Ερωτήσεις ΚΕΕ Πλάτωνα «Πολιτεία» Ενότητα 11η

David Olkarny

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πλάτωνα «Πολιτεία» Ενότητα 11η

«Ας υποθέσωμε ότι ένας ελύθηκε και αναγκάζεται (…) να σηκώνη τα βλέμματά του προς τη διεύθυνση του φωτός και ότι κάνοντας όλα αυτά αισθάνεται άλγος και δεν ημπορεί εξ αιτίας των μαρμαρυγών να βλέπη ξάστερα τα αντικείμενα ώτινων έβλεπε τις σκιές (…) Και στην περίπτωση λοιπόν που θα τον ανάγκαζε κανείς να αντικρύζη το ίδιο το φως, δεν θα αισθάνονταν άλγος στα μάτια και γυρίζοντας τα μάτια του δεν θα εζητούσε να ξαναγυρίση φεύγοντας προς εκείνα που ημπορεί να βλέπη η όρασή του και δεν θα τα εθεωρούσε τω όντι σαφέστερα από εκείνα που του δείχνονται τώρα; (…) Και όταν έφτανε προς το φως (του ήλιου), επειδή θα ήταν τα μάτια του πλημμυρισμένα από φεγγοβολή, δεν θα του ήταν αδύνατο να βλέπη έστω και ένα από τα πράγματα, όσα χαρακτηρίζομε εμείς τώρα ως αληθινά;» (Πολιτεία, 515c, 515e, 516a, μτφρ. Κ. Γεωργούλης).

Αφού διαβάσετε το παράθεμα από την Πολιτεία, να συγκρίνετε την κατάσταση των πρώην δεσμωτών (που περιγράφει) με το ποίημα του Καβάφη «Τα παράθυρα».

Κωνσταντίνος Καβάφης «Τα Παράθυρα»

Σ’ αυτές τες σκοτεινές κάμαρες, που περνώ
μέρες βαρυές, επάνω κάτω τριγυρνώ
για  νά ‘βρω τα παράθυρα.— Όταν ανοίξει
ένα παράθυρο θά ‘ναι παρηγορία.—
Μα τα παράθυρα δεν βρίσκονται, ή δεν μπορώ
να τά ‘βρω. Και καλλίτερα ίσως να μην τα βρω.
Ίσως το φως θά ‘ναι μια νέα τυραννία.
Ποιος ξέρει τι καινούρια πράγματα θα δείξει. 

Ο δεσμώτης που θα κατορθώσει να λυθεί από τα δεσμά των αισθήσεων και θα επιχειρήσει ν’ ανέβει προς την έξοδο του σπηλαίου, θα έρθει αρχικά αντιμέτωπος με το φως της φωτιάς. Όπως είναι λογικό, έχοντας συνηθίσει στο σκοτάδι και στις σκιές, τα μάτια του θα πονούν και δε θα μπορεί να δει καθαρά τα αντικείμενα, των οποίων μέχρι πρότινος έβλεπε μόνο τη σκιά. Θα αισθάνεται μάλιστα τέτοια δυσφορία από τη νέα αυτή κατάσταση, ώστε θα θέλει να επιστρέψει στην πρότερη κατάσταση που του ήταν περισσότερο οικεία και δεν του προκαλούσε τέτοια αναστάτωση. Άλλωστε, εφόσον τα μάτια του δε θα έχουν συνηθίσει στο φως, παρόλο που θα έχει μπροστά του τα αντικείμενα, δε θα τα βλέπει πολύ καθαρότερα απ’ ό,τι έβλεπε προηγουμένως τις σκιές τους.

Ακόμη πιο δύσκολη, βέβαια, θα είναι για το δεσμώτη η στιγμή που θα βρεθεί στο φως του ήλιου, εκεί όπου βρίσκονται όχι πια τα αντίγραφα των αντικειμένων, αλλά τα αληθινά αντικείμενα, τα οποία όμως τυφλωμένος απ’ το φως δε θα μπορεί να τα δει καθόλου.

Η όλη πορεία του δεσμώτη προς την έξοδο του σπηλαίου είναι μια συμβολική παράσταση της πορείας του ανθρώπου από την πλήρη άγνοια σε ολοένα και υψηλότερα επίπεδα γνώσης και αντίληψης. Πορεία που εύλογα είναι γεμάτη δυσκολίες, καθώς πέρα από τις υψηλές απαιτήσεις της παιδευτικής διαδικασίας, εξελίσσονται και ποικίλες εσωτερικές συγκρουσιακές καταστάσεις στο άτομο. Η διεύρυνση των νοητικών λειτουργιών συνεπάγεται την κατάκτηση νέων επιπέδων αυτοσυνειδησίας και αυτογνωσίας, γεγονός που φέρνει το άτομο αντιμέτωπο με πρωτόγνωρες και πιθανώς δυσάρεστες διαπιστώσεις για τον ίδιο του τον εαυτό αλλά και για την πολιτική κοινωνία στην οποία ζει. Όλα τα δεδομένα της ζωής του εξετάζονται υπό νέο πρίσμα αποκαλύπτοντάς του αλήθειες που μέχρι πρότινος δεν τον είχαν απασχολήσει, καθώς δεν του ήταν προσιτές.

Ο άνθρωπος που μπαίνει στην παιδευτική διαδικασία και στην κοπιώδη πορεία επαύξησης των νοητικών του ικανοτήτων μοιάζει με το παιδί που όσο μεγαλώνει και γνωρίζει καλύτερα τον κόσμο γύρω του χάνει την αθώα ματιά του στα πράγματα και συνειδητοποιεί πόσο διαφορετικά είναι όλα σε σχέση με ό,τι πίστευε πριν.

Τη δυσκολία αυτών των συνειδητοποιήσεων και το δισταγμό του ανθρώπου να γνωρίσει την αλήθεια για τον εαυτό του, αλλά και για τον κόσμο γύρω του, αποδίδει ο Κωνσταντίνος Καβάφης στο εξαιρετικό ποίημα «Τα παράθυρα».

Τα παράθυρα συμβολίζουν τις αναζητούμενες από τον ποιητή αιτίες για την κατάσταση που έχει περιέλθει η ζωή του. Τα παράθυρα είναι συνδυασμένα με την έννοια του φωτός κι αυτό που επιθυμεί ο ποιητής είναι να φωτίσει τα σκοτεινά σημεία της ζωής του, για να μπορέσει να κατανοήσει πώς έφτασε στο σημείο να βιώνει στη ζωή του πλείστους περιορισμούς και καταπιέσεις. Πώς γίνεται να έχασε στην πορεία των χρόνων τον έλεγχο της ζωής του και κατέληξε να περνά τις μέρες του στο σκοτάδι -στην άγνοια- και στη μοναξιά. Η αναζήτηση αυτή του ποιητή εκφράζει τις ανησυχίες πολλών ανθρώπων που σταδιακά βρέθηκαν μακριά από τους αρχικούς του στόχους και από την επιδιωκόμενη ευτυχία. Ένα πλέγμα συνηθειών και υποχρεώσεων, η προσπάθεια του ανθρώπου να ζήσει όπως οι άλλοι απαιτούν από αυτόν και μια κοινωνία που εγκλωβίζει τα μέλη της σε μια προδιαγεγραμμένη πορεία, συχνά αλλοτριώνουν τον άνθρωπο και τον απομακρύνουν από καθετί που εκείνος επιθυμεί για τη ζωή του.

Οι σκοτεινές κάμαρες στις οποίες ζει ο ποιητής μας παραπέμπουν στη σπηλιά των δεσμωτών και στην άγνοια που χαρακτηρίζει τη ζωή τους. Ενώ η δυσκολία του να βρει τα παράθυρα, έχουν το αντίστοιχό τους στην κοπιώδη προσπάθεια που απαιτείται από μέρους των δεσμωτών για να απελευθερωθούν από τα δεσμά τους, στη επίπονη προσπάθεια δηλαδή που χρειάζεται για να ξεφύγει κάποιος απ’ το σκοτάδι της άγνοιας, ώστε ν’ αποκτήσει την αναγκαία παιδεία και γνώση.

Καίρια ομοιότητα, μάλιστα, ανάμεσα στην κατάσταση που περιγράφει ο ποιητής και την αλληγορία του σπηλαίου είναι ο δισταγμός που εκφράζει το ποιητικό υποκείμενο στο τέλος, η απροθυμία του να βρει τα παράθυρα, καθώς φοβάται για το τι θα δείξει το φως που θα εισέλθει από αυτά. Με τον ίδιο τρόπο κι ο δεσμώτης που αντικρίζει το φως αδυνατεί να συνηθίσει τη νέα κατάσταση και θέλει να επιστρέψει πίσω στο σκοτάδι που του παρέχει την ασφάλεια του γνώριμου και του οικείου.

Ο φόβος του ποιητή έγκειται στο γεγονός ότι αν ανακαλύψει τα παράθυρα, αν φωτίσει κάθε πτυχή της ζωής του, είναι πιθανό να βρει δικά του σφάλματα και αβλεψίες, δικές του αποφάσεις που έφεραν τελικά τη ζωή του σ’ αυτό το ασφυκτικό πλαίσιο. Έτσι, μη θέλοντας να αντιμετωπίσει δυσάρεστες διαπιστώσεις για τον εαυτό του και μη νιώθοντας έτοιμος να προχωρήσει σε μια επώδυνη διαδικασία αυτοκριτικής, σκέφτεται πως ίσως είναι προτιμότερο να μη βρει καν τα παράθυρα.

Αντιστοίχως, ο μόλις απελευθερωμένος δεσμώτης εκφράζει την επιθυμία να επιστρέψει πίσω, καθώς το φως του προκαλεί πόνο και δεν τον βοηθά να δει καλύτερα από πριν. Η πρώτη επαφή με τη νέα πραγματικότητα τον κάνει να αισθάνεται πως και πάλι δεν μπορεί να δει και να κατανοήσει πλήρως το τι συμβαίνει γύρω του. Μια αίσθηση που γίνεται ακόμη πιο έντονη όταν τελικά βρίσκεται αντιμέτωπος με το φως του ήλιου, με το φως της απόλυτης γνώσης.