδοχής («σχεδιάζουμε τους κήπους»), καθώς και τις πόλεις τους. Πολύ περισσότερο, στη θυσία εκείνου οι πολίτες οφείλουν την ίδια τους τη ζωή, όπως τονίζεται εμφατικά με τη χρήση κεφαλαίου γράμματος στο ρήμα «Είμαστε». Η θυσία εκείνου διασφάλισε την ύπαρξη της κοινής πατρίδας, γι’ αυτό και εύλογα θρηνούν τον χαμό του, όπως αυτό δηλώνεται από τον τίτλο του ποιήματος «Ελεγείο πάνω στον τάφο ενός μικρού αγωνιστή».
Είναι, κατά τη γνώμη μου, ιδιαίτερα σημαντικό να αναγνωρίζουμε τις θυσίες και την προφορά των προηγούμενων γενεών, καθώς χωρίς τη δική τους αυτοθυσία και χωρίς το δικό τους σθένος η πατρίδα μας δεν θα είχε κατακτήσει την ελευθερία της. Αποτελεί, μάλιστα, το παράδειγμά τους ένα σαφές μήνυμα για τη στάση που οφείλουμε να κρατήσουμε κι εμείς, αν προκύψει μελλοντικά κάποιος άμεσος κίνδυνος για την πατρίδα μας.
 
ΘΕΜΑ Δ
Με αφορμή την άποψη του δοκιμιογράφου ότι ο σημερινός άνθρωπος δεν επικοινωνεί πλέον με τις παραδοσιακές αξίες του παρελθόντος, να συντάξετε ένα κείμενο στο οποίο να επισημαίνετε τους κινδύνους που εγκυμονεί η έλλειψη αυτής της επικοινωνίας. Στη συνέχεια, να προτείνετε τρόπους με τους οποίους θα μπορέσει ο άνθρωπος και ιδιαίτερα ο σημερινός νέος να συμφιλιωθεί με το παρελθόν και τις ρίζες του. (350-400 λέξεις)
Μονάδες 30
 
Συνομιλώντας με το παρελθόν…
 
     Υπό την επίδραση των σύγχρονων ψηφιακών μέσων, της εντυπωσιακής τηλεοπτικής εικόνας και των γοργών ρυθμών εξέλιξης της τεχνολογίας, κάθε στοιχείο του παρελθόντος μοιάζει αδιάφορο, παρωχημένο και ουδόλως ελκυστικό. Οι νεότερες γενιές τείνουν, έτσι, να στρέφουν το βλέμμα τους μόνο μπροστά, χωρίς να ενδιαφέρονται για τα όσα προηγήθηκαν. Θεωρούν, ίσως, πως το μέλλον μπορεί να σταθεί αυτόνομα, χωρίς θεμέλια, χωρίς επαφή με το παρελθόν. Αγνοούν, ωστόσο, πως αυτή είναι μια επικίνδυνη πλάνη.
     Η απώλεια επαφής με το παρελθόν και η άκριτη σύμπλευση με τις σύγχρονες τάσεις που συνήθως αποτελούν δάνεια από άλλες χώρες και πολιτισμούς ενέχει τον κίνδυνο της απώλειας της δικής μας εθνικής και πολιτισμικής ταυτότητας. Όσο γοητευτικά ή ενθουσιώδη κι αν μοιάζουν τα τεχνολογικά και πολιτισμικά προϊόντα των άλλων κρατών και της νέας εποχής, δεν μπορούμε να αρκούμαστε σε αυτά και να αγνοούμε τη δική μας ιστορική πορεία και τα όσα συνιστούν τη δική μας ξεχωριστή ταυτότητα. Η επαφή μας με τις σύγχρονες τάσεις οφείλει να γίνεται πάντοτε παράλληλα με την προσπάθεια γνωριμίας με τον δικό μας πολιτισμικό πλούτο, ώστε να διασφαλίζονται οι αναγκαίες εκείνες αντιστάσεις απέναντι σε μια γενικευμένη αποξένωση από τα όσα συνθέτουν τον πολιτισμό και την παράδοσή μας.
     Μέρος, άλλωστε, της παράδοσής μας είναι ένα ιδιαιτέρως ωφέλιμο πλαίσιο αξιών και αρχών, το οποίο έχει διαπλαστεί και δοκιμαστεί σε βάθος χρόνου οδηγώντας στη διαμόρφωση μιας σταθερής κουλτούρας σεβασμού, αλληλεγγύης, ανθρωπιάς και αλληλοκατανόησης. Πρόκειται για αξίες που συνόδευσαν πολλές από τις προγενέστερες γενιές και τις βοήθησαν να αντεπεξέλθουν στις ποικίλες δυσκολίες που έχει βιώσει η πατρίδα μας. Αποτελούν, άρα, μια πολύτιμη παρακαταθήκη, η οποία όμως έρχεται σε αντίθεση με το ωφελιμιστικό, εγωκεντρικό και συχνά ανάλγητο πνεύμα της σύγχρονης εποχής. Κάθε παραχώρηση στο νέο «τρόπο ζωής» και στις νέες αντιλήψεις συνιστά επιζήμια οπισθοδρόμηση, εφόσον μας απομακρύνει από τις αγαθές ποιότητες που μας έχουν κληροδοτηθεί.
     Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει πως ερχόμαστε αντιμέτωποι με το δίλημμα είτε να παραμείνουμε προσηλωμένοι στο παρελθόν είτε να υιοθετήσουμε τις νέες τάσεις. Η ενδεδειγμένη στάση είναι να ξεκινήσουμε ένα γόνιμο διάλογο τόσο με το παρελθόν όσο και με το παρόν, ώστε να αντλήσουμε τα πλέον επωφελή στοιχεία κι από τις δύο αυτές πηγές γνώσης. Η τεχνολογία, μάλιστα, μπορεί να αποτελέσει τον κατάλληλο αρωγό προκειμένου οι νεότερες γενιές να έρθουν σε επαφή με το παρελθόν και τις αξίες του τόπου μας, εφόσον παρέχει τη δυνατότητα μιας πιο θελκτικής παρουσίασής τους. Σκοπός μας, άλλωστε, οφείλει να είναι η αναθέρμανση του ενδιαφέροντος των νέων για το παρελθόν και υπάρχουν στη διάθεσή μας ποικίλα μέσα για να το πετύχουμε αυτό.  
     Αν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, το σχολείο, καθώς και η επίσημη πολιτεία αξιοποιήσουν το εύρος των τεχνολογικών δυνατοτήτων μπορούν να διαμορφώσουν άφθονο ψηφιακό υλικό που θα επιτρέψει στους νέους να γνωρίσουν καλύτερα το παρελθόν του τόπου μας. Μια γνώση πολύτιμη και αναγκαία, εφόσον μόνο μέσω αυτής μπορούμε όλοι μας να βρούμε το δρόμο προς την αυτογνωσία και, κατ’ επέκταση, την αυτοεκτίμηση.