Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Η/Υ, Πληροφορική, Διαδίκτυο και Εκπαίδευση

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Η/Υ, Πληροφορική, Διαδίκτυο και Εκπαίδευση

Ηλεκτρονικός Υπολογιστής (Η/Υ)

Η ηλεκτρονική συσκευή, με την οποία χειρίζεται και επεξεργάζεται κανείς πληροφορίες και δεδομένα με υψηλή ταχύτητα και ακρίβεια, χρησιμοποιώντας συγκεκριμένα κάθε φορά προγράμματα, και η οποία συνδέεται με άλλες συσκευές (λ.χ. οθόνη, εκτυπωτή) για την εισαγωγή, αποθήκευση, ανάκληση και απεικόνιση δεδομένων.

Η/Υ & Εκπαίδευση

Βασικές δυνατότητες:

→ Επεξεργασία κειμένου: Ο υπολογιστής παρέχει τη δυνατότητα στους μαθητές να γράψουν και να επεξεργαστούν ένα κείμενο, με το πρόσθετο πλεονέκτημα πως μπορούν να διορθώσουν, να ξαναγράψουν και να επέμβουν εκ των υστέρων σε όποιο σημείο του κειμένου θέλουν, χωρίς περιορισμούς. Η δυνατότητα αυτή απελευθερώνει τη δημιουργική πτυχή της γραφής, καθώς αίρει τα συνήθη προβλήματα επεξεργασίας ενός χειρόγραφου κειμένου.

≠ Εντούτοις, είναι καλό να μην επιχειρείται η εξοικείωση με την πληκτρολόγηση κειμένου σε πολύ μικρές ηλικίες, καθώς το παιδί πρέπει πρώτα να εξελίξει και να κατακτήσει πλήρως τις κινητικές εκείνες ικανότητες που απαιτούνται για την παραγωγή χειρόγραφου κειμένου. Συνάμα, το γεγονός ότι ο υπολογιστής δύναται να διορθώσει τα ορθογραφικά λάθη ενός κειμένου, ενδέχεται να λειτουργήσει αρνητικά στην προσπάθεια των μικρών παιδιών να μάθουν την ορθογραφία των λέξεων.

→ Δημιουργία παρουσιάσεων: Με τον υπολογιστή είναι εφικτή η δημιουργία παρουσιάσεων με τη χρήση εικόνων, σχημάτων, γραφημάτων κτλ., που μπορούν να προσφέρουν στους μαθητές αφενός ένα ενδιαφέρον ερέθισμα δημιουργικότητας και αφετέρου μια πρώιμη επαφή μ’ ένα επαγγελματικό εργαλείο, φέρνοντάς τους έτσι πλησιέστερα σε μια εμπειρία που σχετίζεται με την έννοια της επαγγελματικής εργασίας.

→ Ο υπολογιστής ως εποπτικό μέσο: Ο υπολογιστής μπορεί να λειτουργήσει επικουρικά στη διδασκαλία των μαθημάτων ως πολυδύναμο εποπτικό μέσο (ήχος, εικόνα, ταινίες, παρουσιάσεις), ενισχύοντας τη ζωντάνια της διδακτικής πράξης και προσελκύοντας το ενδιαφέρον των μαθητών. Με τον υπολογιστή είναι εφικτή η ενίσχυση των μεταδιδόμενων πληροφοριών και μηνυμάτων∙ η παραστατικότερη παρουσίαση του διδακτικού υλικού, αλλά και η απευθείας εξάσκηση πάνω σε στοιχεία του διδακτικού αντικειμένου μέσα από την επίλυση προβλημάτων και ασκήσεων.

Οι πιθανοί τρόποι αξιοποίησης του υπολογιστή κατά τη διδασκαλία διαφοροποιούνται ανάλογα με το είδος του μαθήματος, είναι ωστόσο αρκετοί για κάθε διαφορετικό αντικείμενο. Ενώ, η ύπαρξη πολλών υπολογιστών παρέχει τη δυνατότητα ενεργητικής συμμετοχής όλων των μαθητών.

≠ Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη πως οι εντυπωσιακές δυνατότητες του υπολογιστή δεν θα πρέπει να χρησιμοποιούνται σε βαθμό που να υπονομεύεται η αναγκαία προσοχή στο υπό διδασκαλία αντικείμενο. Οι εποπτικές δυνατότητες του υπολογιστή θα πρέπει να αξιοποιούνται για να αναδειχθεί το διδασκόμενο μάθημα, και όχι με τρόπο που να αποσπάται η προσοχή των μαθητών από την παρουσιαζόμενη ύλη και από τις εξεταζόμενες πληροφορίες.

→ Αποθήκευση και αρχειοθέτηση υλικού: Οι υπολογιστές παρέχουν σημαντικές δυνατότητες στους διδάσκοντες για τη συγκέντρωση και αποθήκευση πλούσιου διδακτικού υλικού. Επιτρέπουν, συνάμα, την καταγραφή, αρχειοθέτηση και παρακολούθηση ποικίλων πτυχών της διδακτικής διαδικασίας, ώστε να καθίσταται αποτελεσματικότερη.

Πληροφορική

Η επιστήμη που ασχολείται με την επεξεργασία ψηφιακών δεδομένων με ηλεκτρονικούς υπολογιστές, δηλαδή την αποθήκευση, ταξινόμηση, ανάκληση και μετάδοση δεδομένων και την αξιοποίησή τους σε ποικίλες εφαρμογές ή για την παροχή πληροφοριών∙ η επιστήμη των ηλεκτρονικών υπολογιστών.

Πληροφορική & Εκπαίδευση

→ Εκπαιδευτικά λογισμικά: Με τη συνδρομή της πληροφορικής έχει καταστεί εφικτή η δημιουργία εκπαιδευτικών λογισμικών, τα οποία -είτε με τη μορφή παιχνιδιού είτε ως αμιγώς διδακτικά προγράμματα- μπορούν να παρουσιάσουν και να εξετάσουν ενότητες της διδακτικής ύλης, αξιοποιώντας πλήρως τις εποπτικές δυνατότητες των υπολογιστών. Η χρήση τους έχει το σημαντικό πλεονέκτημα πως η διδακτική πράξη ακολουθεί απόλυτα τους ρυθμούς του μαθητή, καθώς είναι ο ίδιος ο μαθητής που ελέγχει την πρόοδο και τους χρόνους του μαθήματος.

≠ Τα προγράμματα αυτά, ωστόσο, έχουν βασικούς περιορισμούς, καθώς δομούνται μ’ έναν συγκεκριμένο τρόπο προσέγγισης της διδακτικής ενότητας (παροχή πληροφορίας, ερώτηση, λήψη απάντησης, αξιολόγηση), χωρίς να έχουν τη δυνατότητα να ανταποκριθούν σε απορίες που δημιουργούνται στο μαθητή, ενόσω αυτός παρακολουθεί την παρουσίαση των πληροφοριών. Συνάμα, έχουν τη δυνατότητα να εξετάσουν το διδακτικό αντικείμενο μόνο με ερωτήσεις κλειστού τύπου (πολλαπλών επιλογών, ή σωστού – λάθους), και όχι με ερωτήσεις ανάπτυξης, ώστε να μπορεί να αξιολογηθούν γενικότερα οι λεκτικές δεξιότητες, αλλά και η κριτική σκέψη του μαθητή.

→ Εκπαιδευτικά παιχνίδια: Η επιστήμη της πληροφορικής έχει αξιοποιήσει τις δυνατότητές της -σε συνδυασμό με την αποδεδειγμένη αποτελεσματικότητα του παιχνιδιού ως μέσου ενίσχυσης της διδακτικής πράξης- για τη δημιουργία ηλεκτρονικών παιχνιδιών που λειτουργούν βοηθητικά για την εμπέδωση γνώσεων που έχουν ήδη αποκτήσει οι μαθητές. Σε αντίθεση με τα εκπαιδευτικά λογισμικά, που αναλαμβάνουν και την παρουσίαση της νέας ύλης, τα εκπαιδευτικά παιχνίδια ενέχουν επικουρικό χαρακτήρα, και αποσκοπούν στο να δώσουν στο παιδί την ευκαιρία να αποτυπώσει ευκολότερα στη μνήμη γνώσεις και δεξιότητες που ήδη κατέχει.

Υπάρχουν, βέβαια, εκπαιδευτικά παιχνίδια που δεν σχετίζονται μ’ ένα συγκεκριμένο διδακτικό αντικείμενο, αλλά ενισχύουν κατά τρόπο ευρύτερο την πνευματική ανάπτυξη του παιδιού. Έχουμε έτσι, κατά περίπτωση, παιχνίδια στρατηγικής που έρχονται να ενισχύσουν τις νοητικές λειτουργίες και την ικανότητα σχεδιασμού μιας ακολουθούμενης τακτικής∙ αλλά και παιχνίδια τα οποία έχουν ως στόχο να ενισχύσουν τα αντανακλαστικά του παιδιού και την ταχύτητα αντίδρασης σε εξωτερικά ερεθίσματα.

→ Σχεδιασμός προγραμμάτων – εφαρμογών: Η πληροφορική ως αυτόνομο μάθημα ενέχει αυξημένη αξία τόσο γιατί μπορεί να προσφέρει στους μαθητές γνώσεις πολλαπλώς αξιοποιήσιμες σε επίπεδο επαγγελματικής απασχόλησης και αποκατάστασης, όσο και γιατί ενισχύει την ικανότητα σκέψης, επίλυσης προβλημάτων και κατ’ επέκταση τη δημιουργικότητα. Οι μαθητές που καλούνται να χειριστούν μια γλώσσα προγραμματισμού για τη δημιουργία μιας εφαρμογής, αποκτούν συναίσθηση του ελέγχου που έχουν -και οφείλουν να έχουν- στην πορεία του σχεδιασμού, καθώς οποιοδήποτε λάθος έχει ως συνέπεια τη μη λειτουργία ή την ελαττωματική λειτουργία της εφαρμογής. Ωθούνται, έτσι, να ανατρέξουν στις προηγούμενες επιλογές τους, ώστε να εντοπίσουν και να διορθώσουν το λάθος.

Αυτή η διαδικασία, που μπορεί να βρει το ανάλογό της ακόμη και σε παιδιά μικρότερης ηλικίας μέσω απλούστερων προγραμμάτων ή παιχνιδιών, επαυξάνει στη σκέψη των μαθητών την αίσθηση του ελέγχου τόσο στις δικές τους νοητικές διεργασίες, όσο και στις επί μέρους επιλογές που έχουν κάνει βήμα προς βήμα κατά το σχεδιασμό του δημιουργούμενου προγράμματος.

≠ Οποιαδήποτε χρήση των υπολογιστών κατά τη διδακτική διαδικασία θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις ιδιαιτερότητες και τους προσωπικούς ρυθμούς κάθε μαθητή -όπως γίνεται σε κάθε παραδοσιακό μάθημα-, καθώς δεν έχουν όλοι οι μαθητές τον ίδιο βαθμό εξοικείωσης ή την ίδια ταχύτητα ανταπόκρισης στις ζητούμενες δραστηριότητες. Είναι σαφής, οπότε, η ευθύνη του εκπαιδευτικού, ώστε η χρήση των υπολογιστών να μη θέτει σε δεύτερη μοίρα και να μην υπονομεύει τον παιδαγωγικό τους ρόλο και άρα τη διασφάλιση της αναγκαίας ισορροπίας στο ρυθμό του μαθήματος.

→ Ρομποτική: Ο χειρισμός ενός ρομπότ -ως παιχνίδι για τις μικρότερες ηλικίες- επιτρέπει στα παιδιά να κατανοήσουν την έννοια του ελέγχου πάνω στη μηχανική συσκευή, δίνοντάς τους μια παραστατικότερη αντίληψη της έννοιας του προγραμματισμού. Ενώ, η διαδικασία κατασκευής, προγραμματισμού και λειτουργίας ενός ρομπότ -για τους μεγαλύτερους μαθητές- συνιστά μια σημαντική ευκαιρία για την εφαρμογή στην πράξη θεωρητικών μέχρι πρότινος συλλήψεων, αλλά κι ένα πολύτιμο βήμα καινοτόμου δημιουργικότητας.   

→ Βάσεις δεδομένων: Η συγκέντρωση, ταξινόμηση, ιεράρχηση και αξιολόγηση πληροφοριών, με τις ποικίλες δυνατότητες που παρέχει ένα λογισμικό δημιουργίας βάσης δεδομένων, προσφέρει στους μαθητές καίρια επαφή μ’ ένα σημαντικό εργαλείο έρευνας και τεκμηρίωσης. Οι μαθητές καλούμενοι να κατηγοριοποιήσουν και να εκτιμήσουν τις πληροφορίες που έχουν συλλέξει, εισάγονται στον τομέα διαχείρισης πληροφοριακών στοιχείων, αντιλαμβάνονται την αξία -και τη δύναμη- των πληροφοριών, και εκτιμούν τη βαρύτητα που έχει η σωστή αξιοποίησή τους για τη λήψη αποφάσεων.

Η διαδικασία συγκρότησης μιας βάσης δεδομένων, τόσο μέσα από τη συλλογή των στοιχείων, όσο και με την περαιτέρω αξιοποίησή τους, ενισχύει την αντιληπτική ικανότητα των μαθητών, καθώς τους φέρνει σ’ επαφή με την έννοια της μεθοδολογίας, τους ωθεί σ’ ένα πνεύμα συνεργασίας -μιας και η συγκέντρωση πληροφοριών είναι μια συλλογική πράξη-, και οξύνει την κριτική τους σκέψη μέσα απ’ την προσπάθεια κωδικοποίησης των πληροφοριών και εξαγωγής αξιοποιήσιμων συμπερασμάτων.     

Η πληροφορική προσφέρει σαφώς κι άλλες δυνατότητες σχετικές με την εκπαίδευση, ενώ συνιστά κι η ίδια ως επιστήμη έναν τομέα εξαιρετικά χρήσιμο για τη μελλοντική επαγγελματική αποκατάσταση των μαθητών. Μερικές ακόμη απ’ τις δυνατότητες της πληροφορικής εξετάζονται σε συνδυασμό με τη χρήση του διαδικτύου.

Διαδίκτυο & Εκπαίδευση

→ Το διαδίκτυο αυξάνει θεαματικά τις πηγές λήψης πληροφοριών και εκπαιδευτικού υλικού για τους μαθητές, καθώς έχουν πια πρόσβαση σε μεγάλες βιβλιοθήκες (ψηφιακά βιβλία), σε ιστοσελίδες εκπαιδευτικού και ενημερωτικού χαρακτήρα, σε ιστορικά αρχεία, αλλά και αρχεία εφημερίδων και περιοδικών. Είναι ουσιαστικά εφικτή η εύρεση πληροφοριών και στοιχείων για κάθε γνωστικό αντικείμενο, γεγονός που εκτείνει σημαντικά το εύρος ενημέρωσης των μαθητών και βοηθά στην έμπρακτη αποδέσμευση από τους περιορισμούς του ενός διδακτικού βιβλίου. Καλύπτονται, έτσι, τυχόν ελλείψεις ή παραλείψεις του σχολικού εγχειριδίου και προσφέρεται στους φίλεργους μαθητές πληθώρα πληροφοριακού υλικού.

≠ Είναι, φυσικά, σημαντικό να δίνεται προσοχή στις πηγές απ’ όπου αντλούν τις πληροφορίες τους οι μαθητές, ώστε να διασφαλίζεται όσο το δυνατόν η εγκυρότητα και η επιστημονική αρτιότητά τους. Μια δίχως έλεγχο αναζήτηση στο διαδίκτυο μπορεί να φέρει τους μαθητές αντιμέτωπους με χαλκευμένες ή ασύστατες πληροφορίες.

→ Οι δυνατότητες αναζήτησης στο διαδίκτυο παρέχουν στους μαθητές την ευκαιρία συστηματικότερης ενασχόλησης με εκείνους τους τομείς της επιστήμης και της γνώσης που τους ενδιαφέρουν περισσότερο. Ενώ, συνάμα, ενισχύεται η κριτική τους σκέψη μέσα από τη διαδικασία επιλογής και αξιολόγησης των εγκυρότερων πληροφοριών.

≠ Θα πρέπει να προσεχθεί από τους διδάσκοντες το κατά πόσο έχουν όλοι οι μαθητές πρόσβαση στο διαδίκτυο, καθώς δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση η χρήση των υπολογιστών στην εκπαίδευση να λειτουργήσει ως παράγοντας ανισότητας. Σε περίπτωση που κάποιοι μαθητές δεν έχουν ηλεκτρονικό υπολογιστή ή πρόσβαση στο διαδίκτυο, είναι θεμιτό να περιορίζονται οι εκτός σχολείου αναθέσεις εργασιών που προβλέπουν τη χρήση υπολογιστή.

→ Η ευκολότερη και ταχύτερη πρόσβαση σε πλήθος πληροφοριών, σε συνδυασμό με τη δυνατότητα αποθήκευσης του ευρεθέντος γνωστικού υλικού, αποδεσμεύει ως ένα βαθμό την εκπαιδευτική διαδικασία από την παραδοσιακή μορφή μάθησης και επιτρέπει το πέρασμα σε μια διαφορετική προσέγγιση, όπου ζητούμενο πλέον είναι η ικανότητα διαχείρισης ενός εκτενούς εύρους πληροφοριών. Πλέον οι μαθητές δεν καλούνται να απομνημονεύσουν στοιχεία, αλλά να κατανοήσουν σε βάθος έννοιες και δομές, ώστε να μπορούν με μεγαλύτερη ευχέρεια να κινηθούν στα νέα δεδομένα που δημιουργεί το πλήθος πληροφοριών και γνωστικού υλικού.

→ Το διαδίκτυο με τη συνδρομή της πληροφορικής προσφέρει επιπλέον δυνατότητες μάθησης και εκπαίδευσης, όπως είναι η εξ αποστάσεως παρακολούθηση πανεπιστημιακών μαθημάτων ή η απόκτηση νέων δεξιοτήτων και γνώσεων στο πλαίσιο της δια βίου μάθησης. Με την εξέλιξη των μέσων αλληλεπιδραστικής επικοινωνίας καθίσταται εφικτή τόσο η ανταλλαγή ενημερωτικού υλικού και εργασιών, όσο και η άμεση επικοινωνία με τη μορφή της τηλεδιάσκεψης.

→ Η επίτευξη της εύκολης και γρήγορης αλληλεπιδραστικής επικοινωνίας μπορεί, άλλωστε, να αξιοποιηθεί και στο χώρο της μέσης εκπαίδευσης, καθώς καθιστά εφικτή τη συνεργασία μεταξύ σχολείων -όχι αναγκαία της ίδιας χώρας- διευρύνοντας κατά πολύ το εύρος των διαθεματικών μαθητικών εργασιών. Τα σχολεία μπορούν να ανταλλάσσουν πληροφορίες, χρήσιμο ιστορικό ή πολιτιστικό υλικό, και να προχωρούν σε μια ουσιαστικότερη γνωριμία μεταξύ παιδιών από τελείως διαφορετικές περιοχές της χώρας.

Ενώ, η αξιοποίηση αυτών των δυνατοτήτων σε σχέση με σχολεία ξένων χωρών, θα μπορούσε να φέρει σε άμεση επικοινωνία παιδιά διαφορετικών πολιτισμών και να προάγει έτσι το αίσθημα της ενότητας. Ο διαφορετικός πολιτισμός δεν είναι πια κάτι το απρόσιτο ή το τελείως αποξενωμένο, καθώς οι μαθητές μπορούν να συνομιλήσουν και να ανταλλάξουν απόψεις ή εμπειρίες σχετικά με την εκπαιδευτική διαδικασία ή τους τρόπους ζωής.

→ Η συνεργασία μεταξύ σχολείων μπορεί να λάβει και τη μορφή επικοινωνίας ανάμεσα στους εκπαιδευτικούς προσφέροντας σημαντικές δυνατότητες βελτίωσης του διδακτικού έργου με την ανταλλαγή εκπαιδευτικού υλικού, εκπαιδευτικού λογισμικού, αλλά και εν γένει ιδεών και εμπειριών σχετικά με τη διαρκώς εξελισσόμενη διδακτική πράξη.

→ Οι πολλαπλές δυνατότητες που προσφέρονται στην εκπαίδευση με τη χρήση του διαδικτύου, ενισχύουν την ενεργητική συμμετοχή του μαθητή στην εκπαιδευτική διαδικασία και του επιτρέπουν να διερευνήσει και να θέσει σε εφαρμογή ποικίλες πτυχές της προσωπικότητας και των δεξιοτήτων του. Ο μαθητής δεν είναι πια ο αδρανής δέκτης πληροφοριών∙ αναλαμβάνει πρωτοβουλία για την αναζήτηση γνωστικού υλικού, αποκτά πρόσβαση σε πηγές γνώσης ακόμη και πέρα από τα όρια του σχολείου του, ενώ μεταβάλλεται και ο τρόπος επικοινωνίας με τους εκπαιδευτικούς, αφού πλέον είναι εφικτή η ανταλλαγή μηνυμάτων, η διατύπωση ερωτήσεων και η ανταλλαγή ενημερωτικού υλικού μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου (email) ή άλλων μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

→ Το σχολείο έχει στη διάθεσή του μια δική του ιστοσελίδα, όπου είναι εφικτή η ανάρτηση εκπαιδευτικού υλικού και σημαντικών ανακοινώσεων, ώστε η επαφή με τους μαθητές να είναι συνεχής και να ξεπερνά τα περιορισμένα χρονικά όρια των σχολικών μαθημάτων.

→ Η εμπειρία του διαδικτύου προσφέρει στους μαθητές την ευκαιρία εξοικείωσης και με την έννοια της πνευματικής ιδιοκτησίας, καθώς πολλές από τις σελίδες που παρέχουν πληροφοριακό υλικό, εκπαιδευτικά λογισμικά ή ψηφιακά βιβλία επισημαίνουν πως η χρήση τους επιτρέπεται μόνο για εκπαιδευτικούς λόγους, και όχι για αναδημοσίευση ή εμπορική εκμετάλλευση. Άλλωστε, η πλειονότητα των βιβλίων και των μελετών που έχουν κατά καιρούς δημοσιευτεί δεν διατίθενται στο διαδίκτυο, ακριβώς για να προφυλαχθεί το περιεχόμενό τους από τη χωρίς άδεια εκμετάλλευσή τους.

Η έννοια, άλλωστε, της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι σημαντική και για τους ίδιους τους μαθητές, όχι μόνο σε σχέση με τον οφειλόμενο σεβασμό στο έργο των άλλων ανθρώπων, αλλά και σε σχέση με δικές τους εργασίες ή καινοτόμες δημιουργίες στο πλαίσιο των μαθητικών ή προσωπικών τους ενασχολήσεων.

Αρνητικές πτυχές του διαδικτύου και των υπολογιστών

→ Ο ελκυστικός χαρακτήρας των υπολογιστών, που τους καθιστά επωφελείς στην εκπαιδευτική διαδικασία, μπορεί να λειτουργήσει παράλληλα και ως αρνητικό στοιχείο, αν δεν τεθούν όρια στη χρήση του. Το γεγονός πως στον εικονικό κόσμο του υπολογιστή και του διαδικτύου ο μαθητής έχει στη διάθεσή του παιχνίδια, τρόπους επικοινωνίας με τους συμμαθητές και φίλους του, αλλά και πληθώρα άλλων δραστηριοτήτων, ενδεχομένως να σημάνει τη καθημερινή δαπάνη πολλών ωρών σε αυτόν, απομονώνοντας ουσιαστικά τον μαθητή από τις δραστηριότητες του πραγματικού κόσμου.

Όσο ενδιαφέρουσα κι αν είναι η ενασχόληση με το διαδίκτυο, δεν μπορεί ωστόσο να υποκαταστήσει τα οφέλη της αθλητικής δραστηριότητας, της μελέτης, αλλά και της κοινωνικοποίησης που επιτυγχάνεται μόνο μέσω της πραγματικής επικοινωνίας και επαφής με τους άλλους ανθρώπους.

→ Η ευκολία με την οποία ο υπολογιστής μπορεί να εκτελέσει πράξεις ή μέσω του διαδικτύου να προσφέρει αναγκαίες πληροφορίες ή έτοιμες λύσεις σε προβλήματα και ασκήσεις, ενδεχομένως να απομακρύνει τους μαθητές από τις απαιτήσεις της συστηματικής μελέτης και της σε βάθος ενασχόλησης με τα διάφορα διδακτικά αντικείμενα. Είναι πιθανή, δηλαδή, η άμβλυνση της προσπάθειας που καταβάλλεται από τον μαθητή και άρα η υποχώρηση των πραγματικών επιδόσεών του τόσο στο επίπεδο απόκτησης γνώσεων, όσο και στο επίπεδο εξέλιξης της αντιληπτικής του ικανότητας.

→ Σαφές είναι, επίσης, πως αν η πρόσβαση στο διαδίκτυο γίνεται δίχως γονικό έλεγχο μπορεί να φέρει τους μαθητές αντιμέτωπους με ποικίλες αρνητικές εκφάνσεις του ψηφιακού κόσμου, όπως είναι η παραβίαση προσωπικών τους δεδομένων, ο διαδικτυακός εκφοβισμός, καθώς κι η επαφή με σελίδες βίαιου ή πορνογραφικού περιεχομένου.