Ερωτήσεις ΚΕΕ Πλάτωνα «Πολιτεία» Ενότητα 11η

Joel Robison

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πλάτωνα «Πολιτεία» Ενότητα 11η

Τι νομίζετε ότι συμβολίζουν τα δεσμά και η υποχρεωτική καθήλωση - ακινησία των ανθρώπων του σπηλαίου;

Οι δεσμώτες του σπηλαίου, οι άνθρωποι δηλαδή που βρίσκονται στο κατώτερο επίπεδο γνώσης, το μόνο που αντικρίζουν και το μόνο που θεωρούν ως πραγματικότητα είναι οι σκιές των αντικειμένων∙ αντικειμένων που με τη σειρά τους δεν είναι παρά ομοιώματα, κατασκευάσματα που μοιάζουν με ανθρώπινες μορφές ή άλλα στοιχεία του φυσικού και υλικού κόσμου.

Οι σκιές αυτές, οι οποίες συνιστούν τη μοναδική πραγματικότητα για τους ανθρώπους που βρίσκονται στο σπήλαιο, είναι ό,τι προκύπτει, ό,τι γίνεται αντιληπτό με μόνη τη μεσολάβηση των αισθήσεων. Άρα τα δεσμά των ανθρώπων δεν είναι παρά οι αισθήσεις τους που τους βοηθούν να σχηματίσουν μια πολύ περιορισμένη εικόνα για το γύρω κόσμο τους.

Οι αισθήσεις με το να παρέχουν στους ανθρώπους την ικανότητα να δουν, να ακούσουν και γενικότερα να αισθανθούν τον κόσμο, τους δημιουργούν την εσφαλμένη εντύπωση πως ό,τι αντιλαμβάνονται μέσω αυτών είναι και η μόνη πραγματικότητα. Οι άνθρωποι μάλιστα είναι υποχρεωτικά καθηλωμένοι με τα δεσμά των αισθήσεων, στοιχείο που μας παραπέμπει στην έλλειψη οποιασδήποτε αμφισβήτησης για τα δεδομένα που τους παρέχουν οι αισθήσεις.

Η απουσία λογικής επεξεργασίας των δεδομένων, η απουσία της απορίας για την πηγή της γνώσης και η μη αναζήτηση βαθύτερων αιτιών για την εικόνα του κόσμου, για τον ίδιο τον κόσμο εν τέλει, καθηλώνει τους ανθρώπους σ’ ένα εξαιρετικά περιορισμένο επίπεδο θέασης της πραγματικότητας. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, πως σ’ αυτό το πολύ χαμηλό επίπεδο γνώσης, στο επίπεδο της «εικασίας» οι άνθρωποι εμπιστεύονται και γνωρίζουν μόνο τα δεδομένα της αίσθησης, τις σκιές των πραγμάτων δηλαδή, χωρίς να γνωρίζουν ακόμη την πηγή αυτής της περιορισμένης γνώσης, χωρίς να γνωρίζουν ακόμη πως ό,τι βλέπουν είναι προϊόν των αισθήσεών τους.

Βασικό ζητούμενο για να προχωρήσουν οι άνθρωποι σ’ ένα ανώτερο επίπεδο γνώσης, για ν’ αρχίσουν άρα την ανάβαση της σπηλιάς, είναι η απορία, είναι η εσωτερική  ανάγκη να γνωρίσουν καλύτερα τον κόσμο που τους περιβάλλει, αλλά και τον ίδιο τους τον εαυτό. Η καθήλωσή τους επομένως δεν είναι τόσο εξωτερικά επιβεβλημένη, όσο αποτελεί μια κατάσταση κατά την οποία οι άνθρωποι, αρκούμενοι σε ό,τι αντιλαμβάνονται, δεν μπαίνουν σε μια διαδικασία αναζήτησης, δεν αμφισβητούν τα δεδομένα που τους παρέχονται.

Ποιος είναι ο ρόλος του τειχίου στη σκηνοθεσία του Πλάτωνα; Γιατί δεν πρέπει να φαίνονται οι άνθρωποι αλλά τα αντικείμενα;

Με την εισαγωγική εικόνα της αλληγορίας του σπηλαίου ο φιλόσοφος θέλει να παρουσιάσει όσο γίνεται πιστότερα το κατώτερο επίπεδο γνώσης, το επίπεδο της «εικασίας» δηλαδή, όπου οι άνθρωποι γνωρίζουν μόνο ό,τι γίνεται προσιτό σε αυτούς μέσω των αισθήσεών τους, χωρίς ωστόσο να έχουν συνειδητοποιήσει την ύπαρξη και τις δυνατότητες των αισθήσεων.

Θέλοντας, λοιπόν, να δείξει πως οι δεσμώτες του σπηλαίου έχουν πρόσβαση μόνο στις σκιές των πραγμάτων, χωρίς ν’ αντιλαμβάνονται ή να διερωτώνται πώς τους παρέχεται η δυνατότητα αυτής της θέασης, προσθέτει στη σκηνοθεσία του σπηλαίου έναν τοίχο, ένα παραπέτασμα, όπως αυτό που χρησιμοποιούν οι «θαυματοποιοί», μια εικόνα οικεία στους ακροατές του απ’ τις σχετικές παραστάσεις. Με αυτόν τον τρόπο ο φιλόσοφος συσχετίζει έμμεσα τη νοητική κατάσταση των δεσμωτών με το πώς βλέπουν τα μικρά παιδιά τις ανάλογες παραστάσεις των θαυματοποιών. Όπως, δηλαδή, τα μικρά παιδιά παρακολουθούν τις μαριονέτες να κινούνται πάνω στο παραπέτασμα και διασκεδάζουν, χωρίς να γνωρίζουν ή να νοιάζονται για το πώς συμβαίνει αυτό που βλέπουν, έτσι και οι δεσμώτες -στο κατώτερο πάντα επίπεδο γνώσης- βλέπουν τις σκιές χωρίς να γνωρίζουν ή ν’ αναρωτιούνται ποια είναι η πηγή της γνώσης αυτής.

Αν, επομένως, δεν υπήρχε ο τοίχος, το παραπέτασμα, όπως τα μικρά παιδιά θα έβλεπαν τον ταχυδακτυλουργό, έτσι και οι δεσμώτες θα έβλεπαν τους ανθρώπους που μεταφέρουν τ’ αντικείμενα, και θα έφταναν ταχύτερα στη συνειδητοποίηση πως ό,τι βλέπουν φτάνει σ’ αυτούς με τη μεσολάβηση κάποιου παράγοντα, εν προκειμένω των αισθήσεων.

Ο τοίχος, λοιπόν, συμβολίζει την αδυναμία των ανθρώπων, που βρίσκονται ακόμη στο κατώτερο επίπεδο γνώσης, ν’ αναρωτηθούν ποια είναι η πηγή της γνώσης τους, την αδυναμία τους ν’ αναζητήσουν με ποιο τρόπο και πως σχηματίζουν την εικόνα που έχουν για τον κόσμο.

Η απομάκρυνση του τοίχου και άρα η θέαση της φωτιάς και των ανθρώπων που μεταφέρουν τ’ αντικείμενα, θα σήμαινε την ανάβαση στο αμέσως επόμενο επίπεδο γνώσης την «πίστιν», όπου οι άνθρωποι παύουν να πιστεύουν στις σκιές, στο προϊόν δηλαδή των αισθήσεων, και στρέφουν την εμπιστοσύνη τους στην ίδια την πηγή της γνώσης, στις αισθήσεις.

Αν, επομένως, οι δεσμώτες κατόρθωναν να λυθούν από τα δεσμά τους και ξεκινούσαν την ανάβαση της σπηλιάς, θα μπορούσαν να δουν πίσω από τον τοίχο και θα έρχονταν αντιμέτωποι με τα εξής δεδομένα:

α) ότι τα πράγματα που ως τότε έβλεπαν δεν ήταν παρά οι σκιές άλλων αντικειμένων πραγματικής υλικής υπόστασης. Σημειώνουμε, βέβαια, πως ακόμη κι η θέαση αυτών των πραγμάτων, που θα έφερνε τους δεσμώτες «µᾶλλόν τι ἐγγυτέρῳ τοῦ ὄντος», θα τους έφερνε δηλαδή πιο κοντά στα πραγματικά αντικείμενα, θα ήταν μια ακόμη επίφαση γνώσης, υπό την έννοια πως οι δεσμώτες θα έβλεπαν αντίγραφα μόνο των πραγματικών όντων, των καθαυτό όντων, που βρίσκονται στον κόσμο των ιδεών.

β) ότι τα αντικείμενα τα μεταφέρουν κάποιοι άνθρωποι και συνάμα πως οι σκιές που οι ίδιοι έβλεπαν δημιουργούνταν από το τεχνητό φως μιας φωτιάς. Θα συνειδητοποιούσαν δηλαδή πως για να έχουν πρόσβαση έστω και στις σκιές των πραγμάτων απαιτούνταν η μεσολάβηση άλλων παραγόντων. Οι παράγοντες αυτοί που στην αλληγορία δίνονται συμβολικά μέσω της φωτιάς και των μεταφορέων, δεν είναι άλλοι από τις αισθήσεις. Οι δεσμώτες, λοιπόν, θα συνειδητοποιούσαν πως ό,τι βλέπουν και αντιλαμβάνονται προσφέρεται σε αυτούς μέσω των αισθήσεών τους. Έτσι, θα έπαυαν να πιστεύουν στις σκιές και θα έδειχναν εμπιστοσύνη στην πηγή γνώσης, τις αισθήσεις, αλλά και στην παρουσία των «µᾶλλον ὄντων».

Προσέχουμε, φυσικά, πως ακόμη και τη στιγμή που οι δεσμώτες βλέπουν πίσω από τον τοίχο, βρίσκονται ακόμη στο κατώτερο επίπεδο γνώσης, τη «δόξα», η οποία διακρίνεται σε δύο επιμέρους επίπεδα:

α) το κατώτερο, την «εικασία», κατά το οποίο οι άνθρωποι πιστεύουν μόνο σε αυτό που αντικρίζουν, δηλαδή στις σκιές των πραγμάτων

β) στο ανώτερο, την «πίστιν», κατά το οποίο οι άνθρωποι συνειδητοποιούν πως αντλούν τις γνώσεις τους από τις αισθήσεις και πλέον εμπιστεύονται κυρίως αυτές, ενώ συνάμα έχουν αντικρίσει τα «μᾶλλον ὄντα», τα αντίγραφα των πραγμάτων που προς το παρόν για τους δεσμώτες είναι πολύ πιο αληθινά από τις σκιές, έστω κι αν αγνοούν ακόμη πως πρόκειται για αντίγραφα.

Ας σημειώσουμε, επίσης, πως τα «μᾶλλον ὄντα», αποτελούν ένα μεταβατικό επίπεδο γνώσης και αντίληψης για τους δεσμώτες, που μέχρι πρότινος έβλεπαν μόνο σκιές των πραγμάτων. Φεύγουν από το σκοτάδι της πλήρης άγνοιας και σταδιακά προχωρούν σε νέους αναβαθμούς της γνώσης, η οποία βέβαια κατακτάται με κόπο και απαιτεί κάθε φορά ένα εύλογο διάστημα απ’ τη μεριά των δεσμωτών μέχρι να συνηθίσουν και να κατανοήσουν πλήρως τα καινούρια δεδομένα, ώστε να προχωρήσουν στο ανώτερο επίπεδο γνώσης.