Φερνάντο Πεσσόα [Ζητώ συγνώμη]

Zoe Mironova
 
Φερνάντο Πεσσόα [Ζητώ συγνώμη]
 
«Ζητώ συγνώμη που δεν απαντώ
Αλλά λάθος δικό μου δεν είναι
Που δεν αντιστοιχώ
Σ’ αυτόν που σε ’μένα αγαπάτε.
 
Ο καθένας μας είναι πολλοί
Εγώ είμαι αυτός που νομίζω πως είμαι.
Άλλοι με βλέπουν αλλιώς
Και πάλι λάθος κάνουν.
 
Μη με παίρνετε γι’ άλλον
Κι αφήστε με ήσυχο.
Αν εγώ δεν θέλω.
Να βρω τον εαυτό μου
 
Γιατί οι άλλοι για μένα να ψάχνουν;»
 
Το ποίημα έγραψε ο Πορτογάλος ποιητής και συγγραφέας Φερνάντο Πεσσόα το 1930. Εντάσσεται στη συλλογή «Ποιήματα» (1935) (εκδ. Printa, 2007).
 
Το ποιητικό υποκείμενο καταπιάνεται με τις θεματικές της αυτογνωσίας, της ατομικής ταυτότητας, αλλά και του πιθανού ετεροκαθορισμού, σε μια σύνθεση που, αν και μοιάζει αμιγώς προσωπική λόγω της κυρίαρχης χρήσης του α΄ ενικού ρηματικού προσώπου, εκφράζει επί της ουσίας έναν προβληματισμό οικείο σε πολλούς ανθρώπους. Η επίτευξη της αυτογνωσίας και, κατ’ επέκταση, ο προσδιορισμός της προσωπικότητας του ατόμου δεν αποτελούν εύκολες ή αυτόματες διαδικασίες, αφενός γιατί το άτομο τείνει είτε να παραβλέπει είτε να υποβαθμίζει το εύρος ορισμένων ελαττωμάτων του, κι αφετέρου γιατί κάθε προσωπικότητα είναι αναπόφευκτα πολύπλευρη και εξελισσόμενη, με αποτέλεσμα να είναι συχνά δύσκολος ο καθορισμός ενός αυστηρού πλαισίου γνωρισμάτων.
 
«Ζητώ συγνώμη που δεν απαντώ
Αλλά λάθος δικό μου δεν είναι
Που δεν αντιστοιχώ
Σ’ αυτόν που σε ’μένα αγαπάτε.»
 
Το ποιητικό υποκείμενο απολογείται -φαινομενικά- για την αδυναμία του να ανταποκριθεί στις προσδοκίες των άλλων, τονίζει, ωστόσο, πως η ευθύνη δεν βαρύνει εκείνον, καθώς είναι οι άλλοι που σπεύδουν να του αποδώσουν αρετές που εκείνος δεν κατέχει. Ό,τι εκτιμούν, αγαπούν και θαυμάζουν οι άλλοι σε εκείνον, δεν αντιστοιχεί στο ποιος πραγματικά είναι. Πρόκειται, όμως, για μια παρερμηνεία της προσωπικότητάς του, η οποία δεν προκύπτει εξαιτίας του, αποτελεί περισσότερο αποτέλεσμα της τάσης των ανθρώπων να προβάλλουν στους άλλους είτε δικά τους χαρακτηριστικά είτε ποιότητες που θα ήθελαν να έχουν οι ίδιοι. Ως εκ τούτου, το ποιητικό υποκείμενο γίνεται αποδέκτης αγάπης και θαυμασμού που δεν επιθυμεί να αναγνωρίσει, διότι τα συναισθήματα αυτά δεν σχετίζονται με τον αληθινό του χαρακτήρα, αλλά με το ποιος νομίζουν λανθασμένα οι άλλοι ότι είναι.
 
«Ο καθένας μας είναι πολλοί
Εγώ είμαι αυτός που νομίζω πως είμαι.
Άλλοι με βλέπουν αλλιώς
Και πάλι λάθος κάνουν.»
 
Σύμφωνα με το ποιητικό υποκείμενο, ο κάθε άνθρωπος έχει πολλαπλές ταυτότητες και ποικίλα γνωρίσματα, τα οποία, βέβαια, δεν γίνονται αμέσως ή εύκολα αντιληπτά. Οι άνθρωποι, άλλωστε, φανερώνουν διαφορετικές πτυχές του εαυτού τους ανάλογα με το κατά πόσο εμπιστεύονται τους άλλους, καθώς και ανάλογα με το ποιες καταστάσεις βιώνουν. Δεν είναι σπάνιο, υπ’ αυτή την έννοια, τα γνωρίσματα ενός ανθρώπου να αλλάζουν σημαντικά, όταν έρθει αντιμέτωπος με πολύ δύσκολες καταστάσεις ή με ανθρώπους που του φέρονται με τρόπο που τον θίγει ή τον πληγώνει.
Το ποιητικό υποκείμενο, μάλιστα, υποδηλώνει πως μήτε ο ίδιος δεν γνωρίζει την πραγματική του ταυτότητα, καθώς, όπως αναφέρει, είναι αυτός που «νομίζει» ότι είναι. Η εικόνα, άρα, που έχει για τον εαυτό του κινείται περισσότερο στο επίπεδο της πεποίθησης ή της εικασίας, χωρίς να φτάνει στο επίπεδο της ουσιαστικής κατανόησης και γνώσης. Ωστόσο, έστω και με τη μερική αυτή κατανόηση του ποιος είναι, θεωρεί ότι οι απόψεις που σχηματίζουν οι άλλοι για εκείνον και την ταυτότητά του είναι λανθασμένες. Λανθασμένες, όμως, από την οπτική του ίδιου ή με βάση την ετοιμότητά του να αποδεχθεί και να παραδεχθεί ορισμένες από τις διαπιστώσεις των άλλων. Υπ’ αυτή την έννοια, ακόμη κι αν κάποιοι εντοπίζουν ορθώς στοιχεία του χαρακτήρα του, εφόσον εκείνος δεν είναι πρόθυμος να τα αναγνωρίσει, τότε η δική τους άποψη τους -παρά την ορθότητά της- του φαίνεται λανθασμένη.
 
«Μη με παίρνετε γι’ άλλον
Κι αφήστε με ήσυχο.
Αν εγώ δεν θέλω
Να βρω τον εαυτό μου
 
Γιατί οι άλλοι για μένα να ψάχνουν;»    
 
Το ποιητικό υποκείμενο δηλώνει ενοχλημένο από τις λανθασμένες -ή τις μη αποδεκτές από τον ίδιο- απόψεις των άλλων για το ποιος είναι («αφήστε με ήσυχο»). Η επιμονή, άλλωστε, των άλλων να επιχειρούν να προσδιορίσουν ή να γνωρίσουν την ταυτότητά του λειτουργεί καταπιεστικά για εκείνον, εφόσον είτε παρερμηνεύουν πλήρως την προσωπικότητά του, οπότε διακρίνουν σε αυτόν γνωρίσματα που δεν έχει, είτε απλώς τον πιέζουν να προχωρήσει σε μια διαδικασία αυτογνωσίας, για την οποία ο ίδιος δεν είναι έτοιμος. Όπως, μάλιστα, τονίζει με το ρητορικό ερώτημα «Γιατί οι άλλοι για μένα να ψάχνουν;», του φαίνεται εξαιρετικά παρεμβατική η προσπάθεια των άλλων να τον γνωρίσουν από τη στιγμή που ο ίδιος δεν θέλει «να βρει» τον εαυτό του.
Η απροθυμία του ποιητικού υποκειμένου να προχωρήσει περαιτέρω τη διαδικασία της αυτογνωσίας ενδέχεται να οφείλεται σε ποικίλους παράγοντες. Πρόκειται, ούτως ή άλλως, για μια απαιτητική διερεύνηση, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε επώδυνες ή δυσάρεστες παραδοχές για την ταυτότητα του ατόμου. Προτιμά, επομένως, το ποιητικό υποκείμενο να παραμείνει με την εντύπωση που έχει σχηματίσει για τον εαυτό του, παρά να επιδοθεί σε μια προσπάθεια ενδοσκόπησης μέσω της οποίας είναι πιθανό να προκύψουν συμπεράσματα που δεν του είναι αρεστά. Ούτως ή άλλως, το ποιητικό υποκείμενο μοιάζει να θεωρεί επαρκή τη διαπίστωση της πολλαπλότητας που διακρίνει κάθε άτομο («Ο καθένας μας είναι πολλοί»), καθώς αισθάνεται πως χάρη στην πολλαπλότητα αυτή δεν χρειάζεται να «περιοριστεί» σε μια ταυτότητα ή να προσδιοριστεί με βάση ορισμένα μόνο χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του.