Ερωτήσεις ΚΕΕ Πλάτωνα «Πολιτεία» Ενότητα 11η

David Olkarny

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πλάτωνα «Πολιτεία» Ενότητα 11η

Να εντοπίσετε τα σημεία του κειμένου που μας επιτρέπουν να θεωρήσουμε ότι η κοινωνία των δεσμωτών είναι η πολιτική κοινωνία και ότι ο κόσμος του σπηλαίου είναι ο αισθητός κόσμος.

Ο Σωκράτης έχοντας δώσει την εικόνα του σπηλαίου διευκρινίζει πολύ σύντομα στο Γλαύκωνα πως όσα περιγράφει είναι όμοια με την καθημερινή ζωή των ανθρώπων, με την παρούσα πολιτική κοινωνία. Ειδικότερα, όταν ο Γλαύκων σχολιάζει: «Ἄτοπον λέγεις εἰκόνα καὶ δεσμώτας ἀτόπους.» (παράξενη εικόνα περιγράφεις και παράξενους δεσμώτες), ο Σωκράτης του απαντά: «Ὁμοίους ἡμῖν»(όμοιους με μας). 

Η εικόνα των ανθρώπων που παραμένουν δεμένοι μέσα στο σπήλαιο, χωρίς καμία δυνατότητα κίνησης ή αντίδρασης, προκαλεί εύλογα εντύπωση στο Γλαύκωνα, ο οποίος θεωρεί πως κάτι τέτοιο δεν έχει συσχέτιση με την εμπειρία της πραγματικής ζωής. Εντούτοις, ο φιλόσοφος έρχεται με την αναλογία που παρουσίασε να αναδείξει την επίφαση ελευθερίας και γνώσης που υφίσταται στην πολιτική κοινωνία. Μιας και, όπως συμβαίνει με τους δεσμώτες του σπηλαίου, οι οποίοι παραμένουν καθηλωμένοι υπό τον έλεγχο των αισθήσεών τους, θεωρώντας πως οι σκιές που αντικρίζουν είναι η μόνη αλήθεια, έτσι και οι πολίτες που αρκούνται σε όσα τους παρέχουν οι αισθήσεις τους, χωρίς κριτικό έλεγχο και αμφισβήτηση, παραμένουν καθηλωμένοι και εύκολα ελεγχόμενοι από τους κατέχοντες την εξουσία.

Παρά την αρχική δυσκολία στη συσχέτιση των δύο καταστάσεων γίνεται σαφές πως τόσο οι σκιές που εκλαμβάνουν οι δεσμώτες ως πραγματικότητα όσο και η αδυναμία τους να κινηθούν, αποδίδουν τον αισθητό κόσμο των πολιτών, οι οποίοι δέσμιοι της άγνοιάς τους, δε συνειδητοποιούν τη δύναμη που έχουν και γίνονται έτσι υποχείρια των ισχυρών.

Είναι, άλλωστε, προφανές πως και στις δύο περιπτώσεις εκείνο που χαρακτηρίζει την ιδιαίτερη κατάσταση των ανθρώπων είναι το γεγονός ότι δε γνωρίζουν πως βρίσκονται καθηλωμένοι εξαιτίας της άγνοιάς τους. Όπως οι δεσμώτες θεωρούν πως ό,τι αντιλαμβάνονται με τις αισθήσεις τους αποτελεί τη μοναδική αλήθεια, έτσι και οι πολίτες αποδέχονται τις συνθήκες που επικρατούν στην κοινωνία τους, ως τη μόνη πιθανή πραγματικότητα.

Ποια είναι η κατάσταση της πολιτικής κοινωνίας (την οποία συμβολίζει η κοινωνία των δεσμωτών) και πώς περιγράφεται ο αισθητός κόσμος;

Η κατάσταση των δεσμωτών, των ανθρώπων που βρίσκονται στο κατώτερο επίπεδο γνώσης (την εικασία, όπου θεωρούν ως αληθινό μόνο ό,τι τους παρέχεται μέσω των αισθήσεών τους, χωρίς μάλιστα να έχουν συνειδητοποιήσει ακόμη ποια είναι η πηγή αυτής της γνώσης) βρίσκει το αντίστοιχό της στους πολίτες που δεν έχουν ακόμη αποκτήσει, μέσω της κατάλληλης παιδείας, την ικανότητα της κριτικής σκέψης και της αμφιβολίας. Έτσι, όπως οι δεσμώτες πιστεύουν πως οι σκιές που βλέπουν είναι η μόνη πραγματικότητα, έτσι και οι πολίτες, δέσμιοι επίσης της άγνοιάς τους, αποδέχονται την πραγματικότητα της πολιτείας, όπως αυτή διαμορφώνεται από τους ισχυρούς.

Εδώ ο φιλόσοφος επισημαίνει μια κατάσταση που διατηρεί ακέραια τη διαχρονικότητά της, υπό την έννοια πως σε κάθε εποχή οι άνθρωποι, οι πολίτες που δεν αποκτούν την αναγκαία κριτική σκέψη, αδυνατούν να δουν πέρα και πίσω από την πραγματικότητα που στήνεται γι’ αυτούς από τους κατέχοντες την εξουσία. Οι απαίδευτοι πολίτες, όπως και οι δεσμώτες του σπηλαίου, δεν επιχειρούν την αναγκαία διερώτηση σχετικά με τις συνθήκες της πραγματικότητας που βιώνουν. Οι πολίτες αποδέχονται καθετί όπως έχει, χωρίς να σκεφτούν ποιος είναι αυτός που λαμβάνει τις εκάστοτε αποφάσεις, ποια είναι τα κίνητρά του, ποια τα πιθανά οφέλη που αποκομίζει ο ίδιος, σε τι αποσκοπούν μακροπρόθεσμα οι επιμέρους επιλογές των κυβερνώντων και ούτω καθεξής.

Από τη μία λοιπόν έχουμε τους δεσμώτες που αποδέχονται τη λειψή πραγματικότητα που τους παρέχουν οι αισθήσεις τους, αγνοώντας τις δυνατότητες που θα τους παρείχε η λογική επεξεργασία όσων αντικρίζουν, αγνοώντας πόσο ουσιαστικότερη θα ήταν η κατανόηση του κόσμου, αν μέσω της παιδείας είχαν οξύνει την κριτική και τη δημιουργική τους σκέψη. Αντιστοίχως, από την άλλη μεριά, έχουμε τους πολίτες που με τις αντιληπτικές τους ικανότητες περιορισμένες, λόγω τις ελλιπούς παιδείας που έχουν λάβει, δεν έχουν τη δυνατότητα να κρίνουν, να αμφισβητήσουν και τελικά να επηρεάσουν καταλυτικά τις συνθήκες της ζωής τους που διαμορφώνονται ερήμην τους.

Οι σκιές που βλέπουν οι δεσμώτες, ο αισθητός δηλαδή κόσμος των δεσμωτών, βρίσκεται σε πλήρη αντιστοιχία με τη μερική αντίληψη των πολιτών, οι οποίοι κάθε φορά αποδέχονται τα δεδομένα της πολιτικής κοινωνίας, χωρίς να γνωρίζουν πώς διαμορφώθηκαν αυτά, από ποιους και για ποιο λόγο.

Στο επίπεδο της «εικασίας» των δεσμωτών, που ακόμη αγνοούν πως ό,τι βλέπουν είναι προϊόν των αισθήσεών τους και πολύ περισσότερο αγνοούν τις δυνατότητες των πνευματικών λειτουργιών, αντιστοιχεί το επίπεδο των πολιτών που αποδέχονται την πραγματικότητα της πολιτικής ζωής, χωρίς ακόμη να συνειδητοποιούν πως ό,τι συμβαίνει είναι αποτέλεσμα πολιτικών επιλογών που αποβλέπει σε συγκεκριμένους στόχους ή ίδια οφέλη, και πολύ περισσότερο αγνοούν πως όλα μπορούν να γίνουν τελείως διαφορετικά και πολύ καλύτερα, αρκεί να τεθούν διαφορετικές προτεραιότητες και φυσικά ο έλεγχος να δοθεί στους κατάλληλους ανθρώπους.

ὥσπερ τοῖς θαυματοποιοῖς: Ο Αριστοτέλης (Περὶ κόσμου 398b16) γράφει: οἱ νευροσπάσται μίαν μήρινθον ἐπισπασάμενοι ποιοῦσι καὶ αὐχένα κινεῖσθαι καὶ χεῖρα ζῴου καὶ ὦμον καὶ ὀφθαλμόν. Να συσχετίσετε το χωρίο αυτό με την πλατωνική παρομοίωση.

Η περιγραφή που δίνει ο Αριστοτέλης: «οι μαριονετίστες τραβώντας έναν σπάγκο κάνουν το λαιμό, το χέρι, τον ώμο και το μάτι του ζώου να κινηθεί.», μας παρέχει την επιβεβαίωση πως οι παραστάσεις από ταχυδακτυλουργούς (θαυματοποιούς) και μαριονετίστες ήταν κάτι το συνηθισμένο στα χρόνια του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Έτσι, όταν ο Πλάτωνας παρομοιάζει τον τοίχο της αλληγορίας του σπηλαίου μ’ εκείνον που χρησιμοποιούν οι ταχυδακτυλουργοί στις παραστάσεις τους, δημιουργεί μια εικόνα πολύ οικεία στους ανθρώπους της εποχής τους.

Συνάμα η αναφορά στο τοιχίο των θαυματοποιών βοηθά τους ακροατές/αναγνώστες της αλληγορίας να κατανοήσουν καλύτερα το πολύ χαμηλό επίπεδο γνώσης στο οποίο βρίσκονται οι δεσμώτες τους σπηλαίου. Διότι, όπως στις παραστάσεις των ταχυδακτυλουργών είναι σημαντικό να υπάρχει το τοιχίο εκείνο που αποκρύπτει ό,τι θα μπορούσε να χαλάσει την ψευδαίσθηση που επιχειρεί να δημιουργήσει ο ταχυδακτυλουργός, έτσι και για τους δεσμώτες το τοιχίο αποκρύπτει εκείνα που δημιουργούν τις σκιές, των αισθητό τους δηλαδή κόσμο.

Με την ίδια εμπιστοσύνη που ένα μικρό παιδί παρακολουθεί την παράσταση του ταχυδακτυλουργού ή του μαριονετίστα, θεωρώντας πως ό,τι βλέπει είναι πραγματικό, έτσι παρακολουθούν κι οι δεσμώτες τις σκιές στο βάθος της σπηλιάς, αγνοώντας τους γενεσιουργούς παράγοντες αυτής της θέασης.

Στο αμέσως ανώτερο επίπεδο γνώσης, στην «πίστιν», οι δεσμώτες θα αντιληφθούν όσα τους αποκρύπτει το τοιχίο, θα αντιληφθούν δηλαδή πως ό,τι βλέπουν γύρω τους είναι το προϊόν των αισθήσεών τους∙ συνειδητοποίηση που θα τους επιτρέψει να κατανοήσουν πως ό,τι μέχρι τότε θεωρούσαν μόνη πραγματικότητα δεν είναι παρά μια ατελής αντίληψη του κόσμου.

Αντιστοίχως, οι ακροατές του φιλοσόφου μπορούν να κάνουν τη συσχέτιση με τις παραστάσεις των θαυματοποιών, όπου αν εξέλιπε το τοιχίο οι μικροί θεατές θα έβλεπαν πως όλα τα κινεί και τα ελέγχει ένας άνθρωπος και πως ό,τι μέχρι τότε έμοιαζε πραγματικό δεν είναι παρά το αποτέλεσμα των δικών του ενεργειών.