Laura Lein Svencner
Λογοτεχνία Γ΄ Λυκείου: Γλωσσάρι όρων
1. Αναπαράσταση
Είναι η «κατασκευή» μιας
πραγματικότητας. Όταν γίνεται ένας φόνος, αυτό αποτελεί ένα αδιαμφισβήτητο
γεγονός, γιατί έχει θύμα και θύτη. Όταν όμως απαιτείται να γίνει αναπαράσταση
του εγκλήματος (στις αίθουσες του δικαστηρίου ή το αστυνομικό τμήμα), τότε δεν
συντελείται ένας δεύτερος φόνος, αλλά επαναλαμβάνεται το συμβάν, όπως περίπου
έγινε· είναι σαν να το βλέπουμε. Αυτό το «σαν» είναι η αναπαράσταση στην τέχνη.
Στη λογοτεχνία δεχόμαστε αυτό το «σαν», δεχόμαστε, δηλαδή, τη σύμβαση ότι
διαβάζουμε μία κατασκευή μέσα από τα μάτια του/της συγγραφέα· αυτός/ή επέλεξε
συγκεκριμένα στοιχεία από την πραγματικότητα μέσα από μια συγκεκριμένη
φιλοσοφική θεώρηση και στάση ζωής, για να αποδώσει αυτό που πιστεύει ότι
συνέβη. Η επιλογή, λοιπόν, που κάνει ο/η συγγραφέας γίνεται μέσα από το είδος
που θα προτιμήσει (π.χ. αστυνομικό μυθιστόρημα), τον τίτλο που θα δώσει, τη
δομή του έργου, τα στοιχεία της πραγματικότητας που επιλέγει να περάσει στο
έργο του (συγκείμενο), τα άλλα λογοτεχνικά έργα με τα οποία συνομιλεί ρητά ή
άρρητα (διακειμενικότητα), τους χαρακτήρες που θα σκιαγραφήσει και θα
παρουσιάσει, το ύφος του κειμένου, και κυρίως τα ερωτήματα που θέλει να
προκαλέσει στους αναγνώστες και στις αναγνώστριες, που δίνουν τις δικές τους
απαντήσεις κάθε φορά (αναγνωστική ανταπόκριση). Όλα τα προηγούμενα συγκροτούν
την έννοια της αναπαράστασης στη λογοτεχνία.
Ανάλογα με τη στάση ζωής που κρατάει
ένας/μία συγγραφέας απέναντι στην πραγματικότητα, η αναπαράσταση μπορεί να
λάβει πολλές και διαφορετικές μορφές, σύμφωνα με τη φαντασία, την
ευρηματικότητα και την πρωτοτυπία των συγγραφέων, όπως, για παράδειγμα, τη
μορφή της αλληγορίας ή του συμβολισμού (με κριτήριο τον βαθμό απόκρυψης της
πραγματικότητας), του ρεαλισμού ή του νατουραλισμού ή του υπερρεαλισμού (με
κριτήριο τον βαθμό μεταμόρφωσης της πραγματικότητας) ή της ειρωνείας (με
κριτήριο τον βαθμό απόκρυψης και μεταμόρφωσης της πραγματικότητας).
2.
Αφηγηματικές Τεχνικές
Είναι οι τεχνικές που χρησιμοποιεί ένας
συγγραφέας, προκειμένου να δώσει σε μια ιστορία τη μορφή της αφήγησης.
Ορισμένες από αυτές είναι:
α)
Ο αφηγητής: ανάλογα με τη σχέση του με την ιστορία που αφηγείται, ο αφηγητής
μπορεί είτε να είναι πρωταγωνιστής (αυτοδιηγητικός) ή απλώς να
συμμετέχει στην ιστορία (ομοδιηγητικός), είτε να αφηγείται την ιστορία
κάποιου άλλου (ετεροδιηγητικός).
β)
Η αφήγηση δεν ακολουθεί τη σειρά των γεγονότων όπως αυτά συνέβησαν στην
ιστορία. Όταν διακόπτεται η σειρά των γεγονότων της ιστορίας και υπάρχει
αναδρομή στο παρελθόν, αυτό ονομάζεται αναδρομική αφήγηση («ανάληψη»)·
όταν παρεμβάλλονται γεγονότα που θα συμβούν στο μέλλον, αυτό ονομάζεται
προδρομική αφήγηση («πρόληψη»)· όταν η αφήγηση αρχίζει από το μέσον της
ιστορίας ή και παράλληλα με τα προηγούμενα, αυτό ονομάζεται in medias res.
γ)
Η διάρκεια της ιστορίας δεν συμπίπτει με τη διάρκεια της αφήγησης. Όταν ο
χρόνος της αφήγησης είναι μεγαλύτερος από τον χρόνο της ιστορίας, αυτό
ονομάζεται επιβράδυνση (συνηθέστεροι τρόποι επιβράδυνσης είναι η
περιγραφή και τα σχόλια του αφηγητή)· όταν ο χρόνος της αφήγησης είναι
μικρότερος από τον χρόνο της ιστορίας, αυτό ονομάζεται επιτάχυνση
(συνηθέστεροι τρόποι επιτάχυνσης είναι οι περιλήψεις και οι ελλείψεις)· όταν ο
χρόνος της ιστορίας και ο χρόνος της αφήγησης ταυτίζονται, αυτό ονομάζεται σκηνή
(διάλογος).
δ)
Η συχνότητα της εμφάνισης ενός γεγονότος δεν συμπίπτει στην ιστορία και την
αφήγηση. Όταν ένα περιστατικό της ιστορίας ή και ολόκληρη η ιστορία (συνήθως
μέσα από διαφορετικές οπτικές γωνίες) αναφέρεται περισσότερες φορές στην αφήγηση,
αυτό ονομάζεται επαναληπτική αφήγηση· όταν ένα γεγονός που συνέβη πολλές
φορές στην ιστορία, αναφέρεται μια φορά στην αφήγηση, αυτό ονομάζεται θαμιστική
αφήγηση.
ε)
Ο αφηγητής παρουσιάζει τα γεγονότα με συγκεκριμένη εστίαση κάθε φορά: όταν ο
αφηγητής ξέρει περισσότερα από τα πρόσωπα-ήρωες της αφήγησης, τότε η εστίαση
ονομάζεται μηδενική («παντογνώστης αφηγητής») ∙ όταν ο αφηγητής ξέρει
όσα και ένα πρόσωπο-ήρωας της αφήγησης, τότε η εστίαση ονομάζεται εσωτερική·
όταν ο αφηγητής ξέρει λιγότερα από τα πρόσωπα-ήρωες της αφήγησης, τότε η
εστίαση ονομάζεται εξωτερική.
Σημειώσεις:
- Ως ιστορία εννοείται μια
γραμμική ακολουθία κάποιων γεγονότων (π.χ. οι περιπέτειες της επιστροφής του
Οδυσσέα στην Ιθάκη) και ως αφήγηση εννοείται η κειμενική διευθέτηση των
γεγονότων (π.χ. η Οδύσσεια).
- Ο όρος αφηγητής
χρησιμοποιείται στα αφηγηματικά κείμενα, ενώ ο όρος ποιητικό υποκείμενο
χρησιμοποιείται στα ποιητικά κείμενα. Με τους όρους αυτούς δηλώνεται αυτός που
εκφέρει τον λόγο.
3.
Αφηγηματικοί Τρόποι
Είναι τα συστατικά στοιχεία που
συναποτελούν μιαν αφήγηση. Πιο συγκεκριμένα, αφηγηματικοί τρόποι θεωρούνται: α)
η αφήγηση γεγονότων και πράξεων, β) η περιγραφή, γ) ο διάλογος, δ)
ο εσωτερικός μονόλογος και ε) το αφηγηματικό σχόλιο, η παρεμβολή δηλαδή
σχολίων/σκέψεων του αφηγητή.
4.
Γλωσσικές Επιλογές/ Εκφραστικά Μέσα
Οι γλωσσικές επιλογές του/της συγγραφέα
αφορούν:
α)
την επιλογή του λεξιλογίου (ως γλωσσική ιδιοτυπία, ιδίωμα ή διάλεκτο του
αφηγητή και ως ιδιόλεκτο των ηρώων)·
β)
τους γραμματικούς χρόνους, τις εγκλίσεις και τα ρηματικά πρόσωπα, τα οποία
δηλώνουν διαφορετικά χρονικά επίπεδα, διαφορετικούς βαθμούς βεβαιότητας ή
επιθυμίας, τρόπους απεύθυνσης·
γ)
τη στίξη που υιοθετεί σε συγκεκριμένα σημεία του κειμένου·
δ)
τα σχήματα λόγου, δηλαδή τις ιδιορρυθμίες του λόγου που αφορούν τη θέση των
λέξεων και φράσεων στη σειρά του λόγου (σχήμα κύκλου, ασύνδετο/πολυσύνδετο,
υπερβατό κ.ά.) και τη σημασία με την οποία χρησιμοποιείται μια λέξη ή φράση σε
μια συγκεκριμένη περίπτωση (μεταφορά, παρομοίωση, αντίθεση κ.ά.).
Όλες οι γλωσσικές επιλογές συνδέονται
λειτουργικά με το νόημα και το ύφος του έργου.
5.
Δομή/Πλοκή
Είναι ο τρόπος με τον οποίο συντίθεται
ένα ποιητικό ή αφηγηματικό έργο, ώστε το τελικό κείμενο να αποτελεί ένα
οργανωμένο και αισθητικά αποτελεσματικό σύνολο.
Στα ποιητικά κείμενα, η δομή συνίσταται
στην κατασκευή και τη στιχουργική τους (στροφικότητα, ομοιοκαταληξία/ελεύθερος
στίχος, μέτρο/ρυθμός). Με τη μελέτη της δομής του ποιήματος φωτίζονται το
νόημα, το συναίσθημα, ο τόνος και η πρόθεσή του.
Στα αφηγηματικά κείμενα, η δομή
συνίσταται στον τρόπο με τον οποίο οργανώνονται τα γεγονότα της ιστορίας σε μια
συγκεκριμένη σειρά (πλοκή). Υπάρχει μεγάλη ποικιλία στον τρόπο οργάνωσης και
διευθέτησης της πλοκής. Ένα παράδειγμα είναι η αριστοτελική σειρά
«αρχή-μέση-τέλος» (ή διαφορετικά: «αρχή και δέση, σταδιακή εξέλιξη και, τέλος,
η λύση»). Η σύγχρονη αφηγηματολογία μάς εφοδιάζει με άλλες τυπολογίες
συνδυασμών της πλοκής, που ονομάζονται λειτουργικά σχήματα. Ένα παράδειγμα
είναι το σχήμα «αρχική κατάσταση, διαδικασία μετασχηματισμού
(πρόκληση-δράση-τίμημα), τελική κατάσταση».
Βασικός μοχλός εξέλιξης της πλοκής
είναι η δράση των χαρακτήρων (οι επιθυμίες, τα κίνητρα της δράσης τους, οι
συγκρούσεις με το περιβάλλον, εμπόδια στην εκπλήρωση των επιθυμιών τους, καθώς
και η τελική έκβαση της δράσης). Ό,τι δίνει ώθηση στην ιστορία ονομάζεται
«στοιχείο πλοκής».
Η εξέταση της δομής, του τρόπου δηλαδή
οργάνωσης μιας αφήγησης, υποστηρίζει την ερμηνεία.
6.
Ερμηνεία
Είναι η διαδικασία απόδοσης νοήματος
στο κείμενο με τη συνδρομή της κειμενικής κατασκευής του, στοιχείων του
συγκειμένου, και της υποκειμενικής πρόσληψης του αναγνώστη/-τρια. Στον
ερμηνευτικό διάλογο, σε σημαντικό παράγοντα για την παραγωγή της ερμηνείας
αναδεικνύεται και η συνομιλία με τις ερμηνευτικές εκδοχές/υποθέσεις των
συναναγνωστών. Τα σημαντικά λογοτεχνικά έργα αναγιγνώσκονται συνήθως σε πολλά
επίπεδα, και επομένως επιδέχονται πολλαπλές ερμηνείες. Πέρα από το πρώτο
επίπεδο ανάγνωσης και ερμηνείας, το ενδιαφέρον είναι να αναζητήσει κάποιος στα
λογοτεχνικά κείμενα ό,τι τον συνδέει με αυτά, επομένως, να τα
επανανοηματοδοτήσει. Βέβαια, κάθε αναγνώστης/-τρια έχει συγκροτήσει μια
υποκειμενικότητα, που επηρεάζεται από πλήθος κριτηρίων (π.χ. αισθητικές
προτιμήσεις, πολιτισμικό περιβάλλον, φύλο, πολιτική και ιδεολογική άποψη κ.ά.),
για να διαμορφώσει την ερμηνεία του. Αλλά, όποια και αν είναι η καταγωγή και οι
διαδρομές της ανάγνωσης που κάνει ο καθένας/η καθεμία, η πρωτοτυπία και η
φαντασία στην ερμηνεία ενός κειμένου εδράζονται στον συνδυασμό κειμενικών και
υποκειμενικών κριτηρίων.
7.
Ερμηνευτικό σχόλιο
Είναι ένα γραπτό σχόλιο, περιορισμένης
έκτασης, που περιλαμβάνει την ανάπτυξη αφενός του βασικού, για τους/τις
μαθητές/τριες, ερωτήματος/θέματος του κειμένου και αφετέρου της
ανταπόκρισής τους σε αυτό. Στο ερμηνευτικό σχόλιο, ο/η μαθητής/-τρια δεν
περιορίζεται στο «τι λέει το κείμενο» αλλά επεκτείνεται στο «τι σημαίνει για
τον/την ίδιον/-α». Με τη συγγραφή του ερμηνευτικού σχολίου, διευκολύνεται η
ανάδυση του «εγώ» και «ελέγχεται» σύνθετα ο βαθμός εκπλήρωσης του γενικού και
των ειδικότερων σκοπών διδασκαλίας του μαθήματος.
8.
Ερώτημα/Θέμα
Είναι το ερώτημα που προκαλείται στον
αναγνώστη/στην αναγνώστρια, όταν διαβάζει ένα λογοτεχνικό κείμενο και απορρέει
από αυτό που ο καθένας πιστεύει ότι είναι το πιο κρίσιμο θέμα συζήτησης που
θέτει το κείμενο. Το «ερώτημα» δεν είναι μια οποιαδήποτε ερώτηση, διευκρινιστικού,
λ.χ., τύπου· η απάντησή του δεν περιέχεται συνήθως ούτε αποκλειστικά στο
κείμενο. Αντίθετα, το «ερώτημα» παράγεται από έναν βαθύ πυρήνα σιωπής μέσα στο
κείμενο και επιδέχεται πολλές απαντήσεις.
Ερώτημα, λ.χ., για το ποίημα
Περιμένοντας τους βαρβάρους του Κ.Π. Καβάφη θα μπορούσε να είναι το «Ποιοι
είναι οι βάρβαροι; Τι συμβολίζουν» ή «Γιατί εκείνοι που τους περιμένουν
δείχνουν να τους έχουν τόση ανάγκη;»·όχι, όμως, «τι ήταν οι ύπατοι και οι
συγκλητικοί;». Οι τοποθετήσεις των αναγνωστών/-τριών στο ερώτημα συνθέτουν
σταδιακά μια πολλαπλή ερμηνεία. Για παράδειγμα, στο δεύτερο ερώτημα για το
ποίημα Περιμένοντας τους βαρβάρους θα μπορούσαν να ακουστούν απόψεις, όπως:
«για να τους βγάλουν από την αποχαύνωση του πολιτισμού» ή «για να αποτινάξουν
τις ευθύνες τους για το αδιέξοδο στο οποίο περιήλθαν» κ.ά. Επειδή το θέμα
συνδέεται με την οπτική και τα επίπεδα ανάγνωσης του καθενός και της καθεμιάς,
τα θέματα είναι ρευστά και ποικίλλουν.
9.
Κειμενικοί Δείκτες
Είναι τα μορφικά στοιχεία του κειμένου,
που συνιστούν το εξωτερικό περίβλημα αλλά και το σκελετό του. Περιλαμβάνουν το
λογοτεχνικό γένος/είδος, τις γλωσσικές επιλογές, τους αφηγηματικούς τρόπους,
τις αφηγηματικές τεχνικές, τη δομή, την πλοκή, τους χαρακτήρες κ.ά. Η
συνδυαστική ερμηνεία των κειμενικών δεικτών μάς βοηθά να διερευνήσουμε τις
ανταποκρίσεις μας στο κείμενο και να του αποδώσουμε νόημα.
10.
Λογοτεχνικό Γένος/Είδος
Είναι η κατηγορία του λογοτεχνικού
έργου που έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, τυπολογία ή συμβάσεις, δηλαδή
τυποποιημένα σχήματα που επαναλαμβάνονται στα έργα του ίδιου γένους ή είδους.
Οι συγγραφείς χρησιμοποιούν αυτές τις συμβάσεις, άλλοτε υιοθετώντας τες πιστά,
για να παρακολουθούν χωρίς παρανοήσεις οι αναγνώστες/-τριες την ιστορία, και
άλλοτε επεμβαίνοντας δημιουργικά, για να αποφύγουν στερεοτυπικές επαναλήψεις.
Το γένος αναφέρεται στις βασικές μορφές
της λογοτεχνίας (ποίηση, πεζογραφία, θέατρο), ενώ το είδος στις υποδιαιρέσεις
του κάθε γένους (π.χ. το ιστορικό μυθιστόρημα είναι είδος στο γένος
«πεζογραφία»). Η διάκριση του γένους ή είδους ορίζεται από κριτήρια:
δομής (π.χ. το σονέτο, το επιστολικό
μυθιστόρημα)
έκτασης (π.χ. το διήγημα, η νουβέλα)
σκοπού ή αποτελέσματος (π.χ. κωμωδία,
τραγωδία)
θέματος (π.χ. μυθιστόρημα επιστημονικής
φαντασίας).
Σε πολλές ταξινομήσεις αναφέρονται και
ορισμένες ενδιάμεσες μορφές μεταξύ λογοτεχνίας και γραμματείας: δοκίμιο,
βιογραφία, αυτοβιογραφία, απομνημονεύματα κ.λπ.
11.
Μοτίβο
Είναι ένας ευδιάκριτος και στερεότυπα
επαναλαμβανόμενος θεματικός τύπος ή φραστικός τρόπος που επανέρχεται σταθερά
και αναλλοίωτα σε ένα λογοτεχνικό έργο ή στο έργο ενός/μιας συγγραφέα ή σε ένα
σύνολο λογοτεχνικών έργων. Συχνά, το θεματικό μοτίβο χαρακτηρίζει τη λαϊκή
λογοτεχνική δημιουργία μιας ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής, π.χ. των Βαλκανίων
(π.χ., η θυσία ενός ανθρώπου στα θεμέλια ενός κτίσματος). Τα φραστικά ή
εκφραστικά λογοτεχνικά μοτίβα λέγονται επίσης τυπικοί στίχοι, κοινοί τόποι ή
κοινοί τύποι. Το λογοτεχνικό μοτίβο αντλεί κατευθείαν από τη δεξαμενή των
λογοτεχνικών αναπαραστάσεων και δεν πρέπει να συνδέεται με το «θέμα» ή τη
«θεματική» (π.χ. η «ξενιτιά» είναι θεματική, ο «γυρισμός του ξενιτεμένου» είναι
λογοτεχνικό μοτίβο).
12.
Συγκείμενο
Είναι το πλαίσιο αναφοράς του
λογοτεχνικού έργου, δηλαδή τα ιστορικά, κοινωνικά και βιογραφικά/ιδεολογικά
δεδομένα των συνθηκών της παραγωγής του. Τα στοιχεία του πραγματικού κόσμου που
αναπαριστώνται στα λογοτεχνικά κείμενα αποτελούν το συγκείμενό τους και
συμβάλλουν στην ερμηνεία τους. Τέτοια στοιχεία είναι, μεταξύ άλλων, η
χωρο-χρονική τοποθέτηση (πού και πότε εκτυλίσσεται αυτό που διαβάζουμε), οι
ιστορικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες του χρόνου συγγραφής, η πολιτεία
και το δίκαιό της (άγραφο ή γραπτό), ο πολιτισμός, η κουλτούρα και η θρησκεία,
όπως μετουσιώνονται σε διαδεδομένες αντιλήψεις, παραδόσεις και ήθη. Όλα αυτά
υποδηλώνονται στο κείμενο είτε συνδυαστικά είτε επιλεκτικά· αποτελούν βοηθητικά
στοιχεία, για να καταλάβει ο αναγνώστης/η αναγνώστρια ότι αυτό που διαβάζει
αποτελεί μια μικρή φέτα ζωής του πραγματικού κόσμου, όπως αυτός διαθλάται στο
κείμενο μέσα από τη φιλοσοφική και ιδεολογική ματιά του/της συγγραφέα και από
τις γλωσσικές του επιλογές. Με άλλα λόγια, διαβάζει συγκεκριμένους χαρακτήρες
σε ένα συγκεκριμένο χρονικό και χωρικό περιβάλλον όχι με τρόπο πραγματικό και
ρεαλιστικό, αλλά μέσα από το είδος της αναπαράστασης που κάνει ο/η συγγραφέας
με τις επιλογές του. Ο αναγνώστης/η αναγνώστρια καλείται να λαμβάνει υπόψη όλα
αυτά και να προβαίνει σε λεπτές διακρίσεις ανάμεσα στον πραγματικό κόσμο και το
συγκείμενο.
13.
Χαρακτήρες/Πρόσωπα
Είναι τα πλασματικά πρόσωπα που
συναντάμε στα λογοτεχνικά έργα, κυρίως στα πεζογραφικά και τα θεατρικά. Στα
αφηγηματικά έργα οι χαρακτήρες αναπαριστώνται με τη δράση και τα λόγια τους,
τις σχέσεις που αναπτύσσουν με άλλους χαρακτήρες, το πώς οι άλλοι τους βλέπουν,
με την κατανόηση της ονοματοδοσίας τους και με την περιγραφή ή και τα σχόλια
του αφηγητή. Για να παρακολουθήσει ο αναγνώστης/η αναγνώστρια την εξέλιξη ενός
χαρακτήρα στην πορεία της πλοκής, μπορεί να αναζητήσει τις επιθυμίες και τα
κίνητρα της δράσης του, την τακτική που ακολουθεί, την ηθική διαδρομή του, τις
καταστάσεις ή τα πρόσωπα με τα οποία συνεργάζεται ή συγκρούεται για να πετύχει
τον στόχο του. Ο κεντρικός χαρακτήρας μέσα από τον οποίο παρακολουθούμε την
πλοκή ονομάζεται πρωταγωνιστής. Σε σύγχρονες αφηγήσεις υπάρχουν πολλοί
πρωταγωνιστές, και τα πρόσωπα συμπληρώνουν το ένα το άλλο.
