Πλάτων, Πολιτεία 514a-515c (Η αλληγορία του σπηλαίου: οι δεσμώτες)

Πλάτων, Πολιτεία 514a-515c (Η αλληγορία του σπηλαίου: οι δεσμώτες)
 
Ο διάλογος έχει προχωρήσει και διεξάγεται στη μέση της νύχτας. Ο Σωκράτης βάζει τον συνομιλητή του, τον Γλαύκωνα, να φανταστεί ένα υπόγειο μέρος σαν σπηλιά και σκηνοθετεί μια παράδοξη ιστορία, την οποία όμως θεωρεί απλή αναπαράσταση της κοινής ανθρώπινης συνθήκης: όπως τα ανθρώπινα σώματα είναι ακινητοποιημένα και δέσμια στο υπόγειο, έτσι και η ψυχή είναι φυλακισμένη στις αισθήσεις του σώματος. Οι δεσμώτες γνωρίζουν μόνον ό,τι ακούν και βλέπουν, δεν έχουν άμεση αντίληψη του φωτός και των όντων, αλλά εμπιστεύονται απόλυτα τις αισθήσεις τους. Παρά την περιγραφή επαναλαμβανόμενων κινήσεων των ανθρώπων που περπατούν πίσω από το τειχάκι, η όλη εικόνα είναι στατική και τίποτε δεν προοιωνίζεται την αιφνίδια αλλαγή της κατάστασης.
 
Κείμενο αναφοράς
Μετὰ ταῦτα δή, εἶπον, ἀπείκασον τοιούτῳ πάθει τὴν ἡμετέραν φύσιν παιδείας τε πέρι καὶ ἀπαιδευσίας. Ἰδὲ γὰρ ἀνθρώπους οἷον ἐν καταγείῳ οἰκήσει σπηλαιώδει, ἀναπεπταμένην πρὸς τὸ φῶς τὴν εἴσοδον ἐχούσῃ μακρὰν παρὰ πᾶν τὸ σπήλαιον, ἐν ταύτῃ ἐκ παίδων ὄντας ἐν δεσμοῖς καὶ τὰ σκέλη καὶ τοὺς αὐχένας, ὥστε μένειν τε αὐτοὺς εἴς τε τὸ πρόσθεν μόνον ὁρᾶν, κύκλῳ δὲ τὰς κεφαλὰς ὑπὸ τοῦ δεσμοῦ ἀδυνάτους περιάγειν, φῶς δὲ αὐτοῖς πυρὸς ἄνωθεν καὶ πόρρωθεν καόμενον ὄπισθεν αὐτῶν, μεταξὺ δὲ τοῦ πυρὸς καὶ τῶν δεσμωτῶν ἐπάνω ὁδόν, παρ’ ἣν ἰδὲ τειχίον παρῳκοδομημένον, ὥσπερ τοῖς θαυματοποιοῖς πρὸ τῶν ἀνθρώπων πρόκειται τὰ παραφράγματα, ὑπὲρ ὧν τὰ θαύματα δεικνύασιν.
Ὁρῶ, ἔφη.
Ὅρα τοίνυν παρὰ τοῦτο τὸ τειχίον φέροντας ἀνθρώπους σκεύη τε παντοδαπὰ ὑπερέχοντα τοῦ τειχίου καὶ ἀνδριάντας καὶ ἄλλα ζῷα λίθινά τε καὶ ξύλινα καὶ παντοῖα εἰργασμένα, οἷον εἰκὸς τοὺς μὲν φθεγγομένους, τοὺς δὲ σιγῶντας τῶν παραφερόντων.
Ἄτοπον, ἔφη, λέγεις εἰκόνα καὶ δεσμώτας ἀτόπους.
Ὁμοίους ἡμῖν, ἦν δ’ ἐγώ· τοὺς γὰρ τοιούτους πρῶτον μὲν ἑαυτῶν τε καὶ ἀλλήλων οἴει ἄν τι ἑωρακέναι ἄλλο πλὴν τὰς σκιὰς τὰς ὑπὸ τοῦ πυρὸς εἰς τὸ καταντικρὺ αὐτῶν τοῦ σπηλαίου προσπιπτούσας;
Πῶς γάρ, ἔφη, εἰ ἀκινήτους γε τὰς κεφαλὰς ἔχειν ἠναγκασμένοι εἶεν διὰ βίου;
Τί δὲ τῶν παραφερομένων; οὐ ταὐτὸν τοῦτο;
Τί μήν;
Εἰ οὖν διαλέγεσθαι οἷοί τ’ εἶεν πρὸς ἀλλήλους, οὐ ταῦτα ἡγῇ ἂν τὰ ὄντα αὐτοὺς νομίζειν ἅπερ ὁρῷεν;
Ἀνάγκη.
Τί δ’ εἰ καὶ ἠχὼ τὸ δεσμωτήριον ἐκ τοῦ καταντικρὺ ἔχοι; ὁπότε τις τῶν παριόντων φθέγξαιτο, οἴει ἂν ἄλλο τι αὐτοὺς ἡγεῖσθαι τὸ φθεγγόμενον ἢ τὴν παριοῦσαν σκιάν;
Μὰ Δί’ οὐκ ἔγωγ’, ἔφη.
Παντάπασι δή, ἦν δ’ ἐγώ, οἱ τοιοῦτοι οὐκ ἂν ἄλλο τι νομίζοιεν τὸ ἀληθὲς ἢ τὰς τῶν σκευαστῶν σκιάς.
Πολλὴ ἀνάγκη, ἔφη.
 
1^η Μετάφραση
Ύστερ’ από αυτά, είπα, δοκίμασε να απεικονίσεις την ανθρώπινη φύση μας ως προς την παιδεία και την απαιδευσία της πλάθοντας με το νου σου μια κατάσταση όπως η ακόλουθη. Φαντάσου δηλαδή ανθρώπους σ’ ένα οίκημα υπόγειο, κάτι σαν σπηλιά, που το άνοιγμά της, ελεύθερο στο φως σε μεγάλη απόσταση, θα απλώνεται σε όλο το πλάτος της σπηλιάς, και τους ανθρώπους αυτούς να βρίσκονται μέσα εκεί από παιδιά αλυσοδεμένοι από τα σκέλια και τον αυχένα ώστε να μένουν ακινητοποιημένοι και να κοιτάζουν μόνο προς τα εμπρός χωρίς να μπορούν, έτσι αλυσοδεμένοι καθώς θα είναι, να στρέφουν γύρω το κεφάλι τους⸱ κι ένα φως να τους έρχεται από ψηλά κι από μακριά, από μια φωτιά που θα καίει πίσω τους, κι ανάμεσα στη φωτιά και στους δεσμώτες, στην επιφάνεια του εδάφους, να περνάει ένας δρόμος⸱ κι εκεί δίπλα φαντάσου ένα τειχάκι χτισμένο παράλληλα στο δρόμο σαν εκείνα τα χαμηλά παραπετάσματα που στήνουν οι ταχυδακτυλουργοί μπροστά στους θεατές για να δείχνουν από ’κει τα τεχνάσματά τους.
Το φαντάζομαι, είπε.
Φαντάσου ακόμη ότι κατά μήκος σ’ αυτό το τειχάκι κάποιοι άνθρωποι μεταφέρουν κάθε λογής κατασκευάσματα που εξέχουν από το τειχάκι, αγάλματα και άλλα ομοιώματα ζώων, από πέτρα, από ξύλο ή από οτιδήποτε άλλο, κι ότι, όπως είναι φυσικό, άλλοι από τους ανθρώπους που κουβαλάνε αυτά τα πράγματα μιλούν ενώ άλλοι είναι σιωπηλοί.
Αλλόκοτη, είπε, η εικόνα που περιγράφεις, και οι δεσμώτες αλλόκοτοι κι αυτοί.
Όμοιοι με εμάς, έκανα εγώ⸱ γιατί πρώτα-πρώτα μήπως φαντάζεσαι ότι οι δεσμώτες αυτοί εκτός από τον εαυτό τους και τους διπλανούς τους βλέπουν ποτέ τους τίποτε άλλο πέρα από τις σκιές που ρίχνει το φως αντικρύ τους στον τοίχο της σπηλιάς;
Μα πώς θα ήταν δυνατόν, είπε, αφού σ’ όλη τους τη ζωή είναι αναγκασμένοι να έχουν το κεφάλι τους ακίνητο;
Και με τα πράγματα που περνούν μπροστά στο τειχάκι τι γίνεται; Τι άλλο εκτός από τις σκιές τους βλέπουν οι δεσμώτες;
Σαν τι άλλο θα μπορούσαν να δουν;
Αν, τώρα, είχαν τη δυνατότητα να συνομιλούν, δεν νομίζεις ότι θα πίστευαν πως αυτά για τα οποία μιλούν δεν είναι παρά οι σκιές που έβλεπαν να περνούν μπροστά από τα μάτια τους;
Κατανάγκην, είπε.
Κι αν υποθέσουμε ακόμη ότι στο δεσμωτήριο ερχόταν και αντίλαλος από τον αντικρυνό τοίχο; Κάθε φορά που θα μιλούσε κάποιος από όσους περνούσαν πίσω τους, φαντάζεσαι ότι οι δεσμώτες δεν θα πίστευαν ότι η φωνή βγαίνει από τη σκιά που θα έβλεπαν να περνά από μπροστά τους;
Μα το Δία, είπε, και βέβαια.
Ασφαλώς λοιπόν, είπα εγώ, οι άνθρωποι αυτοί δεν θα ήταν δυνατόν να πιστέψουν για αληθινό τίποτε άλλο παρά μονάχα τις σκιές των κατασκευασμάτων.
Ανάγκη αδήριτη, είπε.
(μετάφραση Ν. Μ. Σκουτερόπουλος)
 
2^η Μετάφραση
Ύστερ’ απ’ αυτά παράστησε τώρα την ανθρώπινη φύση, σχετικά με την παιδεία και την απαιδευσία, με την ακόλουθη εικόνα που θα σου ειπώ: Φαντάσου σαν μέσα σ’ ένα σπήλαιο κάτω από τη γη, που να έχει την είσοδό του ανοιγμένη προς το φως σ’ όλο το μάκρος της. ανθρώπους που από παιδιά να βρίσκουνται εκεί μέσα αλυσοδεμένοι από τα πόδια και τον τράχηλο, σε τρόπο που να μένουν πάντα στην ίδια θέση και μόνο εμπρός των να βλέπουν, χωρίς να μπορούν να στρέψουν γύρω την κεφαλή τους εξ αιτίας τα δεσμά τους⸱ και από πίσω σε αρκετή απόσταση και υψηλότερά τους να υπάρχει αναμμένη φωτιά, που το φως της να έρχεται ως αυτούς και ανάμεσα στη φωτιά και τους δεσμώτες ένας δρόμος προς τα επάνω. και πλάι στο δρόμο φαντάσου ακόμα παράλληλά του χτισμένο ένα μακρύ τοιχαράκι σαν εκείνα τα διαφράγματα που έχουν βαλμένα οι θαυματοποιοί εμπρός από τους ανθρώπους και τους δείχνουν πάνω από κει τις ταχυδακτυλουργίες των.
Τα φαντάζομαι όλ’ αυτά.
Φαντάσου τώρα ανθρώπους να περνούν κατά μήκος αυτού του τοίχου φορτωμένοι κάθε λογής αντικείμενα, καθώς και αγάλματα ανθρώπων και ζώων κατασκευασμένα από ξύλο ή πέτρα ή ό,τι άλλο, που να ξεπερνούν όλ’ αυτά πιο ψηλά από το τοιχαράκι, κι αυτοί που τα σηκώνουν, όπως είναι φυσικό, άλλοι να μιλούν καθώς περνούν μεταξύ τους κι άλλοι να σωπαίνουν.
Πολύ παράξενη είναι η εικόνα και αλλόκοτοι οι δεσμώτες σου.
Και μολαταύτα όμοιοι με μας. και πρώτα πρώτα νομίζεις πως αυτοί οι δεσμώτες έχουν ιδεί ποτέ και από τους εαυτούς των και από τους τριγυρνούς των τίποτε άλλο, εκτός από τις σκιές που πέφτουν από τη λάμψη της φωτιάς επάνω στο αντικρυνό τους μέρος της σπηλιάς;
Και πώς να δουν, αφού είναι αναγκασμένοι να κρατούν ακίνητα τα κεφάλια όλη τους τη ζωή;
Ακόμα και από τα αντικείμενα που περνοδιαβαίνουν, άλλο τίποτα από τις σκιές των;
Τι άλλο βέβαια;
Κι αν θα μπορούσαν να μιλούν μεταξύ τους, δε νομίζεις να πιστεύουν πως τα ονόματα που δίνουν στις σκιές που βλέπουν να διαβαίνουν εμπρός τους, αναφέρονται σ’ αυτά τα ίδια τα αντικείμενα;
Αναγκαστικά.
Κι αν ακόμα η φυλακή τούς έστελνε αντίλαλο από αντικρύ τους, όταν θα μιλούσε κανείς απ’ όσους περνούν, νομίζεις πως τίποτ’ άλλο θα φαντάζονταν, παρά ότι η σκιά είναι εκείνη που μιλά;
Τι άλλο βέβαια;
Και εξάπαντος, τίποτ’ άλλο οι τέτοιοι δε θα πίστευαν αληθινό, παρά μονάχα εκείνες τις σκιές.
Ανάγκη πάσα.
(μετάφραση Ι. Γρυπάρης)
 
ἀπεικάζω: Απομιμούμαι, απεικονίζω, παρουσιάζω μέσα από μια παραβολή/σύγκριση. Η χρήση του συγκεκριμένου ρήματος στην αρχή της αφήγησης, που είναι γνωστή ως ο «(πλατωνικός) μύθος του σπηλαίου», σηματοδοτεί την έναρξη ενός λόγου αλληγορικού. Μια αλληγορία συνεπάγεται πως όσα λέγονται έχουν και ένα άλλο επίπεδο σημασιών, πως οι λέξεις, οι έννοιες και οι περιγραφές έχουν πέρα από την κυριολεκτική τους και μια συμβολική σημασία.
 
παιδεία καὶ ἀπαιδευσία: Με τις λέξεις αυτές ορίζεται μια πρώτη θεματική για τον μύθο του σπηλαίου: ο Πλάτων θα μιλήσει αλληγορικά περί παιδείας (και έλλειψη παιδείας). Στην Πολιτεία γενικότερα η αναφορά στην παιδεία γίνεται πάντα σε σύνδεση με την ηθική διαπαιδαγώγηση των πολιτών (424a): τροφὴ γὰρ καὶ παίδευσις χρηστὴ σῳζομένη φύσεις ἀγαθὰς ἐμποιεῖ, καὶ αὖ φύσεις χρησταὶ τοιαύτης παιδείας ἀντιλαμβανόμεναι ἔτι βελτίους τῶν προτέρων φύονται [: γιατί η καλή εκπαίδευση και η ανατροφή, αν διατηρείται, γεννά καλές φύσεις, και πάλι οι χρηστές αυτές φύσεις, όταν λάβουν μια τέτοια ανατροφή, θα γίνουν ακόμη καλύτερες από τις προηγούμενες –μετάφραση Ι. Γρυπάρης]. Στον μύθο του σπηλαίου, ειδικότερα, η αναφορά στην παιδεία έχει και γνωσιολογικό περιεχόμενο: πώς μπορεί ο άνθρωπος να γνωρίσει την αλήθεια, και μάλιστα το αληθινά υπαρκτό;
 
ἄτοπος: Στερούμενος του τόπου του, άρα παράδοξος, αλλόκοτος, παράλογος. Η εμφατική αυτή λέξη, που παραπέμπει σχεδόν σε κάτι ανύπαρκτο, χρησιμοποιείται για να προετοιμάσει τον επερχόμενο αιφνιδιασμό της απόφανσης του Σωκράτη: οι αλλόκοτοι δεσμώτες είναι όμοιοι με εμάς. Μέσα από λογοτεχνικές χρήσεις της γλώσσας ο Πλάτων επιδιώκει να προωθήσει τον φιλοσοφικό του στοχασμό. Στην προκειμένη περίπτωση υποβάλλεται η θέση πως η τόσο αυτονόητη ένταξη των ανθρώπων στον κόσμο των αισθήσεων είναι ἄτοπος, αποτελεί μια αλλόκοτη στέρηση λογικής.
 
τὸ ἀληθές: Εδώ η λέξη δεν παραπέμπει στην ορθότητα μιας απόφανσης, όπως την χρησιμοποιούμε εμείς σήμερα και λέμε π.χ. «αυτό που αναφέρεις είναι αληθές/αληθινό»· αλλά έχει έντονη φιλοσοφική χροιά, και μάλιστα οντολογική: αναφέρεται στο αληθινά υπαρκτό. Το ἀληθὲς δεν λανθάνει, έρχεται στο φως, όντως υπάρχει. Για τους δεσμώτες, όμως, του σπηλαίου, που αντλούν τη γνώση με τις περιορισμένες αισθήσεις τους, αληθινά υπαρκτό είναι οι σκιές. Οι δεσμώτες ζουν μέσα σε μια ψευδαίσθηση. Εφόσον και εμείς –διδάσκει ο Πλάτων– έχουμε συνηθίσει και αντιλαμβανόμαστε και ζούμε την καθημερινή μας πραγματικότητα με βάση την επισφαλή γνωσιολογικά εικόνα που μας δίνουν οι αισθήσεις, και δεν είμαστε πρόθυμοι να αμφισβητήσουμε τους περιορισμούς τους, ζούμε επίσης εγκλωβισμένοι σε έναν κόσμο απατηλό.
 
Ενδεικτικές Δραστηριότητες
 
Α. Τι λέει το κείμενο;
 
1. Με βάση τις πληροφορίες του πλατωνικού αποσπάσματος να περιγράψετε το σκηνικό του σπηλαίου και να καταγράψετε τη θέση και τις κινήσεις των δεσμωτών μέσα στο σπήλαιο.
 
Η σπηλιά -η υπόγεια κατοικία που μοιάζει με σπηλιά- παρουσιάζεται απ’ τον φιλόσοφο να έχει την είσοδό της ανοιχτή προς το φως του ήλιου σε όλο της το μάκρος. Εντούτοις, οι άνθρωποι που ζουν από παιδιά σε αυτή δεν μπορούν να δουν το φως του ήλιου, αφενός γιατί βρίσκονται σε πολύ μεγάλη απόσταση στο βάθος της σπηλιάς κι αφετέρου γιατί είναι δεμένοι, στα χέρια, στα πόδια και στον αυχένα, με τέτοιο τρόπο ώστε να βλέπουν μόνο μπροστά στο εσωτερικό τοίχωμα της σπηλιάς.
Η είσοδος της σπηλιάς είναι τόσο ψηλά και σε τέτοια απόσταση σε σχέση με το σημείο όπου βρίσκονται οι δεσμώτες, ώστε να μη φτάνει σε αυτούς το φως του ήλιου. Το μόνο φως που φτάνει σ’ αυτούς είναι από μια φωτιά που βρίσκεται μακριά και πολύ ψηλότερα από εκείνους. Ενώ ανάμεσα στη φωτιά και τους δεσμώτες υπάρχει ένας δρόμος στο πλάι του οποίου έχει χτιστεί ένας τοίχος.
Πίσω από αυτόν τον τοίχο -απ’ τη μεριά που είναι η φωτιά- περνούν άνθρωποι που κουβαλούν, ψηλότερα απ’ τον τοίχο, διάφορα αντικείμενα κατασκευασμένα από ξύλο ή πέτρα (ανδριάντες αλλά και ομοιώματα πλήθους πραγμάτων). Το ύψος του τοίχου είναι τέτοιο ώστε να καλύπτει τους ανθρώπους που κουβαλούν τα αντικείμενα, όχι όμως και τα αντικείμενα που εκείνοι μεταφέρουν. Έτσι, στο βάθος της σπηλιάς και μπροστά στα μάτια των δεσμωτών εμφανίζονται οι σκιές των πραγμάτων που μεταφέρουν οι άνθρωποι, με αποτέλεσμα τα μόνα οπτικά ερεθίσματα που έχουν οι δεσμώτες να είναι οι σκιές των αντικειμένων. Ενώ οι μόνες ομιλίες που ακούν είναι εκείνες των ανθρώπων που μεταφέρουν τα αντικείμενα, μη γνωρίζοντας όμως την ύπαρξή τους οι δεσμώτες αποδίδουν τις ομιλίες αυτές στις σκιές που βλέπουν μπροστά τους και τις οποίες εκλαμβάνουν ως τη μόνη πραγματικότητα.
 
2. Να εντοπίσετε όλες τις αναφορές στις αισθήσεις των δεσμωτών. Ποιο είναι κάθε φορά το αντικείμενο της αίσθησης (το αισθητό);
 
Ο Πλάτων αναφέρεται κυρίως στην όραση και στην ακοή των δεσμωτών, καθώς μέσω των αισθήσεων αυτών οι δεσμώτες αντιλαμβάνονται την περιορισμένη πραγματικότητα που τους είναι επιτρεπτό να δουν και να ακούσουν.
«ἐν ταύτῃ ἐκ παίδων ὄντας ἐν δεσμοῖς καὶ τὰ σκέλη καὶ τοὺς αὐχένας, ὥστε μένειν τε αὐτοὺς εἴς τε τὸ πρόσθεν μόνον ὁρᾶν»
Η πρώτη ήδη αναφορά στους δεσμώτες εστιάζει στο γεγονός πως εκείνοι λόγω των δεσμών τους δεν έχουν τη δυνατότητα παρά να κοιτάζουν μπροστά στο εσωτερικό τοίχωμα της σπηλιάς.
«φῶς δὲ αὐτοῖς πυρὸς ἄνωθεν καὶ πόρρωθεν καόμενον ὄπισθεν αὐτῶν»
Η φωτιά που καίει πίσω από τους δεσμώτες βρίσκεται ψηλότερα από αυτούς και σε μακρινή απόσταση. Κατ’ αυτό τον τρόπο δικαιολογείται το γεγονός πως η όσφρηση των δεσμωτών δεν τους επιτρέπει να αντιληφθούν την ύπαρξή της.
«τοὺς γὰρ τοιούτους πρῶτον μὲν ἑαυτῶν τε καὶ ἀλλήλων οἴει ἄν τι ἑωρακέναι ἄλλο πλὴν τὰς σκιὰς τὰς ὑπὸ τοῦ πυρὸς εἰς τὸ καταντικρὺ αὐτῶν τοῦ σπηλαίου προσπιπτούσας;»
Οι δεσμώτες μπορούν να δουν μόνο τον εαυτό τους, εκείνους που βρίσκονται πλάι τους και τις σκιές πάνω στο τοίχωμα της σπηλιάς που δημιουργούνται από τη φωτιά. Διαμορφώνεται, έτσι, ένα πολύ περιορισμένο πλαίσιο οπτικών ερεθισμάτων που τους αναγκάζει να προσέχουν κυρίως και πρωτίστως τις σκιές των αντικειμένων.
«Εἰ οὖν διαλέγεσθαι οἷοί τ’ εἶεν πρὸς ἀλλήλους, οὐ ταῦτα ἡγῇ ἂν τὰ ὄντα αὐτοὺς νομίζειν ἅπερ ὁρῷεν;»
Λόγω των περιορισμένων ερεθισμάτων του περιβάλλοντός τους οι δεσμώτες όταν συνομιλούν μεταξύ τους αναφέρονται, εύλογα, στις σκιές των αντικειμένων, θεωρώντας πως αυτές είναι πραγματικά αντικείμενα και όντα. Δεν έχουν, άλλωστε, τη δυνατότητα να αμφισβητήσουν πως τα όσα βλέπουν δεν είναι πραγματικά, εφόσον δεν έχουν κανένα άλλο οπτικό ερέθισμα.
«Τί δ’ εἰ καὶ ἠχὼ τὸ δεσμωτήριον ἐκ τοῦ καταντικρὺ ἔχοι; ὁπότε τις τῶν παριόντων φθέγξαιτο, οἴει ἂν ἄλλο τι αὐτοὺς ἡγεῖσθαι τὸ φθεγγόμενον ἢ τὴν παριοῦσαν σκιάν;»
Ακόμη κι όταν οι δεσμώτες έχουν τη δυνατότητα να ακούσουν τις φωνές εκείνων που μεταφέρουν τα αντικείμενα από πίσω τους ακριβώς επειδή αγνοούν την ύπαρξη των μεταφορέων ξεγελιούνται και θεωρούν πως οι φωνές προέρχονται από τις σκιές των αντικειμένων. Έτσι, τους παγιδεύει η ακοή τους, όπως και η όρασή τους, με αποτέλεσμα να θεωρούν πως οι σκιές όχι μόνο είναι πραγματικά όντα, αλλά και πως έχουν την ικανότητα της ομιλίας.
 
Β. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα του κειμένου
 
1. Να σχολιάσετε την απάντηση που δίνει ο Σωκράτης, όταν ο Γλαύκων αμφισβητεί την ύπαρξη των δεσμωτών: Ὁμοίους ἡμῖν, ἦν δ’ ἐγώ. Πώς θα σχολιάζατε τη χρήση α΄ πληθυντικού προσώπου από τον Σωκράτη;
 
Ο Σωκράτης έχοντας δώσει την εικόνα του σπηλαίου διευκρινίζει πολύ σύντομα στο Γλαύκωνα πως όσα περιγράφει είναι όμοια με την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της συγκαιρινής τους κοινωνίας. Η εικόνα, όμως, των ανθρώπων που παραμένουν δεμένοι μέσα στο σπήλαιο, χωρίς καμία δυνατότητα κίνησης ή αντίδρασης, προκαλεί εύλογα εντύπωση στο Γλαύκωνα, ο οποίος θεωρεί πως κάτι τέτοιο δεν έχει συσχέτιση με την εμπειρία της πραγματικής ζωής. Ο φιλόσοφος, εντούτοις, δεν διστάζει να τον διαβεβαιώσει πως οι δεσμώτες είναι «όμοιοι με εμάς». Ο Σωκράτης αποδέχεται πως τόσο ο ίδιος όσο και οι άνθρωποι της εποχής του είναι εγκλωβισμένοι -ή εφησυχασμένοι- στην άγνοιά τους. Ο Σωκράτης, παρά το γεγονός ότι ζει στην περιβόητη Αθήνα, δεν θεωρεί πως οι άνθρωποι της εποχής του έχουν αποκτήσει τη ζητούμενη επαφή με τη γνώση και την πνευματική καλλιέργεια. Τους παραλληλίζει, έτσι, με τους δεσμώτες, χωρίς να θεωρεί πως τους αδικεί ή πως υπερβάλλει.   
Η αναλογία του σπηλαίου αναδεικνύει την επίφαση ελευθερίας και γνώσης που επικρατούσε -και επικρατεί- στην κοινωνία. Μιας και, όπως συμβαίνει με τους δεσμώτες του σπηλαίου, οι οποίοι παραμένουν καθηλωμένοι υπό τον έλεγχο των αισθήσεών τους, θεωρώντας πως οι σκιές που αντικρίζουν είναι η μόνη αλήθεια, έτσι και οι πολίτες που αρκούνται σε όσα τους παρέχουν οι αισθήσεις τους, χωρίς κριτικό έλεγχο και αμφισβήτηση, παραμένουν καθηλωμένοι και εύκολα ελεγχόμενοι από τους κατέχοντες την εξουσία.
Παρά την αρχική δυσκολία στη συσχέτιση των δύο καταστάσεων γίνεται σαφές πως τόσο οι σκιές που εκλαμβάνουν οι δεσμώτες ως πραγματικότητα όσο και η αδυναμία τους να κινηθούν, αποδίδουν τον αισθητό κόσμο των πολιτών, οι οποίοι δέσμιοι της άγνοιάς τους, δε συνειδητοποιούν τη δύναμη που έχουν και γίνονται έτσι υποχείρια των ισχυρών. Είναι, άλλωστε, προφανές πως και στις δύο περιπτώσεις εκείνο που χαρακτηρίζει την ιδιαίτερη κατάσταση των ανθρώπων είναι το γεγονός ότι δε γνωρίζουν πως βρίσκονται καθηλωμένοι εξαιτίας της άγνοιάς τους. Όπως οι δεσμώτες θεωρούν πως ό,τι αντιλαμβάνονται με τις αισθήσεις τους αποτελεί τη μοναδική αλήθεια, έτσι και οι πολίτες αποδέχονται τις συνθήκες που επικρατούν στην κοινωνία τους, ως τη μόνη πιθανή πραγματικότητα.
 
2. Να ερμηνεύσετε τους συμβολισμούς της αλληγορίας: σπήλαιο, δεσμώτες, αλυσίδες, φως. Μπορείτε να τους συνδέσετε με την πλατωνική θεωρία των Ιδεών;
 
Η σπηλιά σε ό,τι αφορά τους δεσμώτες συμβολίζει τον αισθητό κόσμο, τον κόσμο δηλαδή όπως γίνεται αντιληπτός με μόνη την επενέργεια των αισθήσεων, χωρίς παρέμβαση της λογικής και της διερεύνησης. Σε ό,τι αφορά τους πολίτες η σπηλιά είναι η πολιτική κοινωνία όπως διαμορφώνεται από τους κατέχοντες την εξουσία∙ ο κόσμος που δεν τον κυβερνούν οι φιλόσοφοι και οι πεπαιδευμένοι, που θα επιδίωκαν το βέλτιστο δυνατό για τους πολίτες, αλλά ο κόσμος των τυχάρπαστων πολιτικών που επιδιώκουν μόνο ίδια οφέλη.
Οι δεσμώτες είναι οι άνθρωποι που βρίσκονται στο κατώτερο επίπεδο γνώσης και άρα αποδέχονται ως αληθινό μόνο ό,τι αντιλαμβάνονται με τις αισθήσεις τους. Εγκλωβισμένοι στο σκοτάδι της άγνοιας θεωρούν πως οι σκιές των πραγμάτων είναι η αληθινή εικόνα του κόσμου, στοιχείο που βρίσκει το αντίστοιχό τους στους απαίδευτους πολίτες που δεν αμφισβητούν τα δεδομένα της πολιτικής ζωής καθώς θεωρούν πως αυτά αποτελούν τη μόνη πιθανή έκφανση της πραγματικότητας. Πολίτες που γίνονται υποχείρια των ισχυρών της κοινωνίας, καθώς δεν έχουν την απαιτούμενη κριτική ικανότητα, δεν έχουν το πνευματικό εκείνο επίπεδο που θα τους επέτρεπε να διεκδικήσουν την καλύτερη δυνατή οργάνωση και λειτουργία της πολιτείας, όπως αυτή θα τους παρεχόταν αν οι φιλόσοφοι και οι πεπαιδευμένοι είχαν τον έλεγχο της κοινωνίας.
Τα δεσμά/αλυσίδες συμβολίζουν τις αισθήσεις, οι οποίες αν και βοηθούν τους ανθρώπους ν’ αντιληφθούν τα πράγματα γύρω τους, εντούτοις αν δε συνοδεύονται από τη χρήση της σκέψης και της λογικής, τότε παρέχουν μηδαμινά δεδομένα και φυσικά μια ελλιπέστατη κατανόηση της πραγματικότητας.
Η φωτιά, μαζί με τους ανθρώπους που μεταφέρουν τα αντικείμενα, συμβολίζει τις αισθήσεις και τη σχετική μεταφορά των δεδομένων στην αντίληψη του ανθρώπου. Έτσι, το τεχνητό φως της φωτιάς είναι η πρωταρχική πηγή γνώσης για τους ανθρώπους, που φυσικά δεν επαρκεί και δε συγκρίνεται με το φως του ήλιου, με τη γνώση που κατέχουν οι άνθρωποι μέσω της νόησης, της λογικής δηλαδή και της σκέψης.
Ο φωτεινός κόσμος έξω από τη σπηλιά είναι φυσικά ο κόσμος των ιδεών, η πραγματικότητα όπως γίνεται αντιληπτή με την πλήρη χρήση των νοητικών λειτουργιών. Η θέαση του κόσμου των ιδεών που κατακτάται μόνο μέσω της διαδικασίας της παιδείας φέρνει τους ανθρώπους στο γνωστικό επίπεδο της «διάνοιας».
Ενώ ο ήλιος συμβολίζει το ανώτατο επίπεδο γνώσης, τη θέαση της Ιδέας του Αγαθού (το ανώτατο επίπεδο γνώσης, η «νόηση», επιφυλάσσεται για τους βέλτιστους των πολιτών).
 
Γ. Για τη γλώσσα του κειμένου
 
1. Σε ένα σημείο του κειμένου ο Πλάτων χρησιμοποιεί αλλεπάλληλες αναφορικές προτάσεις. Σκεφτείτε τι εξυπηρετούν για την περιγραφή του σπηλαίου και πώς λειτουργούν συντακτικά (τι προσδιορίζουν, πώς εισάγονται, πώς εκφέρονται): παρ’ ἣν ἰδὲ τειχίον παρῳκοδομημένον, ὥσπερ τοῖς θαυματοποιοῖς πρὸ τῶν ἀνθρώπων πρόκειται τὰ παραφράγματα, ὑπὲρ ὧν τὰ θαύματα δεικνύασιν.
 
Με τη χρήση των αλλεπάλληλων αναφορικών προτάσεων ο Πλάτωνας κατορθώνει να αποδώσει με ακρίβεια την περιγραφή του σπηλαίου και ειδικότερα την ύπαρξη του μικρού τοίχου που έχει ιδιαίτερη σημασία για την κατανόηση των όσων τελικά αντικρίζουν οι δεσμώτες μέσα στο σπήλαιο.
 
παρ’ ἣν ἰδὲ τειχίον παρῳκοδομημένον: Δευτερεύουσα αναφορική προσδιοριστική, που προσδιορίζει τη λέξη ὁδόν της προηγούμενης πρότασης. Εισάγεται με την αναφορική αντωνυμία ἥ, η οποία εντάσσεται σε εμπρόθετο προσδιορισμό παρά + αιτιατική για να δηλώσει τόπο (το πλησίον). Η πρόταση εκφέρεται με προστακτική (ἰδὲ) για να εκφράσει την έντονη προτροπή του ομιλητή.
 
ὥσπερ τοῖς θαυματοποιοῖς πρὸ τῶν ἀνθρώπων πρόκειται τὰ παραφράγματα: Δευτερεύουσα αναφορική παραβολική του τρόπου, η οποία προσδιορίζει το τειχίον της προηγούμενης πρότασης. Εισάγεται με το αναφορικό επίρρημα ὥσπερ και εκφέρεται με απλή οριστική, καθώς δηλώνει το πραγματικό.
 
ὑπὲρ ὧν τὰ θαύματα δεικνύασιν: Δευτερεύουσα αναφορική προσδιοριστική, που προσδιορίζει τη λέξη παραφράγματα της προηγούμενης πρότασης. Εισάγεται με την αναφορική αντωνυμία ὃ, η οποία εντάσσεται σε εμπρόθετο προσδιορισμό ὑπὲρ + γενική για να δηλώσει στάση σε τόπο (πάνω από). Η πρόταση εκφέρεται με απλή οριστική, καθώς δηλώνει το πραγματικό.
 
2. Με ποια σημασία χρησιμοποιούνται στο κείμενο οι λέξεις πάθος (πάθει), εἴσοδος (εἴσοδον) και δεσμός (δεσμοῖς). Σήμερα έχουν αποκτήσει και νέα διαφορετική σημασία. Να διερευνήσετε σε λεξικά ποια είναι και πώς την απέκτησαν.
 
πάθος (πάθει): Α.Ε. κατάσταση Ν.Ε. 1. μεγάλη και διαρκής ένταση των συναισθημάτων, σε βαθμό που να μην ελέγχει η κρίση τη συμπεριφορά του ατόμου. 2. η εντονότατη επιθυμία για κάτι, που επιζητεί συνεχή ικανοποίηση και επιφέρει εξάρτηση από το αντικείμενο της επιθυμίας. 3. ο ενθουσιώδης ζήλος, η ολόψυχη συμμετοχή.
εἴσοδος (εἴσοδον) Α.Ε. άνοιγμα Ν.Ε. 1. η κίνηση από χώρο που νοείται ως εξωτερικός σε χώρου που νοείται ως εσωτερικός. 2. το άνοιγμα ή το πέρασμα από το οποίο εισέρχεται κανείς κάπου. 3. ο τρόπος με τον οποίο εισέρχεται κανείς σε έναν χώρο.
δεσμός (δεσμοῖς): Α.Ε. αλυσοδεμένοι Ν.Ε. 1. σχέση που προϋποθέτει ή συνεπάγεται ηθικό, νομικό ή συναισθηματικό σύνδεσμο. 2. η ερωτική σχέση. 3 (δεσμά) τα όργανα με τα οποία δένουν τα χέρια και τα πόδια των κρατουμένων, των καταδίκων και των αιχμαλώτων.
 
3. οὐ ταῦτα ἡγῇ ἂν τὰ ὄντα αὐτοὺς νομίζειν ἅπερ ὁρῷεν; Πώς απέδωσαν τη φράση οι δύο μεταφραστές; Υπάρχει διαφοροποίηση στο νόημα; Πώς θα αποδίδατε εσείς τη φράση ύστερα από προσεκτική σύνταξη;
 
οὐ ταῦτα ἡγῇ ἂν τὰ ὄντα αὐτοὺς νομίζειν
Κύρια πρόταση (εκφέρεται με δυνητική οριστική ως απόδοση της υποθετικής που προηγείται και σχηματίζει υποθετικό λόγο της αόριστης επανάληψης στο παρελθόν)
ἡγῇ ἂν: Ρήμα. σὺ: Υποκείμενο ρήματος (εννοείται). νομίζειν: Αντικείμενο ρήματος, ειδικό απαρέμφατο. αὐτοὺς: Υποκείμενο απαρεμφάτου (ετεροπροσωπία). ταῦτα: Αντικείμενο απαρεμφάτου. τὰ ὄντα: Κατηγορούμενο του αντικειμένου ταῦτα.
 
ἅπερ ὁρῷεν;
Δευτερεύουσα αναφορική προσδιοριστική στο τὰ ὄντα
ὁρῷεν: Ρήμα. οὗτοι: Υποκείμενο ρήματος (εννοείται). ἅπερ: Αντικείμενο ρήματος.
 
Η μετάφραση που αποδίδει πιο πιστά το κείμενο είναι εκείνη του Σκουτερόπουλου: «δεν νομίζεις ότι θα πίστευαν πως αυτά για τα οποία μιλούν δεν είναι παρά οι σκιές που έβλεπαν να περνούν μπροστά από τα μάτια τους;»
Ενώ, η μετάφραση του Γρυπάρη, αν και σωστή, λειτουργεί περισσότερο ερμηνευτικά, εφόσον επιχειρεί να αποδώσει τον προβληματισμό του Πλάτωνα πως οι δεσμώτες μη γνωρίζοντας παρά μόνο των κακέκτυπα των πραγματικά όντων τα ονομάζουν με ονόματα που κανονικά θα έπρεπε να αποδίδονται μόνο στα άρτια όντα του κόσμου των Ιδεών: «δε νομίζεις να πιστεύουν πως τα ονόματα που δίνουν στις σκιές που βλέπουν να διαβαίνουν εμπρός τους, αναφέρονται σ’ αυτά τα ίδια τα αντικείμενα;»
 
Παράλληλα Κείμενα
 
1. ΟΜΗΡΟΣ Ὀδύσσεια, μ 39-55
Στην Ὀδύσσεια η Κίρκη δίνει οδηγίες στον Οδυσσέα για τη διαδρομή που πρέπει να ακολουθήσει φεύγοντας από το νησί της, ώστε να προφυλαχτεί και να προφυλάξει τους συντρόφους του από τους κινδύνους της θάλασσας. Ένα από τα εμπόδια είναι οι Σειρήνες.
 
Θα φτάσεις πρώτα στις Σειρήνες, αυτές που καταθέλγουν
όλους τους θνητούς, όποιος βρεθεί στα μέρη τους.
Αν κάποιος πλησιάσει ανύποπτος κι ακούσει των Σειρήνων
τη φωνή, δεν γίνεται να τον χαρούν ξανά στον γυρισμό του
γυναίκες και μικρά παιδιά∙ τον θέλγουν οι Σειρήνες
με το οξύφωνο τραγούδι τους,
σ’ ένα λιβάδι καθισμένες, γύρω σωρός τα κόκαλα,
σάρκες ανθρώπων σαπισμένες, φαγωμένα δέρματα.
Σε συμβουλεύω να τις προσπεράσεις∙ όσο για τους συντρόφους σου,
γλυκό κερί σαν μέλι μάλαξε και βούλωσε μ’ αυτό τ’ αφτιά τους,
ώστε κανείς από τους άλλους να μην το ακούσει το τραγούδι τους.
Μόνος εσύ μπορείς να τις ακούσεις, αν το θελήσεις∙
θα πρέπει ωστόσο, εκεί στο πλοίο που θα φεύγει γρήγορα,
χέρια και πόδια να σε δέσουν, όρθιο πάνω στο κατάρτι,
με τα σχοινιά πλεγμένα γύρω του∙ κι έτσι να ακούσεις, να απολαύσεις
των Σειρήνων τη φωνή.
Κι αν τους συντρόφους σου παρακαλείς, αν τους φωνάζεις να σε λύσουν,
Εκείνοι ακόμη πιο σφιχτά, με περισσότερα σχοινιά θα πρέπει να σε δέσουν.
(μετάφραση Δ. Ν. Μαρωνίτης)
 
Ενδεικτική Δραστηριότητα
Να συγκρίνετε τους δεσμώτες του πλατωνικού σπηλαίου με τους συντρόφους αλλά και με τον Οδυσσέα. Να προσέξετε ιδιαίτερα τη λειτουργία μιας αίσθησης: της ακοής.
 
Στο συγκεκριμένο απόσπασμα της Οδύσσειας γίνεται εμφατικά αντιληπτή η ισχύς που έχουν οι αισθήσεις στον επηρεασμό της αντίληψης των ατόμων. Το θελκτικό τραγούδι των Σειρήνων είναι σε θέση να δελεάσει σε τέτοιο βαθμό εκείνους που το ακούν, ώστε να τους οδηγήσει στον θάνατό τους. Οι Σειρήνες, άλλωστε, χρησιμοποιούν τη γοητεία της φωνής τους για να προσελκύουν τα θύματά τους. Γοητευμένοι οι ναυτικοί από το τραγούδι έχουν την αίσθηση πως έλκονται προς κάτι που θα τους προσφέρει απόλαυση και ευδαιμονία, ενώ στην πραγματικότητα οδεύουν προς σαρκοβόρα όντα.
Η θελκτική δύναμη του τραγουδιού των Σειρήνων είναι αναπόδραστη, με αποτέλεσμα εκείνος που το ακούει να μην μπορεί πλέον να ελέγξει με τη λογική τις πράξεις και τις αντιδράσεις του. Έτσι, αν ο Οδυσσέας θέλει να το ακούσει χωρίς να χάσει τη λογική και τη ζωή του, θα πρέπει να δεθεί στο κατάρτι του πλοίου. Οι σύντροφοί του, μάλιστα, θα μπορέσουν να τον προφυλάξουν από τον ίδιο του τον εαυτό, αφού θα έχουν βουλώσει τα αυτιά τους με κερί. Εκείνοι, καθώς δεν θα ακούν το τραγούδι των Σειρήνων, θα παραμένουν ανεπηρέαστοι από το φονικό κάλεσμά τους. Η δική τους λογική θα παραμένει ελεύθερη, εφόσον δεν θα υποδουλωθεί από τη δύναμη των αισθήσεών τους και ειδικότερα της ακοής.
Ο Οδυσσέας από τη στιγμή που θα ακούσει το τραγούδι των Σειρήνων θα είναι απόλυτα δέσμιος των αισθήσεών του, χωρίς την ικανότητα της λογικής κρίσης, όπως εγκλωβισμένοι στον κόσμο των αισθήσεών τους είναι και οι δεσμώτες του σπηλαίου. Το γεγονός, άλλωστε, πως από την παιδική ηλικία είναι αναγκασμένοι να βλέπουν και να ακούν τις σκιές που δημιουργεί η φωτιά που βρίσκεται πίσω τους. Διαμορφώνουν, έτσι, μια λανθασμένη αντίληψη για την πραγματικότητα βασιζόμενοι μόνο στις αισθήσεις τους, αφού δεν έχουν τη δυνατότητα να λάβουν άλλα ερεθίσματα ή να έχουν πλήρη εποπτεία του χώρου, ώστε να αξιολογήσουν με τη λογική την κατάσταση στην οποία βρίσκονται παγιδευμένοι.
 
2. ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ ΒΑΚΩΝ Το Νέον Όργανον, ΙΙ.38,42 [Τα είδωλα του σπηλαίου]
Ο Francis Bacon (1561-1626), ο θεμελιωτής του νεότερου εμπειρισμού, επιχειρεί να απελευθερώσει τη νόηση από τις χίμαιρές της, προτείνοντας ένα νέο “όργανο”, σε αντίθεση προς το αρχαίο (του Αριστοτέλη). Στο Novum Organum (1620) εντοπίζει τις
πλάνες που παρεμποδίζουν την ορθή πορεία του ανθρώπινου λογικού και τις κατηγοριοποιεί σε τέσσερα είδωλα (ψευδαισθήσεις, Idola): (1) Είδωλα της φυλής: οφείλονται στην ίδια την ανθρώπινη φύση, στους περιορισμούς των ανθρώπινων αισθήσεων. (2) Είδωλα του σπηλαίου. (3) Είδωλα της αγοράς: προέρχονται από την κατά σύμβαση χρήση των γλωσσών στο πλαίσιο της ανθρώπινης επικοινωνίας. (4) Είδωλα του θεάτρου: οφείλονται στα παραδοσιακά φιλοσοφικά συστήματα που εκλαμβάνονται σαν δόγματα, χωρίς λογικο-επιστημονικό έλεγχο. Για να προσπεράσει ο άνθρωπος τα εμπόδια προς την επιστημονική πρόοδο, πρέπει να ακολουθήσει την επαγωγική συλλογιστική πορεία.
 
Τα είδωλα και οι ψευδείς έννοιες που από παλιά κατείχαν τη νόηση των ανθρώπων και τώρα έχουν ριζώσει βαθιά μέσα τους, όχι μόνο έχουν παρακαθήσει στο μυαλό τους έτσι ώστε είναι δύσκολο για την αλήθεια να εισέλθει, αλλά ακόμη κι όταν η είσοδος επιτυγχάνεται και επιτρέπεται, αυτά και πάλι εναντιώνονται και παρενοχλούν την ίδια την ανανέωση των επιστημών, εκτός εάν οι άνθρωποι έχουν προειδοποιηθεί και ενδυναμώθηκαν εναντίον τους όσο περισσότερο μπορούσαν.
Τα είδωλα του σπηλαίου είναι οι ψευδαισθήσεις του κάθε ατόμου χωριστά. Διότι (εκτός από τις πλάνες της ανθρώπινης φύσης εν γένει) ο κάθε άνθρωπος έχει ένα είδος ατομικής υπόγειας σπηλιάς ή άντρου, που κομματιάζει και εξασθενεί το φως της φύσης. Αυτό ίσως συμβαίνει (α) είτε λόγω της ιδιαίτερης και μοναδικής φύσης του κάθε ανθρώπου⸱ (β) είτε λόγω της ανατροφής του και των συναναστροφών του⸱ (γ) είτε λόγω της ανάγνωσης βιβλίων και της αυθεντίας εκείνων που εκτιμά και θαυμάζει∙ (δ) είτε λόγω των διαφορετικών εντυπώσεων που δημιουργούνται στην ψυχή, που ίσως είναι απασχολημένη με άλλα και προκατειλημμένη ή είναι γαλήνια και αμερόληπτη, κ.τ.ό. Άρα, είναι πρόδηλο ότι το ανθρώπινο πνεύμα (σε όποια διάθεση βρίσκεται σε διαφορετικούς ανθρώπους) είναι ένα μεταβαλλόμενο πράγμα, παντελώς συγκεχυμένο και σχεδόν τυχαίο. Καλά είπε, λοιπόν, ο Ηράκλειτος [αποσπάσματα 1 & 2] ότι οι άνθρωποι αναζητούν τη γνώση σε μικρότερους (ιδιωτικούς) κόσμους και όχι στον μεγάλο ή κοινό κόσμο.
(μετάφραση Γ. Ζωγραφίδης)
 
Ενδεικτικές Δραστηριότητες
1. Ο Βάκων κρατά αρνητική έως περιφρονητική στάση προς την παραδοσιακή σκέψη και την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, ειδικά στο αριστοτελικό σύστημα (στη μορφή που το είχε τυποποιήσει και υιοθετήσει η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία) και τον πλατωνισμό. Αν συγκρίνετε τα δύο κείμενά του με την πλατωνική αλληγορία του σπηλαίου, ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές μπορείτε να βρείτε;
 
Ο Bacon αξιοποιεί ως βάση του συλλογισμού του την αλληγορία του σπηλαίου επιχειρώντας να φανερώσει πως τα όσα επηρεάζουν και υπονομεύουν την ικανότητα των ατόμων να κατανοήσουν ορθά την πραγματικότητα είναι πολύ περισσότερα από τις ελλείψεις των αισθήσεων. Έτσι, ενώ ο Πλάτωνας εστιάζει την προσοχή του στο πώς εγκλωβίζεται η αντίληψη του ατόμου από τα ερεθίσματα των αισθήσεων παρεμποδίζοντας τη λογική ερμηνεία της πραγματικότητας, ο Bacon διευρύνει σημαντικά την εξέταση του ζητήματος ελέγχοντας επιμέρους υπονομευτικούς για την αντίληψη παράγοντες. Οι άνθρωποι, κατά τον Bacon, δεν πρέπει να εξετάζονται ως ενιαία ομάδα, αλλά ως μεμονωμένες οντότητες, διότι κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός και κατανοεί, άρα, τα πράγματα επηρεαζόμενος από τη δική του μοναδική οπτική. Στη μοναδικότητα των ανθρώπων, άλλωστε, συμβάλλει και το γεγονός πως ο καθένας έχει λάβει διαφορετικά επίπεδα μόρφωσης, όπως και έχει δεχτεί διαφορετικές επιρροές από το άμεσο φιλικό και οικογενειακό του περιβάλλον. Παραλλήλως, το πώς κατανοεί την πραγματικότητα επηρεάζεται από τα διαβάσματά του και από το βαθμό που υιοθετεί τις απόψεις συγγραφέων που πιθανώς ο ίδιος θεωρεί αυθεντίες και κατ’ επέκταση αλάνθαστους ως προς τις ιδέες που διατυπώνουν. Σημαντικός, τέλος, παράγοντας επηρεασμού της αντίληψη του ατόμου είναι η ψυχική και πνευματική του κατάσταση. Ένα άτομο γαλήνιο και αποδεσμευμένο από προκαταλήψεις και στερεότυπα θα ερμηνεύσει τελείως διαφορετικά μια κατάσταση από ένα άτομο που βρίσκεται σε σύγχυση λόγω πίεσης, άγχους ή βαθιά ριζωμένων προκαταλήψεων. Συνάγεται, επομένως, το συμπέρασμα πως σε κάθε επιμέρους άτομο ασκούνται παράλληλα ποικίλες επιρροές που διευκολύνουν ή δυσχεραίνουν την κατανόηση της πραγματικότητας.
Τη διαφορά μεταξύ των ανθρώπων θα την παρουσιάσει και ο Πλάτωνας, όταν θα αναφερθεί σε εκείνους που δραπετεύουν από τα δεσμά των αισθήσεων και αντικρίζουν τον κόσμο μέσα από την οπτική της νόησης και της λογικής. Ο Πλάτωνας, όμως, δεν καταγράφει τόσο αναλυτικά τις διαφοροποιήσεις μεταξύ των ατόμων, αφού δεν συνεξετάζει τους πολυάριθμους παράγοντες που επηρεάζουν και πιθανώς στρεβλώνουν την αντίληψη των ατόμων. Ο Πλάτωνας εστιάζει τη δική του προσέγγιση στην επίδραση των αισθήσεων, ενώ ο Bacon εξετάζει το ζήτημα ευρύτερα.  
 
2. Ο Πλάτων στην αλληγορία του σπηλαίου δίνει έμφαση στη χρήση της γλώσσας και στην αντιστοιχία των λέξεων με τα πράγματα. Αφού διαβάσετε και το παρακάτω χωρίο του Βάκωνα από τα «είδωλα της αγοράς», να σκεφτείτε την αντιστοιχία αυτή και τον ρόλο της στην επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων.
 
«Οι άνθρωποι σχετίζονται μεταξύ τους μέσω της ομιλίας και η χρήση των λέξεων επιβάλλεται από τον τρόπο που σκέφτεται ο πολύς κόσμος. Είναι εκπληκτικό το πόσο παρεμποδίζεται ο νους από εσφαλμένες και άκαιρες επιλογές λέξεων. Ούτε οι ορισμοί ούτε οι εξηγήσεις, που χρησιμοποιούν μορφωμένοι άνθρωποι για να φυλαχτούν και να προστατεύσουν τον εαυτό τους, διευθετούν διόλου το πρόβλημα. Αντίθετα, οι λέξεις σαφώς ασκούν βία στον νου και αναστατώνουν τα πάντα και ξεστρατίζουν τους ανθρώπους σε αμέτρητες και μάταιες λογομαχίες και φαντασιοκοπήματα»
(Novum Organum, I.43).
 
Η σημασία των λέξεων εξετάζεται με διαφορετικό τρόπο από τους δύο φιλοσόφους. Ο Πλάτωνας επιχειρεί να αναδείξει το γεγονός πως οι άνθρωποι μη έχοντας πλήρη επίγνωση της πραγματικότητας ονομάζουν -και αποδέχονται ως πραγματικά ή άρτια- τα κακέκτυπα των πραγματικά όντων. Η σκιά ή το είδωλο μιας πραγματικής έννοιας, όπως αυτή υπάρχει πλήρης μόνο στον κόσμο των Ιδεών, ονομάζεται και γίνεται αποδεκτή με αυτό το όνομα από τους ανθρώπους, οι οποίοι αγνοούν πόσο απέχει το είδωλο ή η σκιά από την πραγματική έννοια που φανερώνεται μόνο σε εκείνους που καλλιεργούν εντατικά το πνεύμα τους. Ο Bacon, από την άλλη, εξετάζει το ζήτημα από την οπτική της επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων και των δυσκολιών που προκύπτουν στη μεταξύ τους συνεννόηση, όταν οι λέξεις που χρησιμοποιούν δεν είναι οι σωστές ή χρησιμοποιούνται με λανθασμένο τρόπο. Η διαφορά κατανόησης των ίδιων λέξεων από διαφορετικά άτομα είναι κάτι που συνεχίζει να υφίσταται ακόμη και σήμερα, εφόσον δεν αποδίδουν όλοι το ίδιο νόημα στις λέξεις. Η λέξη-έννοια, για παράδειγμα, της «ελευθερίας» γίνεται από άλλους λανθασμένα αντιληπτή ως απουσία υποχρεώσεων και μέτρου, ως μια ασύδοτη κατάσταση, ενώ για άλλους εμπεριέχει τη σαφή παράμετρο των περιορισμών που θέτει ο σεβασμός της ελευθερίας και των δικαιωμάτων των άλλων ανθρώπων. Παρόμοιες διαφοροποιήσεις υπήρχαν και υπάρχουν σε πολλές λέξεις, με αποτέλεσμα να προκύπτουν διαφωνίες και εντάσεις μεταξύ των ανθρώπων που ερμηνεύουν με διαφορετικό τρόπο τις λέξεις αυτές.
 
3. ΡΕΝΕ ΝΤΕΚΑΡΤ Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, 6ος στοχασμός
Ο Ντεκάρτ σε ένα από θεμελιώδη έργα της νεότερης φιλοσοφίας, τους Στοχασμούς του (1641), επιχειρηματολογεί υπέρ της ύπαρξης του Θεού και της διάκρισης της ψυχής από το σώμα. Όμως, για να διατυπώσει αληθείς προτάσεις, απαλλαγμένες από την πλάνη, αμφιβάλλει για την αξιοπιστία των αισθήσεων και αναβαθμίζει την εμπιστοσύνη στις νοητικές δυνάμεις του ανθρώπου και στον ορθό λόγο.
 
Αργότερα όμως, πολλές εμπειρίες κλόνισαν σιγά σιγά όλη την πίστη μου στις αισθήσεις. Ενίοτε, πύργοι που είχαν από μακριά στρογγυλή όψη φανερώθηκαν από κοντά τετράγωνοι, και πελώρια αγάλματα στημένα στην κορυφή τους δεν έμοιαζαν μεγάλα ιδωμένα από το έδαφος⸱ και σε αναρίθμητες άλλες τέτοιες περιπτώσεις συνέλαβα τις κρίσεις επί των εξωτερικών αισθημάτων να σφάλλουν. [...] Η φύση δεν μας διδάσκει να συμπεραίνουμε από τις αντιλήψεις των αισθήσεων κάτι για τα πράγματα που βρίσκονται έξω από μας χωρίς προηγούμενη εξέτασή τους από τον νου, επειδή φαίνεται να ανήκει στο πνεύμα μόνο, και όχι στο σύνθετο πνεύματος και σώματος, να μάθει την αλήθεια των πραγμάτων αυτών.
(μετάφραση Ε. Βανταράκης)
 
Ενδεικτική Δραστηριότητα
Με ποιον τρόπο συνδέονται όσα κυριολεκτικά καταγράφει ο Ντεκάρτ με όσα αλληγορικά εννοεί ο Πλάτων;
 
Ο Ντεκάρτ επιχειρεί μέσα από κοινές εμπειρίες να αναδείξει τα λανθασμένα συμπεράσματα στα οποία οδηγείται όταν εμπιστεύεται τις αισθήσεις του. Η διαπίστωση, άλλωστε, πως ένα αντικείμενο ανάλογα με την απόσταση από την οποία είναι ιδωμένο μοιάζει διαφορετικό απ’ ό,τι είναι στην πραγματικότητα αποτελεί κάτι το αναμφισβήτητο. Η όραση επηρεάζεται από την απόσταση ή τον φωτισμό, όπως και η ακοή μπορεί να μας δημιουργήσει λανθασμένες εντυπώσεις ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες. Κατά τον Ντεκάρτ, επομένως, ο ασφαλέστερος τρόπος για να ελέγχεται και να ερμηνεύεται η εξωτερική πραγματικότητα είναι η λογική επεξεργασία των δεδομένων. Το συμπέρασμα αυτό του Ντεκάρτ συμφωνεί με την άποψη του Πλάτωνα, όπως επιχειρεί να την παρουσιάσει ο φιλόσοφος μέσα από το αλληγορικό σκηνικό που παρουσιάζει. Μπορεί οι δεσμώτες του σπηλαίου να μην είναι πραγματικά πρόσωπα, τα δεσμά, ωστόσο, των αισθήσεων συνιστούν μια πραγματική κατάσταση για τους περισσότερους ανθρώπους. Πολλοί συχνά εμπιστευόμαστε τις αισθήσεις μας χωρίς να κρίνουμε με τη λογική αν αυτό που βλέπουμε ή ακούμε είναι πράγματι έτσι όπως το αντιλαμβανόμαστε. Το συμπέρασμα, άρα, στο οποίο επιχειρούν να καταλήξουν οι δύο φιλόσοφοι είναι κοινό: οι αισθήσεις δεν αποτελούν ασφαλές κριτήριο για την κατανόηση της πραγματικότητας. Μόνο η λογική και η σκέψη μπορούν να φανερώσουν στους ανθρώπους την αλήθεια ή την πραγματική φύση ενός πράγματος ή μιας κατάστασης.