Κωνσταντίνος Χατζόπουλος «Χριστούγεννα του χωριού»

Sarah Ann Loreth

Κωνσταντίνος Χατζόπουλος «Χριστούγεννα του χωριού»

Τα ποιήματα του Χατζόπουλου αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα συμβολισμού, με τον ποιητή να επιχειρεί να υποβάλει τις ψυχικές του διαθέσεις δίνοντας στο ποίημα μουσικότητα (συχνές επαναλήψεις) και συσχετίζοντας τα αντικείμενα ή το περιβάλλον με την ψυχική του κατάσταση. Όπως σχολιάζει ο Λίνος Πολίτης: «Στην ποίησή του αποζήτησε, σύμφωνα με τα διδάγματα του συμβολισμού, την υποβολή με τις θαμπές και αξεκαθάριστες εικόνες και τη μουσική γοητεία του στίχου. Ο τόνος που κυριαρχεί είναι ο ελεγειακός, ένας ακαθάριστος ποιητικός ρεμβασμός, η έλλειψη του συγκεκριμένου.

Χριστούγεννα τοῦ χωριοῦ

Μὲς τὴν ἀχνόφεγγη βραδιὰ
πέφτει ψιλὸ-ψιλὸ τὸ χιόνι,
γύρω στὴν ἔρμη λαγκαδιὰ
στρώνοντας κάτασπρο σεντόνι.

Οὔτε πουλιοῦ γροικᾶς λαλιά,
οὔτ᾿ ἕνα βέλασμα προβάτου,
λὲς κι ἁπλωμένη σιγαλιὰ
εἶναι κεῖ ὁλόγυρα θανάτου.

Μὰ ξάφνου πέρα ἀπ᾿ τὸ βουνὸ
γλυκὸς σημάντρου ἦχος γροικιέται,
ὡσὰν βαθιὰ ἀπ᾿ τὸν οὐρανὸ
μέσα στὴ νύχτα νὰ σκορπιέται.

Κι ἀντιλαλεῖ τερπνὰ-τερπνὰ
γύρω στὴν ἄφωνη τὴν πλάση,
καὶ τὸ χωριὸ γλυκοξυπνᾶ
τὴν ἅγια μέρα νὰ γιορτάσει.

Με βάση τις αρχές του συμβολισμού το εννοιολογικό περιεχόμενο του ποιήματος περιορίζεται στο ελάχιστο. Το ποίημα αυτό παρουσιάζει την απόλυτη ησυχία της νύχτας, που τη διαδέχεται στο σταδιακό ξύπνημα του χωριού, με κυρίαρχο πρώτο ήχο αυτό της καμπάνας.

Ερώτηση 1^η: Να εντοπίσετε τα σχήματα λόγου του ποιήματος και να δηλώσετε κατά πόσο αυτά εκφράζουν την πραγματικότητα ή τη φαντασία.

Τα σχήματα λόγου σε αυτό το ποίημα αναφέρονται κυρίως στην πραγματικότητα, όπως γίνεται αντιληπτή από τον παρατηρητή-ποιητή.

Οι μεταφορές της 1^ης και 2^ης στροφής (κάτασπρο σεντόνι) – (σιγαλιά θανάτου), αποδίδουν αντίστοιχα μια οπτική και μια ηχητική εικόνα, που ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Εντούτοις η μεταφορά «σιγαλιά θανάτου», με την έντασή της εκφράζει την ανησυχητική αίσθηση του παρατηρητή πως κυριαρχεί παντού η απουσία ζωής και δημιουργεί έτσι μια περισσότερο φανταστική κατάσταση.

Η μεταφορά «σιγαλιά θανάτου» είναι ενταγμένη στα πλαίσια της ευρύτερης παρομοίωσης: λες κι απλωμένη σιγαλιά / είναι κει ολόγυρα θανάτου.

Στην πρώτη στροφή έχουμε επίσης την επανάληψη ψιλό-ψιλό και τη μεταφορά αχνόφεγγη βραδιά. Ενώ στη 2 στροφή έχουμε και τις μεταφορές: πουλιού λαλιά, απλωμένη σιγαλιά.

Στην τρίτη στροφή έχουμε μια μεταφορά (γλυκός ήχος) και μια παρομοίωση (ωσάν βαθιά απ’ τον ουρανό). Η παρομοίωση δημιουργεί μια ψευδή αίσθηση πως ο ήχος δεν είναι επίγειος, αλλά ουράνιος, θέλοντας να αποδώσει τη θρησκευτική και κατανυκτική του υπόσταση. Στοιχείο όμως που την τοποθετεί στο επίπεδο της φαντασίας.

Στην τέταρτη στροφή έχουμε την επανάληψη τερπνά-τερπνά, τη μεταφορά (άφωνη πλάση), την αντίθεση (αντιλαλεί – άφωνη). Η μεταφορά αποδίδει εκ νέου την πρότερη αίσθηση του ποιητικού υποκειμένου για την πλήρη απουσία ζωής, που είχε εντοπιστεί και στη 2^η στροφή.

Στην 4^η στροφή έχουμε δύο ακόμη μεταφορές: γλυκοξυπνά, άγια μέρα.

Το ποίημα βασίζεται στην αντίθεση ανάμεσα στην απόλυτη σιωπή της νύχτας και στο ξύπνημα που ξεκινά με τον ήχο από την καμπάνα της εκκλησίας. Αντίθεση που παρουσιάζεται ανάμεσα στις 2 πρώτες στροφές και στις 2 τελευταίες. Η χειμωνιάτικη νύχτα αποδίδεται με εικόνες που παραπέμπουν στο θάνατο, ενώ το ξεκίνημα της Χριστουγεννιάτικης μέρας υποδηλώνει ένα αναγεννητικό ξύπνημα που δίνει εκ νέου ζωή στη φύση και τους ανθρώπους.

Ερώτηση 2^η: Πώς λειτουργεί η ομορφιά της φύσης στη διαμόρφωση των συναισθημάτων.

Η κυρίαρχη εντύπωση της σιωπής και το ακόλουθο ξύπνημα του χωριού, που μας μεταδίδουν την προσμονή του ποιητικού υποκειμένου για το ξεκίνημα της εορταστικής διάθεσης και ατμόσφαιρας, ενισχύονται από τις επιμέρους εικόνες ομορφιάς της φύσης.

Για παράδειγμα στην πρώτη στροφή ο ποιητής δημιουργεί το υποβλητικό σκηνικό της αμυδρά φωτισμένης βραδιάς -προφανώς απ’ το φεγγάρι- και το σκέπασμα όλης της λαγκαδιάς από το χιόνι, που δίνει σ’ όλο το τοπίο μια λευκή όψη (αγνότητας). Η λευκότητα του τοπίου και το αμυδρό φως της νύχτας μας εισάγουν σ’ ένα κλίμα σχεδόν θρησκευτικής γαλήνης και υπηρετούν ουσιαστικά την προσπάθεια του ποιητή να μεταδώσει την αίσθηση ακινησίας, ησυχίας και υποβλητικής ομορφιάς του νυχτερινού χειμωνιάτικου τοπίου.

Έχουμε πάντοτε υπόψη μας βέβαια πως τέτοιου είδους υποβλητικά σκηνικά, στα οποία κυριαρχεί μια μελαγχολική διάθεση, αποτελούν συνηθισμένες εικόνες των συμβολιστών.

 

Ερώτηση 3^η: Να εντοπίσετε λέξεις ή φράσεις που επιτυγχάνουν την εννοιολογική φόρτιση και εικονογραφική πύκνωση του κειμένου (συμβολιστική δράση).

Η τάση του συμβολισμού να αποδίδει σε ορισμένες λέξεις ή εικόνες ιδιαίτερη βαρύτητα, καθώς μέσα από αυτές υπονοούνται/συμβολίζονται συναισθήματα, ιδέες και διαθέσεις, πλουτίζει το κείμενο σε συνειρμικό επίπεδο.  

Έτσι, ο συμβολισμός μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε σε ορισμένες φράσεις του ποιήματος συμβολισμούς συναισθηματικών καταστάσεων, και αντιστοίχως ιδιαίτερες εννοιολογικές προεκτάσεις που λειτουργούν κυρίως ως συνειρμικές υπονοήσεις.

Για παράδειγμα στο δίστιχο: «λες κι απλωμένη σιγαλιά / είναι κει ολόγυρα θανάτου», δεν μπορούμε παρά να αισθανθούμε τη μελαγχολική διάθεση του ποιητή.

Σε ό,τι αφορά την εννοιολογική φόρτιση μπορούμε να διακρίνουμε στην παρομοίωση «ωσάν βαθιά απ’ τον ουρανό / μέσα στη νύχτα να σκορπιέται», τις θρησκευτικές προεκτάσεις του κειμένου. Η προέλευση του ήχου της καμπάνας που μοιάζει να έρχεται βαθιά μέσα απ’ τον ουρανό, υπονοεί μια συσχέτιση με τη χριστιανική πεποίθηση της ουράνιας κατοικίας του Θεού.

Αντιστοίχως, στο δίστιχο «και το χωριό γλυκοξυπνά / την άγια μέρα να γιορτάσει» που αποτελεί και την καταληκτική κορύφωση του ποιήματος, δημιουργεί συνειρμούς που σχετίζονται με τα γιορταστικά έθιμα των Χριστουγέννων, εμπλουτίζοντας τις εικόνες του κειμένου, έστω κι αν αυτές δεν αποκτούν λεκτική απόδοση στο κείμενο.

Με παρόμοιο τρόπο κι επιμέρους εικόνες (αχνόφεγγη βραδιά – κάτασπρο σεντόνι) μπορούν να ιδωθούν ως έμμεσες υποδείξεις συναισθημάτων του ποιητή (θλίψη), αλλά και εννοιολογικών συμβολισμών (κάτασπρο σεντόνι = θάνατος).

Ερώτηση 4^η: Να εντοπίσετε λέξεις ή φράσεις που εκφράζουν ιδέες και συναισθήματα.

Με δεδομένο τον εννοιολογικό περιορισμό του ποιήματος που απαιτεί ο συμβολισμός, μπορούμε να ανιχνεύσουμε κυρίως συναισθηματικές διαθέσεις του ποιητή. Έτσι, πέρα από τη γενικότερη διάθεση που επιχειρεί να δημιουργήσει με τις εικόνες του ποιήματος, μπορούμε να βρούμε ενδείξεις των συναισθημάτων του σ’ επιμέρους φραστικά σύνολα. Για παράδειγμα, στη φράση «γλυκός σημάντρου ήχος» είναι σαφής η θετική πρόσληψη από τον ποιητή του ήχου της καμπάνας, καθώς σηματοδοτεί την εκκίνηση της νέας ημέρας, και μάλιστα της μέρας των Χριστουγέννων, την οποία ο ποιητής μοιάζει να προσδοκά όλη τη νύχτα.

Την ίδια θετική διάθεση του ποιητή αποδίδει και ο τρόπος που περιγράφει τη σταδιακή μετάδοση του ήχου της καμπάνας σε όλη τη γύρω περιοχή «αντιλαλεί τερπνά-τερπνά». Ο ήχος αντιλαλεί ευχάριστα, κατά τον ποιητή, στοιχείο που δείχνει τη ευδιαθεσία που του προκαλεί η έλευση των Χριστουγέννων.

Είναι σημαντικό να προσέξουμε πως στα πλαίσια του συμβολισμού οι ποιητές έχουν την τάση να καθρεφτίζουν τα συναισθήματά τους στα αντικείμενα και στη φύση, κάτι που τους οδηγεί να σηματοδοτούν τις εικόνες ανάλογα με το πώς αισθάνονται. Άρα, ο ήχος ακούγεται ευχάριστος, γιατί ο ποιητής είναι θετικά διακείμενος απέναντι στα Χριστούγεννα. Ενώ σε αντίθετη περίπτωση, θα μπορούσε να σχολιάζει τον ήχο ως πένθιμο ή δυσοίωνο ή με οποιοδήποτε άλλο αρνητικό τρόπο.