Robert Madden
Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Σημεία Στίξης (σχολιαστικά & συντακτικά)
Όταν μιλάμε σταματάμε και σιωπάμε κάθε τόσο, κατά το νόημα ή για να πάρουμε ανάσα – άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο – ανάμεσα στις λέξεις ή ομάδες από λέξεις, προτάσεις και περιόδους. Άλλοτε πάλι ανεβοκατεβάζουμε τη φωνή – κάποτε κάνουμε και κινήσεις – για να ρωτήσουμε, ν’ απορήσουμε, να δείξουμε τη χαρά μας ή να εκφράσουμε κάθε είδους συναισθήματα. Ένα «ναι» μόνο να πούμε, μπορεί να εκφράσει με τον τρόπο που θα το προφέρουμε και θα το χρωματίσουμε, αδιαφορία, έντονη κατάφαση, αβεβαιότητα, ερώτηση, χαρά, λύπη.
Η γραφή που έχει ν’ αποδώσει την ομιλία μας είναι αδύνατο να καθρεφτίσει όλη την ποικιλία του χρωματισμού της φωνής μας. Για να λείψει, ωστόσο, αυτή η δυσκολία χρησιμοποιούμε μερικά σημάδια, που μας βοηθούν να ζωντανέψουμε κάπως ό,τι είναι γραμμένο, σταματώντας κατά το νόημα και χρωματίζοντας τη φωνή μας. Τα σημάδια αυτά λέγονται σημεία στίξης.
[Από το αρχαίο ελληνικό στίζω = κεντώ, χαράζω, τρυπώ, βάζω σημαδάκι]
Τα σημεία της στίξης
Η τελεία (.), η άνω τελεία (∙), το κόμμα (,), το ερωτηματικό (;), το θαυμαστικό (!), η διπλή τελεία(:), η παρένθεση ( ), οι αγκύλες [ ], τα αποσιωπητικά (...), η παύλα (-), η διπλή παύλα (- -), τα εισαγωγικά (« »).
Σχολιαστικά σημεία στίξης
Εισαγωγικά: Τα εισαγωγικά ανήκουν στην κατηγορία των σχολιαστικών σημείων στίξεως, τα οποία χρησιμοποιεί ο συγγραφέας για να σχολιάσει τα όσα γράφει με διάφορους τρόπους.
Τα εισαγωγικά χρησιμοποιούνται:
1. Στην αρχή και στο τέλος των λόγων τρίτου προσώπου που μνημονεύονται κατά λέξη. Συνήθως στην περίπτωση αυτή σημειώνεται πριν από τα εισαγωγικά διπλή τελεία.
Για τες θρησκευτικές μας δοξασίες —
ο κούφος Ιουλιανός είπεν «Aνέγνων, έγνων,
κατέγνων». Τάχατες μας εκμηδένισε
με το «κατέγνων» του, ο γελοιωδέστατος. [Ουκ έγνως, Καβάφης]
2. Στο διάλογο, για να κλείσουν μέσα τους τα λόγια προσώπων που μιλούν, ιδίως όταν δεν μεσολαβεί η παύλα για να χωρίσει τα λόγια του καθενός.
3. Για να ξεχωρίσουν κάτι, ρητά, φράσεις ή λέξεις που δεν ανήκουν στη συνηθισμένη γλώσσα:
Πες «στιγμή»,
που φωνάζει βοήθεια ότι πνίγεται,
μην τη σώζεις,
πες
«δεν άκουσα». [Η περιφραστική πέτρα, Κική Δημουλά]
Κι ακόμα τρεις θρηνητικές φορές
όταν τα θέματα σουρούπωσαν,
κι ονόμασα τα μάτια σου
«καθημερνά απογεύματα»
και όλον εσένα Κυριακή
που είναι πάντα δύσκολη. [Κυριακή απόγευμα, Κική Δημουλά]
4. Σε τίτλους βιβλίων, θεατρικών έργων, εφημερίδων, σε ονόματα πλοίων, σ’ επιγραφές κτλ.
Εκεί που το είχε θετικό με τον «Δαρείο»
ν’ αναδειχθεί, και τους επικριτάς του,
τους φθονερούς, τελειωτικά ν’ αποστομώσει. [Ο Δαρείος, Καβάφης]
5. Ο γράφων αναφέρεται σε λέξεις, φράσεις ή σημασίες, σχολιάζει δηλαδή μεμονωμένα γλωσσικά στοιχεία (π.χ. – Το «θέλω» δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη «μπορώ»).
6. Ο γράφων χρησιμοποιεί εντός εισαγωγικών και σχολιάζει δυσμενώς (ειρωνικά, μειωτικά, υποτιμητικά, με διάθεση αμφισβήτησης) έννοιες, ιδέες, σημασίες κ.τ.ό.
7. Όταν επιδιώκεται να υπογραμμιστεί η απόσταση του γράφοντος από το μήνυμα που εκφράζει συγκεκριμένη λέξη, όπως όταν δηλώνεται ειρωνεία ή αμφισβήτηση.
Μεταφορική χρήση του λόγου: Στον δημοσιογραφικό λόγο, καθώς και σε άλλα κείμενα, παρατηρείται η αυξανόμενη τάση να χρησιμοποιούνται εισαγωγικά απλώς για να δηλωθεί ότι μια λέξη ή φράση χρησιμοποιείται μεταφορικά. Εφόσον η μεταφορά αποτελεί γλωσσική λειτουργία που διευκρινίζεται από τα συμφραζόμενα, στην πραγματικότητα δεν υπάρχει λόγος να περικλείεται μεταξύ εισαγωγικών. Πολλές φορές η κατάχρηση των εισαγωγικών οφείλεται σε αβεβαιότητα του γράφοντος σχετικά με την ακριβή επιλογή λέξεως ή στην επιθυμία να δηλώσει απόσταση από στοιχεία του πρόχειρου καθημερινού λόγου που χρησιμοποιείται μεταφορικά. Συνεπώς, όταν μια λέξη χρησιμοποιείται μεταφορικά, κατά κανόνα δεν χρειάζεται εισαγωγικά.
Σημείωση: Τα εισαγωγικά είναι περιττά σε λέξεις που τυπώνονται με γράμματα διαφορετικού ρυθμού.
- Όταν χρειάζονται, μέσα στο κείμενο που κλείνεται με εισαγωγικά, άλλα εισαγωγικά, χρησιμοποιούμε για δεύτερα τα διπλά κόμματα “ ”.
- Το κτλ. που προσθέτουμε, όταν παραλείπουμε το τέλος των ξένων λόγων των κλεισμένων στα εισαγωγικά, μπαίνει απ’ έξω τους∙ τ’ αποσιωπητικά από μέσα.
- Ύστερα από τα εισαγωγικά σημειώνεται, άμα χρειάζεται, η τελεία και η άνω τελεία. Το κόμμα δε σημειώνεται, εκτός όταν με το κλείσιμο των εισαγωγικών τελειώνει φράση που απαιτεί κόμμα.
Αποσιωπητικά (…)
Όταν ο γράφων δεν θέλει να αναφέρει ρητά κάτι, είτε γιατί δεν θέλει να το σχολιάσει είτε για να αφήσει ελεύθερο τον αναγνώστη να λειτουργήσει συνειρμικά με βάση τα συμφραζόμενα και να δώσει τη δική του ερμηνεία, τότε ο γράφων (ιδίως ο λογοτέχνης) καταφεύγει στην ελλειπτική γραφή (στα αποσιωπητικά), που δεν συνδέονται με τη δομή της πρότασης (όπως η τελεία, το κόμμα ή το ερωτηματικό), αλλά με τον σχολιασμό των λεγομένων (σχολιαστική στίξη).
Η αποσιώπηση, συνήθως, προκύπτει είτε διότι ο γράφων θεωρεί κάτι περιττό, είτε επειδή το αγνοεί, είτε επειδή διστάζει, φοβάται ή ντρέπεται να το αναφέρει, είτε επειδή δεν τελειώνει την πρότασή του, είτε επειδή ό,τι παραλείπεται συμπεραίνεται από τα συμφραζόμενα, είτε για να δηλώσει ότι το μήνυμα περιέχει κάποιο υπονοούμενο, το οποίο πρέπει να το συναγάγει ο αναγνώστης.
Τα αποσιωπητικά άλλοτε έχουν τον ρόλο της παύσης της ομιλίας πριν από ένα στοιχείο της πρότασης που πρέπει να τονιστεί (συνήθως όταν πρόκειται για κάτι μη αναμενόμενο).
Η αποσιώπηση -όσο και αν φαίνεται οξύμωρο- είναι η μέγιστη μορφή σχολιασμού, γιατί λειτουργεί με βάση τον ελεύθερο συνειρμό και μπορεί να λάβει ποικίλη έκταση. Τόσο η ποίηση όσο και η πεζογραφία χρησιμοποιούν πολύ τα αποσιωπητικά.
Το ίδιο σημείο στίξεως (οι τρεις τελείες) δηλώνει και οποιαδήποτε παράλειψη λέξεων, φράσεων, προτάσεων (μεγάλη ή μικρή, συνεχή ή διακοπτόμενη) κάνει ο γράφων, όταν χρησιμοποιεί στο κείμενό του παραθέματα ή αποσπάσματα από κείμενα άλλων ή δικά του (διακειμενική χρήση). Στην περίπτωση αυτή, για να μη συγχέεται η ελλειπτικότητα με την παράλειψη, είναι προτιμότερο τα αποσιωπητικά να μπαίνουν σε ορθογώνιες αγκύλες […].
Τα αποσιωπητικά δείχνουν πως αποσιωπούμε κάτι, δηλ. πως η φράση έμεινε ατελείωτη από συγκίνηση, ντροπή ή γι’ άλλο λόγο, κάποτε επειδή κρίνουμε περιττό να την αποτελειώσουμε, κάποτε από περιφρόνηση, απειλή, ή στο διάλογο, όταν κόβει την ομιλία ο συνομιλητής:
Πότιζε συ τη γλάστρα
κι άσε να κλαίω επειδή... [Μαύρη γραβάτα, Κική Δημουλά]
Κάποτε χρησιμοποιούμε τ’ αποσιωπητικά σε δισταχτική ομιλία, χωρίς ν’ αποσιωπούμε τίποτα, για να τονιστεί εκείνο που θ’ ακολουθήσει, κάτι απροσδόκητο κτλ., και να προσέξει ο αναγνώστης καλύτερα.
Εκείνη του Aυγούστου — Aύγουστος ήταν; — η βραδυά...
Μόλις θυμούμαι πια τα μάτια· ήσαν, θαρρώ, μαβιά...
A ναι, μαβιά· ένα σαπφείρινο μαβί. [Μακρυά, Καβάφης]
- Τ’ αποσιωπητικά, ιδίως μετά το θαυμαστικό ή το ερωτηματικό, δείχνουν κάποτε ένα σταμάτημα στην ομιλία.
- Τ’ αποσιωπητικά δίνουν κάποτε την αίσθηση πως κάτι υπονοείται, πως γίνεται δηλ. υπαινιγμός σε κάτι, ή πως ο γράφων δεν μπορεί ή δε θέλει να ολοκληρώσει τη φράση του. Είναι συνάμα κι ένα ακόμη σημείο στίξης που μπορεί να δηλώσει την ειρωνεία.
Το θαυμαστικό
Το θαυμαστικό σημειώνεται ύστερα από τα επιφωνήματα και από κάθε επιφωνηματική φράση που εκφράζει θαυμασμό, χαρά, ελπίδα, φόβο, φρίκη, πάθος, ειρωνεία, ένα ξαφνικό συναίσθημα, προσταγή:
Ο ποιητής μένει ενεός. Τι συμφορά!
Πού τώρα ο ένδοξός μας βασιλεύς,
ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ’ Ευπάτωρ,
μ’ ελληνικά ποιήματα ν’ ασχοληθεί.
Μέσα σε πόλεμο — φαντάσου, ελληνικά ποιήματα. [Ο Δαρείος, Καβάφης]
Το θαυμαστικό σημειώνεται ακόμη για να υπογραμμιστεί η εντύπωση από κάτι απίστευτο ή ανόητο που ακούσαμε:
Πρέπει να σημειώνεται θαυμαστικό και σε προτάσεις τύπου ερωτηματικού αλλά στην πραγματικότητα επιφωνηματικές:
Κάποτε σημειώνεται θαυμαστικό μέσα σε παρένθεση για να δείξει απορία:
Λέει πως ανέβηκε σε μια ώρα στην Πάρνηθα (!).
Το θαυμαστικό και το ερωτηματικό σημειώνονται μέσα από τα εισαγωγικά όταν ανήκουν στα λόγια που κλείνονται σ’ αυτά, και έξω από αυτά όταν ανήκουν στο κείμενο που εισάγει τα ξένα λόγια:
«Που πάμε;» ρώτησε. / Αλλά: Και ποιος δε θυμάται του Λεωνίδα το «μολών λαβέ»!
Το θαυμαστικό μπορεί να εκφράζει τον εντυπωσιασμό, την ανησυχία ή και την ειρωνεία του γράφοντος.
Χρησιμοποιείται:
α. για να δηλώσει θαυμασμό (επίσης χαρά, δυσανασχέτηση, θλίψη κ.λπ.):
Τι κρίμα να μη σε συναντήσω νωρίτερα!
β. για έμφαση:
γ. για να δηλώσει έκπληξη:
δ. εντός παρενθέσεως, για να δηλώσει έκπληξη σε σχέση με ένα στοιχείο της πρότασης:
ε. θετική στάση (επιδοκιμασία, έγκριση, αποδοχή, ενθάρρυνση, επίρρωση):
στ. αρνητική στάση (αποδοκιμασία, απόρριψη, ειρωνεία):
ζ. σε προστακτικές:
η. κατά την προσφώνηση προσώπων (σε ελλειπτική πρόταση):
Συντακτικά σημεία στίξης
Η τελεία
Η τελεία ανταποκρίνεται σε σταμάτημα ή κατέβασμα της φωνής. Σημειώνεται στο τέλος μιας περιόδου και δείχνει πως ό,τι ειπώθηκε έχει ακέραιο νόημα:
Η προηγούμενη διοίκηση καλείται να λογοδοτήσει για τις αυθαιρεσίες της.
Μετά τον πόλεμο η χώρα ξενοκρατήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Δεν θα έρθω, αποφάσισα. Δεν είναι πρωτότυπο
κάτι να μη διαρκεί. [Ηχογράφηση φειδωλότητας, Κική Δημουλά]
Όταν το σταμάτημα είναι ακόμη μεγαλύτερο και εκφράζουμε μια νέα ιδέα, όχι μόνο σημειώνουμε τελεία, παρά αρχίζουμε και καινούρια παράγραφο.
Η τελεία χρησιμοποιείται και για να δείξει μια συντομογραφία:
κ. = κύριος, Π.Δ. = Παλαιά Διαθήκη, 480 π.Χ. = προ Χριστού.
Εξαιρούνται κάποιες συντομογραφίες, που δεν την παίρνουν: Α = Ανατολή.
Τελείες σημειώνονται συχνά και σε αριθμούς μεγάλους, ύστερα από κάθε τρία ψηφία μετρώντας από δεξιά: 13.831.010. Αυτό δεν εφαρμόζεται στις χρονολογίες: 1821.
Σε λογοτεχνικά κείμενα η τελεία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη δημιουργία σύντομου, κοφτού λόγου, που μεταδίδει την αίσθηση της εσωτερικής ταραχής και της εξομολογητικής γραφής.
«Ανεβαίνω στην Αθήνα. Για κακή μου τύχη ήταν η Ριγούλα εκεί. Του Χαρούλη. Με είδε. Τώρα τι να κάνω. Πήγε η Ριγούλα το είπε στον Χαρούλη. Βάζω ένα μαντίλι. Ε, αυτοί, αυτοί ήσανε. Αυτοί ξεσηκώσανε τον Νίκο μας. Τέλος πάντων.» [Ορθοκωστά, Θανάσης Βαλτινός]
Η άνω τελεία
Η άνω τελεία χρησιμεύει για να σημειώνουμε μικρότερη διακοπή απ’ ό,τι με την τελεία και μεγαλύτερη απ’ ό,τι με το κόμμα. Η άνω τελεία δε σηματοδοτεί το τέλος περιόδου, αλλά ημιπεριόδου.
Επιμένω σ’ αυτό∙ δεν μπορούσε να με γελάσει∙ όλες μου οι αισθήσεις ήταν οπλισμένες, και τα έβλεπα όσα μου συνέβαιναν με μάτι οξύτερο από κάθε άλλη φορά στη ζωή μου. [Ο Εξώστης, Νίκος Καχτίτσης]
Ειδικότερα η άνω τελεία:
β) Στο εσωτερικό μιας φράσης χωρίζει δύο μέρη της που σχετίζονται μεταξύ τους, αλλά και που έχουν διαφορές, ιδίως όταν το δεύτερο επεξηγεί το πρώτο ή έρχεται σε αντίθεση μαζί του:
Το κόμμα
Το κόμμα χρησιμεύει συνήθως για να σημειώσουμε λογικό χωρισμό και μικρό σταμάτημα στο εσωτερικό της περιόδου, ή σε μεγαλύτερες φράσεις για να δώσουμε ευκαιρία σε αναπνοή, είτε για να βοηθήσουμε το σωστό διάβασμα (λ.χ. σε κείμενα θεατρικά, βιβλία διδαχτικά) ή για να προκαλέσουμε προσδοκία.
Το κόμμα χρησιμεύει για να χωρίζουμε:
1. Μέσα στην πρόταση:
Το νερό ήταν γλυκό, δροσερό, πεντακάθαρο. – Μας πρόσφερε ψωμί, σύκα, πορτοκάλια, κρασί. (Καρκαβίτσας)
Αίφνης ονειροδίαιτο, τρελά γενναίο, καλλονό, νόθο παιδί αγνώστων παραγόντων [Το τελευταίο σώμα μου, Κική Δημουλά]
[Σημείωση: Με το ασύνδετο σχήμα ο γράφων παρουσιάζει με επιγραμματικό και μεστό νοηματικά τρόπο μια σειρά στοιχείων –αιτίων, αποτελεσμάτων ή άλλων- επιτυγχάνοντας τον δραστικό επηρεασμό του αναγνώστη, εφόσον καταθέτει με τρόπο συνοπτικό, αλλά γοργό πλήθος αναφορών που δημιουργούν εντύπωση κι έχουν αντίκτυπο στη σκέψη του.]
Τη μετοχική πρόταση τη χωρίζουμε με κόμματα μόνο όταν μπαίνει σαν επεξήγηση ή όταν είναι μεγάλη:
Κρατώντας ανθισμένα κλαδιά μυγδαλιάς και πλήθος πολύχρωμα λουλούδια του βουνού στην αγκαλιά της, μπήκε γελαστή μέσα στην κάμαρα.
Γράφουμε όμως: Πηγαίνει κουτσαίνοντας. / Θέλοντας και μη θα έρθει.
Και τα ρήματα που έχουν το ίδιο υποκείμενο, όταν είναι ασύνδετα, χωρίζονται με κόμμα:
Ακούω κούφια τα τουφέκια,
ακούω σμίξιμο σπαθιών,
ακούω ξύλα, ακούω πελέκια,
ακούω τρίξιμο δοντιών. (Δ. Σολωμός)
Στην απαρίθμηση επιθέτων μπρος από ένα ουσιαστικό το κόμμα μπαίνει και πριν από το τελευταίο επίθετο, όταν αυτό προσδιορίζει το ουσιαστικό ακριβώς όπως και τ’ άλλα:
Αλλά δεν μπαίνει όταν το τελευταίο επίθετο αποτελεί με το ουσιαστικό έννοια που την προσδιορίζουν τα προηγούμενα επίθετα:
Με κόμμα χωρίζουμε την παράθεση και κάθε είδος επεξήγηση:
Ο Όλυμπος, το ψηλότερο βουνό της Ελλάδας, ήταν κατοικία των θεών.
Πήγε περίπατο με τη θεία του, την αδερφή του πατέρα του.
β) Την κλητική:
Μάλιστα, κύριε, ήμουν εκεί.
γ) Ένα μόριο ή ένα βεβαιωτικό (ή αρνητικό) επίρρημα στην αρχή της περιόδου, που χρησιμεύει για να τη συνδέσει με τα προηγούμενα:
Όχι, δεν παίρνω άλλο διαταγές.
Όταν μου λέγανε τα σύννεφα ταξίδευε
ταξίδευα
κι όταν μου λέγανε τα όνειρα περίμενε
περίμενα.
Όχι, δεν παίρνω άλλο διαταγές.
Τα δούλεψα πιστά τα διαλυτά. [Μεσιτείες, Κική Δημουλά]
2. Μέσα στην περίοδο:
Αν θέλεις, έλα. / Αν νομίζεις πως αυτό θα ωφελήσει, γράψε του αμέσως.
Όταν χάθηκε ο πατέρας, φρόντισε για όλα εκείνος.
Χωρίς να το καταλάβω, μου πήραν το πορτοφόλι μου.
β) Χωρίζουμε πάντοτε τις προσθετικές αναφορικές προτάσεις, που δεν είναι απαραίτητο συμπλήρωμα της κύριας:
Ο αδερφός μου, που ξέρεις πόσο σε αγαπάει, χρειάζεται τώρα τη βοήθειά σου.
Δεν τις χωρίζουμε, όταν αποτελούν αναγκαίο προσδιορισμό στον όρο που προσδιορίζουν:
Το υλικό από το οποίο κατασκευάζονται οι στολές των πυροσβεστών έχει υποστεί ειδική αντιπυρική επεξεργασία.
Οι ζώνες ασφαλείας οι οποίες τοποθετούνται σήμερα στα αυτοκίνητα είναι πολύ πιο εξελιγμένες τεχνολογικά από εκείνες των αεροπλάνων.
Πότε θα κάνουμε το ταξίδι που με έταξες;
Η ίδια αναφορική πρόταση έχει διαφορετικό νόημα σε μια φράση ως προσθετική από ό,τι ως αναγκαίος προσδιορισμός:
Πέταξαν τα ροδάκινα που είχαν σαπίσει (αναγκαίος προσδιορισμός: Είχαν σαπίσει μερικά, και αυτά μόνο πέταξαν).
Τις ειδικές, τις πλάγιες ερωτηματικές και τις ενδοιαστικές προτάσεις δεν τις χωρίζουμε από τις κύριες:
Δε μου είπες αν γύρισε ο πατέρας. / Φοβάμαι μήπως βρούμε δυσκολίες.
Οι προτάσεις αυτών των ειδών είναι ενωμένες στενά με την κύρια, καθώς υποκείμενο και ρήμα, ρήμα και άμεσο αντικείμενο, ρήμα και επίρρημα.
Μόνο όταν μια τέτοια πρόταση είναι επεξηγηματική, παίρνει κόμμα:
Χωρίζουμε με κόμμα και τις παρένθετες προτάσεις:
Στην αφήγηση μπαίνουν κόμματα στη θέση των εισαγωγικών ή μέσα στην αφήγηση σε λόγια που δεν ανήκουν σ’ αυτή:
Χωρίζουμε με κόμμα τις ισοδύναμες προτάσεις, κύριες ή δευτερεύουσες, όταν είναι ασύνδετες:
Όταν η σύνδεση είναι συμπλεκτική ή διαχωριστική, δε χρειάζεται συνήθως κόμμα. Όταν είναι αντιθετική μπορεί αυτό να μπαίνει, ιδίως όταν είναι μεγάλη:
Είναι μικρός μα χειροδύναμος.
Δε χρειάζεται συνήθως κόμμα πρόταση που εισάγεται με το παρά σα δεύτερος όρος σύγκρισης (εκτός αν είναι πολύ μεγάλη):
Σε διάφορες ωστόσο περιστάσεις μπαίνει κόμμα και πριν από το και.
Αυτό γίνεται:
α) όταν μεσολαβεί δευτερεύουσα πρόταση:
β) όταν το και ενώνει όλα τα προηγούμενα με τα παρακάτω ή τα ενώνει με διαφορετικό τρόπο:
Μα την άλλη μέρα σηκώθηκε φουρτούνα κι έπνιξε τα εκατό καράβια και χάθηκε το χρυσάφι, και ο γεροβασιλιάς έμεινε φτωχός με τις δυο του έμορφες κόρες άπροικες. (Π. Δέλτα)
γ) όταν με το κόμμα διευκολύνεται το σωστό διάβασμα:
Οι παραπάνω κανόνες για το κόμμα, όπως και οι κανόνες για τη στίξη γενικά, δεν είναι απόλυτοι. Κάποτε παραλείπουμε ένα κόμμα που κανονικά θα έπρεπε να μπει, ή θέτουμε κόμμα εκεί που κανονικά θα παραλειπόταν, για ν’ αποφύγουμε παρεξηγήσεις.
Χωρίς κόμμα δυσκολεύεται κανείς να καταλάβει αμέσως φράσεις καθώς η ακόλουθη:
Κάποτε υπάρχει διαφορά στην ίδια φράση ανάλογα με τη θέση που έχει το κόμμα: Καλά, θα πάμε. // Καλά θα πάμε.
Το κόμμα δεν έχει μόνο λογική αξία. Το χρησιμοποιούμε για λόγους εκφραστικούς, λ.χ. για να κάμουμε τον αναγνώστη να προσέξει μια λέξη ή φράση.
Θ’ άρπαζα θα έδιωχνα θ’ ανέβαζα
θα ποδοπατούσα θα φοβέριζα θα σκόρπιζα θα νόμιζα
θα γκρέμιζα και σε τρεις μέρες θα ξανάχτιζα
θα με τρέμαν οι στερήσεις. [Η ταχεία ανάρρωση της απληστίας, Κική Δημουλά]
Δεν χρησιμοποιούμε κόμμα στις ακόλουθες περιπτώσεις:
α. Δεν χωρίζουμε με κόμμα τις πολύ μικρές επιρρηματικές προτάσεις:
β. Δεν χωρίζεται με κόμμα το υποκείμενο από το ρήμα και το ρήμα από το αντικείμενο ή το κατηγορούμενο (εκτός αν παρεμβάλλεται κάποιο τμήμα λόγου).
γ. Στο ασύνδετο σχήμα, το τελευταίο υποκείμενο πριν από το ρήμα δεν παίρνει κόμμα.
δ. Δεν βάζουμε κόμμα αμέσως μετά τους ειδικούς συνδέσμους ότι, που.
ε. Πριν από το και δεν μπαίνει κόμμα, επειδή το και συνδέει όμοιους όρους. Διαφορετική όμως είναι η περίπτωση του μεταβατικού και.
στ. Δεν χωρίζονται με κόμμα οι φράσεις ή οι προτάσεις που εισάγονται με το ούτε, είτε, μήτε.
ζ. Οι μετοχικές φράσεις, όταν είναι σύντομες, δεν χωρίζονται με κόμμα. Όταν όμως λειτουργούν ως εισαγωγή σε πρόταση, είναι εκτενείς ή αποτελούν επεξηγήσεις ή επιρρηματικές προτάσεις, χωρίζονται με κόμμα.
Το ερωτηματικό
Το ερωτηματικό σημειώνεται στο τέλος μιας ερωτηματικής φράσης:
Είμαι έτοιμη; Να σφίξω καλά τη δειλία μου
μην πλημμυρίσει λόγια και τούτη η απόφασή μου. [Γόπα στα χείλη φουγάρων, Κική Δημουλά]
Δε σημειώνεται ερωτηματικό στην πλάγια ερώτηση:
Σε φράσεις όμως όπως «Ξέρεις που πήγε;», πρέπει να μπαίνει ερωτηματικό, για την ευθεία ερώτηση (ξέρεις;) που έχει εξαρτημένη την πλάγια.
Σε σειρά από ερωτήσεις σημειώνεται το ερωτηματικό μόνο στην τελευταία, όταν οι ερωτήσεις απαιτούν την ίδια απάντηση:
μονάχη σου, έρημη τη νύχτα να ‘σαι,
να ‘χης κρεβάτι σου λιθάρια, γη; (Βαλαωρίτης)
Μα όταν οι ερωτήσεις είναι χωριστές, σημειώνεται ερωτηματικό στην καθεμιά:
Αν είσαι νους, θυμήσου με. Στόμα είσαι; μίλησέ μου.
- Του ασάλευτου είμαι σάλεμα, του τίποτε αστραπή. (Κ. Παλαμάς)
Το ερωτηματικό σε παρένθεση δείχνει ειρωνεία, την αμφιβολία μας για την αξιοπιστία ή γενικά για κάτι που αναφέρουμε κτλ.:
Το ερωτηματικό, όπως και το θαυμαστικό, δεν έχει μόνο λογική αξία, αλλά και συναισθηματική. Μέσω αυτού μπορούν να δηλωθούν διαφορετικές νοηματικές χροιές εμπλουτίζοντας την πρόταση ανάλογα με τη στάση μας απέναντι στο μεταδιδόμενο μήνυμα. Μπορεί έτσι να εκφράσει με τρόπο εντονότερο το ενδιαφέρον ή τον προβληματισμό του γράφοντος, να χρησιμοποιηθεί για να δηλώσει μια παράκληση ή την αμφισβήτηση.
Η διπλή τελεία
Η διπλή τελεία μπαίνει για να δείξει τη στενή σχέση μερών του λόγου που τα χωρίζει. Αυτό γίνεται:
α) Εμπρός από τα λόγια που αναφέρονται κατά λέξη και που κλείνονται σε εισαγωγικά:
Κι εσύ τι κάθεσαι;
Καιρός να μπεις κι εσύ στα αλλαγμένα.
Να γίνεις ό,τι αναρωτιόμουν πέρυσι:
«ποιος ξέρει τ’ άλλο μου φθινόπωρο;».
Καιρός να γίνεις «τ’ άλλο μου φθινόπωρο». [Οι αποδημητικές «Καλημέρες», Κική Δημουλά]
β) Εμπρός από μια απαρίθμηση, μια ερμηνεία, ένα επακόλουθο:
Φωνάζω τη στάχτη
να με ξαρματώσει.
Καλώ τη στάχτη
με το συνθηματικό της όνομα: Όλα. [Απροσδοκίες, Κική Δημουλά]
Το αυστηρώς φρουρούμενο μέλλον
κι η αρπαγή του στο τέλος
απ’ αυτό:
Το ανώφελο. [Τύχη κοινή, Κική Δημουλά]
γ) Έπειτα από πρόταση που αναφέρει γνωμικό, παροιμία:
δ) Για συνδέσει δύο προτάσεις, από τις οποίες η δεύτερη επεξηγεί την πρώτη, ή δύο προτάσεις, από τις οποίες η δεύτερη είναι το αποτέλεσμα της πρώτης.
ε) Προκειμένου να συγκεκριμενοποιήσει το περιεχόμενο ενός θέματος σε κείμενο με επιγραμματικό χαρακτήρα (όπως σε ταξιδιωτικό κατάλογο ή τίτλο εφημερίδας).
Η παρένθεση
Η παρένθεση χρησιμεύει για να περικλείσει και ν’ απομονώσει λέξη ή φράση ολόκληρη που επεξηγεί ή συμπληρώνει τα λεγόμενα αλλά και που μπορεί να παραληφθεί:
Ωστόσο, ό,τι περικλείεται στην παρένθεση μπορεί να δίνει μια επιπλέον πληροφορία ή να λειτουργεί ως σχόλιο, κάποτε ειρωνικό:
Και τι φρικτή η μέρα που ενδίδεις,
(η μέρα που αφέθηκες κ’ ενδίδεις),
και φεύγεις οδοιπόρος για τα Σούσα,
και πηαίνεις στον μονάρχην Aρταξέρξη
που ευνοϊκά σε βάζει στην αυλή του,
και σε προσφέρει σατραπείες και τέτοια. [Η Σατραπεία, Καβάφης]
Κι όλο χαρά και δύναμις, αίσθημα κι ωραιότης
πήγαν— όχι στα σπίτια των τιμίων οικογενειών τους
(όπου, άλλωστε, μήτε τους θέλαν πια):
σ’ ένα γνωστό τους, και λίαν ειδικό,
σπίτι της διαφθοράς πήγανε και ζητήσαν
δωμάτιον ύπνου, κι ακριβά πιοτά, και ξαναήπιαν. [Δύο νέοι, 23 έως 24 ετών, Καβάφης]
Ο Aπόλλων εξηγήθηκε με λόγου του, στην Δάφνη!
Χρησμό δεν ήθελε να δώσει (σκοτισθήκαμε!),
σκοπό δεν τόχε να μιλήσει μαντικώς, αν πρώτα
δεν καθαρίζονταν το εν Δάφνη τέμενός του.
Τον ενοχλούσαν, δήλωσεν, οι γειτονεύοντες νεκροί. [Εις τα περίχωρα της Αντιοχείας, Καβάφης]
Μέσα σε παρένθεση αναγράφονται συχνά οι παραπομπές:
Η παρένθεση μπορεί ν’ ακολουθεί ή και να έχει κατόπιν της άλλη στίξη, ιδίως κόμμα. Μπορεί και ν’ αρχίζει με κεφαλαίο.
Κάποτε χρησιμοποιούμε την ορθογώνια παρένθεση που λέγεται και αγκύλες [ ], ιδίως σ’ επιστημονικές μελέτες ή όταν τύχει να χρειαστεί μια νέα παρένθεση μέσα σε μια άλλη ήδη αρχινισμένη:
Η παύλα
Η παύλα σημειώνεται:
1. Στο διάλογο, για να δείξει την αλλαγή του προσώπου που μιλάει.
– Ουχί, Άννα, είπεν ο γέρων. Ταύτην την υπέρτατην υπηρεσίαν οφείλεις εις τον πατέρα σου∙ και βίας αν έχη ανάγκη η καρδιά σου, πρέπει να την βιάσης.
– Φίλτατε πάππε, είπεν η Άννα, και δάκρυ ανέβρυεν ήδη εις τον κανθόν του οφθαλμού της, όταν βιάζης του ρόδου τον κάλυκα, τον μαραίνεις, δεν τον ανοίγεις. [Ο Αυθέντης του Μωρέως, Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής]
2. Για να φανεί μεγαλύτερη η αντίθεση των προηγούμενων με τ’ ακόλουθα:
Κατάκοπο το χέρι σου απ’ το βαρύ σινιάλιο,
– να καλείς τον άλλον να χρειάζεσαι,
κίνηση εξαντλητική ακόμα και για όνειρο
που κάνει πάντα τα στραβά
μάτια στις ταπεινώσεις. [Προπορεύσου, Κική Δημουλά]
3. Για να δειχτεί απότομη αλλαγή ή ανακολουθία στη φράση:
Κατ’ επανάληψη λες, μ’ έπιασες να γράφω
συνδιάζω αντί συνδυάζω που σημαίνει
συν-δύο, βάζω το ένα δίπλα στο άλλο
τα δύο μαζί ενώνω – το ζω το αφήνουμε έξω
για μετά, αν πετύχει ο συνδυασμός. [Γράψε λάθος, Κική Δημουλά]
4. Ύστερα από την τελεία, για να γίνει μεγαλύτερο σταμάτημα. Συνήθως αρχίζει τότε και νέα παράγραφος. [Σημείωση: Από εδώ βγήκε και η φράση: «τελεία και παύλα», δηλαδή τελείωσε εντελώς το ζήτημα.]
Μπορούμε να τα βγάλουμε μ’ αυτούς,
οι Καππαδόκες; Γένεται ποτέ;
Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνες;
Θεοί μεγάλοι, της Aσίας προστάται, βοηθήστε μας.— [Ο Δαρείος, Καβάφης]
5. Κάποτε για να υποδηλωθεί πως η φράση έμεινε ατελείωτη, όπως γίνεται και με τ’ αποσιωπητικά.
Η διπλή παύλα
Η διπλή παύλα χρησιμοποιείται για να ενταχθούν στο κείμενο στοιχεία που επεξηγούν ή συμπληρώνουν το μεταδιδόμενο νόημα, τα οποία θεωρούνται πάντως αναγκαία για την πληρέστερη απόδοση του νοήματος.
Σε λογοτεχνικά κείμενα η χρήση ή η απουσία σημείων στίξης αξιοποιείται για να μεταδώσει κάποτε τη συναισθηματική κατάσταση του ομιλούντος προσώπου. Για παράδειγμα, στο ακόλουθο απόσπασμα από το μυθιστόρημα του Άρη Αλεξάνδρου «Το κιβώτιο», παρατηρούμε πως απουσιάζουν οι τελείες. Στοιχείο που σηματοδοτεί τη συναισθηματική ανάγκη του ήρωα να συμπληρώσει γρήγορα την απολογία του με όσα έχει στη σκέψη του, όπως ακριβώς του έρχονται στο νου, χωρίς να νοιάζεται για τη συντακτική δομή του λόγου του (εσωτερικός μονόλογος).
«Πίνοντας το τσάι, συζητάγαμε με τον Χριστόφορο τις δύο πρώτες πράξεις, σαν θεατές που συζητάνε στο αναψυκτήριο του θεάτρου (ενώ ο Αλέκος δεν έλεγε τίποτα, λες και βρισκότανε κάπου στα παρασκήνια και περίμενε να πέσει η τελευταία αυλαία για να υποκλιθεί μπροστά στο κοινό, που θα χειροκροτούσε ενθουσιασμένο – ή μάλλον όχι, εμένα μου πέρασε τότε αυτή η σκέψη, ο Αλέκος μου εξήγησε αργότερα πως δε θα πήγαινε καν στην πρεμιέρα αν παιζότανε ποτέ το έργο του, την έβρισκε τελείως παράλογη αυτή τη συνήθεια να χειροκροτάνε τον συγγραφέα τη βραδιά της επίσημης πρεμιέρας, τι νόημα είχε κι αν είχε νόημα, γιατί δεν τον καλούσαν στη σκηνή και κάθε βράδυ ή μάλλον απόγευμα και βράδυ και το κυριότερο δεν του άρεσε του Αλέκου όλη αυτή η ιστορία, δεν μπορούσε να φανταστεί τον εαυτό του να βγαίνει στη σκηνή και να υποκλίνεται, φορώντας μάλιστα και το σκούρο κοστούμι του ή έστω κι ένα πουκάμισο με ανοιχτό γιακά κι ανασκουμπωμένα τα μανίκια, τι σημασία έχει, έστω και προλεταριακή, δεν του άρεσαν καθόλου όλα αυτά) και συζητάγαμε λοιπόν με τον Χριστόφορο και συμφωνούσαμε και μάλιστα ο Χριστόφορος υπερθεμάτιζε θυμάμαι κι έλεγε πως η «Σιωπή», ως τη δεύτερη πράξη τουλάχιστον, είναι ένα έργο που του λείπει η πολιτική σαφήνεια, δεν ξέρεις αν στρέφεται εναντίον του ιταλικού φασισμού ή του γερμανικού ναζισμού, δεν ξέρεις αν οι ήρωές του είναι οργανωμένοι στο Κόμμα ή στο ΕΑΜ ή έστω και στον ΕΔΕΣ, αντιλαμβάνεσαι μόνο ότι ζούνε κάτω από ξένη κατοχή, ή μάλλον ούτε κι αυτό, μα απλώς και μόνο κάτω από καθεστώς αστυνομοκρατίας, πράγμα που δεν είναι καθόλου αρκετό για να χαρακτηρίσουμε το έργο αντιστασιακό, έλεγε ο Χριστόφορος, κι εγώ συμφωνούσα μαζί του, υπερθεματίζοντας και βουτώντας το παξιμάδι μου στο τσάι, να μαλακώσει μια στάλα, που ήταν ίδιο πέτρα και σαν άρχισα θυμάμαι να μασάω, θυμήθηκα πως είχα έρθει εδώ, στο σπίτι του Αλέκου, όχι για να τον δω, μα για να ελέγξω την απορία του, μα αποδείχτηκε πως ο έλεγχος εκείνος ήτανε τελείως περιττός και άχρηστος, γιατί η γραμμή της Οργάνωσης (που εγώ αγνοούσα) ήταν να εγγράψουμε όσο το δυνατόν περισσότερους σπουδαστές στο συσσίτιο, να φάνε τα τρόφιμα, δεδομένου ότι έτσι κι αλλιώς θα μας τα παίρνανε οι Γερμανοί, μα εγώ το σκέφτηκα και το ζύγισα από χίλιες μεριές και πήγα τελικά να του κάνω έλεγχο και όταν μου άνοιξε ο Αλέκος και μπήκα στο πρώτο δωμάτιο, άρχισα να περιεργάζομαι τον χώρο, σα να τον έβλεπα για πρώτη φορά.»
Πηγές:
Γραμματική της Νέας Ελληνικής, Χρήστου Κλαίρη – Γιώργου Μπαμπινιώτη
Λεξικό των δυσκολιών και των λαθών στη χρήση της ελληνικής, Γ. Μπαμπινιώτη
Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Σημεία Στίξης (σχολιαστικά & συντακτικά)
Όταν μιλάμε σταματάμε και σιωπάμε κάθε τόσο, κατά το νόημα ή για να πάρουμε ανάσα – άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο – ανάμεσα στις λέξεις ή ομάδες από λέξεις, προτάσεις και περιόδους. Άλλοτε πάλι ανεβοκατεβάζουμε τη φωνή – κάποτε κάνουμε και κινήσεις – για να ρωτήσουμε, ν’ απορήσουμε, να δείξουμε τη χαρά μας ή να εκφράσουμε κάθε είδους συναισθήματα. Ένα «ναι» μόνο να πούμε, μπορεί να εκφράσει με τον τρόπο που θα το προφέρουμε και θα το χρωματίσουμε, αδιαφορία, έντονη κατάφαση, αβεβαιότητα, ερώτηση, χαρά, λύπη.
Η γραφή που έχει ν’ αποδώσει την ομιλία μας είναι αδύνατο να καθρεφτίσει όλη την ποικιλία του χρωματισμού της φωνής μας. Για να λείψει, ωστόσο, αυτή η δυσκολία χρησιμοποιούμε μερικά σημάδια, που μας βοηθούν να ζωντανέψουμε κάπως ό,τι είναι γραμμένο, σταματώντας κατά το νόημα και χρωματίζοντας τη φωνή μας. Τα σημάδια αυτά λέγονται σημεία στίξης.
[Από το αρχαίο ελληνικό στίζω = κεντώ, χαράζω, τρυπώ, βάζω σημαδάκι]
Τα σημεία της στίξης
Η τελεία (.), η άνω τελεία (∙), το κόμμα (,), το ερωτηματικό (;), το θαυμαστικό (!), η διπλή τελεία(:), η παρένθεση ( ), οι αγκύλες [ ], τα αποσιωπητικά (...), η παύλα (-), η διπλή παύλα (- -), τα εισαγωγικά (« »).
Σχολιαστικά σημεία στίξης
Εισαγωγικά: Τα εισαγωγικά ανήκουν στην κατηγορία των σχολιαστικών σημείων στίξεως, τα οποία χρησιμοποιεί ο συγγραφέας για να σχολιάσει τα όσα γράφει με διάφορους τρόπους.
Τα εισαγωγικά χρησιμοποιούνται:
1. Στην αρχή και στο τέλος των λόγων τρίτου προσώπου που μνημονεύονται κατά λέξη. Συνήθως στην περίπτωση αυτή σημειώνεται πριν από τα εισαγωγικά διπλή τελεία.
Για τες θρησκευτικές μας δοξασίες —
ο κούφος Ιουλιανός είπεν «Aνέγνων, έγνων,
κατέγνων». Τάχατες μας εκμηδένισε
με το «κατέγνων» του, ο γελοιωδέστατος. [Ουκ έγνως, Καβάφης]
2. Στο διάλογο, για να κλείσουν μέσα τους τα λόγια προσώπων που μιλούν, ιδίως όταν δεν μεσολαβεί η παύλα για να χωρίσει τα λόγια του καθενός.
3. Για να ξεχωρίσουν κάτι, ρητά, φράσεις ή λέξεις που δεν ανήκουν στη συνηθισμένη γλώσσα:
Πες «στιγμή»,
που φωνάζει βοήθεια ότι πνίγεται,
μην τη σώζεις,
πες
«δεν άκουσα». [Η περιφραστική πέτρα, Κική Δημουλά]
Κι ακόμα τρεις θρηνητικές φορές
όταν τα θέματα σουρούπωσαν,
κι ονόμασα τα μάτια σου
«καθημερνά απογεύματα»
και όλον εσένα Κυριακή
που είναι πάντα δύσκολη. [Κυριακή απόγευμα, Κική Δημουλά]
4. Σε τίτλους βιβλίων, θεατρικών έργων, εφημερίδων, σε ονόματα πλοίων, σ’ επιγραφές κτλ.
Εκεί που το είχε θετικό με τον «Δαρείο»
ν’ αναδειχθεί, και τους επικριτάς του,
τους φθονερούς, τελειωτικά ν’ αποστομώσει. [Ο Δαρείος, Καβάφης]
5. Ο γράφων αναφέρεται σε λέξεις, φράσεις ή σημασίες, σχολιάζει δηλαδή μεμονωμένα γλωσσικά στοιχεία (π.χ. – Το «θέλω» δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη «μπορώ»).
6. Ο γράφων χρησιμοποιεί εντός εισαγωγικών και σχολιάζει δυσμενώς (ειρωνικά, μειωτικά, υποτιμητικά, με διάθεση αμφισβήτησης) έννοιες, ιδέες, σημασίες κ.τ.ό.
7. Όταν επιδιώκεται να υπογραμμιστεί η απόσταση του γράφοντος από το μήνυμα που εκφράζει συγκεκριμένη λέξη, όπως όταν δηλώνεται ειρωνεία ή αμφισβήτηση.
Μεταφορική χρήση του λόγου: Στον δημοσιογραφικό λόγο, καθώς και σε άλλα κείμενα, παρατηρείται η αυξανόμενη τάση να χρησιμοποιούνται εισαγωγικά απλώς για να δηλωθεί ότι μια λέξη ή φράση χρησιμοποιείται μεταφορικά. Εφόσον η μεταφορά αποτελεί γλωσσική λειτουργία που διευκρινίζεται από τα συμφραζόμενα, στην πραγματικότητα δεν υπάρχει λόγος να περικλείεται μεταξύ εισαγωγικών. Πολλές φορές η κατάχρηση των εισαγωγικών οφείλεται σε αβεβαιότητα του γράφοντος σχετικά με την ακριβή επιλογή λέξεως ή στην επιθυμία να δηλώσει απόσταση από στοιχεία του πρόχειρου καθημερινού λόγου που χρησιμοποιείται μεταφορικά. Συνεπώς, όταν μια λέξη χρησιμοποιείται μεταφορικά, κατά κανόνα δεν χρειάζεται εισαγωγικά.
Σημείωση: Τα εισαγωγικά είναι περιττά σε λέξεις που τυπώνονται με γράμματα διαφορετικού ρυθμού.
- Όταν χρειάζονται, μέσα στο κείμενο που κλείνεται με εισαγωγικά, άλλα εισαγωγικά, χρησιμοποιούμε για δεύτερα τα διπλά κόμματα “ ”.
- Το κτλ. που προσθέτουμε, όταν παραλείπουμε το τέλος των ξένων λόγων των κλεισμένων στα εισαγωγικά, μπαίνει απ’ έξω τους∙ τ’ αποσιωπητικά από μέσα.
- Ύστερα από τα εισαγωγικά σημειώνεται, άμα χρειάζεται, η τελεία και η άνω τελεία. Το κόμμα δε σημειώνεται, εκτός όταν με το κλείσιμο των εισαγωγικών τελειώνει φράση που απαιτεί κόμμα.
Αποσιωπητικά (…)
Όταν ο γράφων δεν θέλει να αναφέρει ρητά κάτι, είτε γιατί δεν θέλει να το σχολιάσει είτε για να αφήσει ελεύθερο τον αναγνώστη να λειτουργήσει συνειρμικά με βάση τα συμφραζόμενα και να δώσει τη δική του ερμηνεία, τότε ο γράφων (ιδίως ο λογοτέχνης) καταφεύγει στην ελλειπτική γραφή (στα αποσιωπητικά), που δεν συνδέονται με τη δομή της πρότασης (όπως η τελεία, το κόμμα ή το ερωτηματικό), αλλά με τον σχολιασμό των λεγομένων (σχολιαστική στίξη).
Η αποσιώπηση, συνήθως, προκύπτει είτε διότι ο γράφων θεωρεί κάτι περιττό, είτε επειδή το αγνοεί, είτε επειδή διστάζει, φοβάται ή ντρέπεται να το αναφέρει, είτε επειδή δεν τελειώνει την πρότασή του, είτε επειδή ό,τι παραλείπεται συμπεραίνεται από τα συμφραζόμενα, είτε για να δηλώσει ότι το μήνυμα περιέχει κάποιο υπονοούμενο, το οποίο πρέπει να το συναγάγει ο αναγνώστης.
Τα αποσιωπητικά άλλοτε έχουν τον ρόλο της παύσης της ομιλίας πριν από ένα στοιχείο της πρότασης που πρέπει να τονιστεί (συνήθως όταν πρόκειται για κάτι μη αναμενόμενο).
Η αποσιώπηση -όσο και αν φαίνεται οξύμωρο- είναι η μέγιστη μορφή σχολιασμού, γιατί λειτουργεί με βάση τον ελεύθερο συνειρμό και μπορεί να λάβει ποικίλη έκταση. Τόσο η ποίηση όσο και η πεζογραφία χρησιμοποιούν πολύ τα αποσιωπητικά.
Το ίδιο σημείο στίξεως (οι τρεις τελείες) δηλώνει και οποιαδήποτε παράλειψη λέξεων, φράσεων, προτάσεων (μεγάλη ή μικρή, συνεχή ή διακοπτόμενη) κάνει ο γράφων, όταν χρησιμοποιεί στο κείμενό του παραθέματα ή αποσπάσματα από κείμενα άλλων ή δικά του (διακειμενική χρήση). Στην περίπτωση αυτή, για να μη συγχέεται η ελλειπτικότητα με την παράλειψη, είναι προτιμότερο τα αποσιωπητικά να μπαίνουν σε ορθογώνιες αγκύλες […].
Τα αποσιωπητικά δείχνουν πως αποσιωπούμε κάτι, δηλ. πως η φράση έμεινε ατελείωτη από συγκίνηση, ντροπή ή γι’ άλλο λόγο, κάποτε επειδή κρίνουμε περιττό να την αποτελειώσουμε, κάποτε από περιφρόνηση, απειλή, ή στο διάλογο, όταν κόβει την ομιλία ο συνομιλητής:
Πότιζε συ τη γλάστρα
κι άσε να κλαίω επειδή... [Μαύρη γραβάτα, Κική Δημουλά]
Κάποτε χρησιμοποιούμε τ’ αποσιωπητικά σε δισταχτική ομιλία, χωρίς ν’ αποσιωπούμε τίποτα, για να τονιστεί εκείνο που θ’ ακολουθήσει, κάτι απροσδόκητο κτλ., και να προσέξει ο αναγνώστης καλύτερα.
Εκείνη του Aυγούστου — Aύγουστος ήταν; — η βραδυά...
Μόλις θυμούμαι πια τα μάτια· ήσαν, θαρρώ, μαβιά...
A ναι, μαβιά· ένα σαπφείρινο μαβί. [Μακρυά, Καβάφης]
- Τ’ αποσιωπητικά, ιδίως μετά το θαυμαστικό ή το ερωτηματικό, δείχνουν κάποτε ένα σταμάτημα στην ομιλία.
- Τ’ αποσιωπητικά δίνουν κάποτε την αίσθηση πως κάτι υπονοείται, πως γίνεται δηλ. υπαινιγμός σε κάτι, ή πως ο γράφων δεν μπορεί ή δε θέλει να ολοκληρώσει τη φράση του. Είναι συνάμα κι ένα ακόμη σημείο στίξης που μπορεί να δηλώσει την ειρωνεία.
Το θαυμαστικό
Το θαυμαστικό σημειώνεται ύστερα από τα επιφωνήματα και από κάθε επιφωνηματική φράση που εκφράζει θαυμασμό, χαρά, ελπίδα, φόβο, φρίκη, πάθος, ειρωνεία, ένα ξαφνικό συναίσθημα, προσταγή:
Ο ποιητής μένει ενεός. Τι συμφορά!
Πού τώρα ο ένδοξός μας βασιλεύς,
ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ’ Ευπάτωρ,
μ’ ελληνικά ποιήματα ν’ ασχοληθεί.
Μέσα σε πόλεμο — φαντάσου, ελληνικά ποιήματα. [Ο Δαρείος, Καβάφης]
Το θαυμαστικό σημειώνεται ακόμη για να υπογραμμιστεί η εντύπωση από κάτι απίστευτο ή ανόητο που ακούσαμε:
Πρέπει να σημειώνεται θαυμαστικό και σε προτάσεις τύπου ερωτηματικού αλλά στην πραγματικότητα επιφωνηματικές:
Κάποτε σημειώνεται θαυμαστικό μέσα σε παρένθεση για να δείξει απορία:
Λέει πως ανέβηκε σε μια ώρα στην Πάρνηθα (!).
Το θαυμαστικό και το ερωτηματικό σημειώνονται μέσα από τα εισαγωγικά όταν ανήκουν στα λόγια που κλείνονται σ’ αυτά, και έξω από αυτά όταν ανήκουν στο κείμενο που εισάγει τα ξένα λόγια:
«Που πάμε;» ρώτησε. / Αλλά: Και ποιος δε θυμάται του Λεωνίδα το «μολών λαβέ»!
Το θαυμαστικό μπορεί να εκφράζει τον εντυπωσιασμό, την ανησυχία ή και την ειρωνεία του γράφοντος.
Χρησιμοποιείται:
α. για να δηλώσει θαυμασμό (επίσης χαρά, δυσανασχέτηση, θλίψη κ.λπ.):
Τι κρίμα να μη σε συναντήσω νωρίτερα!
β. για έμφαση:
γ. για να δηλώσει έκπληξη:
δ. εντός παρενθέσεως, για να δηλώσει έκπληξη σε σχέση με ένα στοιχείο της πρότασης:
ε. θετική στάση (επιδοκιμασία, έγκριση, αποδοχή, ενθάρρυνση, επίρρωση):
στ. αρνητική στάση (αποδοκιμασία, απόρριψη, ειρωνεία):
ζ. σε προστακτικές:
η. κατά την προσφώνηση προσώπων (σε ελλειπτική πρόταση):
Συντακτικά σημεία στίξης
Η τελεία
Η τελεία ανταποκρίνεται σε σταμάτημα ή κατέβασμα της φωνής. Σημειώνεται στο τέλος μιας περιόδου και δείχνει πως ό,τι ειπώθηκε έχει ακέραιο νόημα:
Η προηγούμενη διοίκηση καλείται να λογοδοτήσει για τις αυθαιρεσίες της.
Μετά τον πόλεμο η χώρα ξενοκρατήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Δεν θα έρθω, αποφάσισα. Δεν είναι πρωτότυπο
κάτι να μη διαρκεί. [Ηχογράφηση φειδωλότητας, Κική Δημουλά]
Όταν το σταμάτημα είναι ακόμη μεγαλύτερο και εκφράζουμε μια νέα ιδέα, όχι μόνο σημειώνουμε τελεία, παρά αρχίζουμε και καινούρια παράγραφο.
Η τελεία χρησιμοποιείται και για να δείξει μια συντομογραφία:
κ. = κύριος, Π.Δ. = Παλαιά Διαθήκη, 480 π.Χ. = προ Χριστού.
Εξαιρούνται κάποιες συντομογραφίες, που δεν την παίρνουν: Α = Ανατολή.
Τελείες σημειώνονται συχνά και σε αριθμούς μεγάλους, ύστερα από κάθε τρία ψηφία μετρώντας από δεξιά: 13.831.010. Αυτό δεν εφαρμόζεται στις χρονολογίες: 1821.
Σε λογοτεχνικά κείμενα η τελεία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη δημιουργία σύντομου, κοφτού λόγου, που μεταδίδει την αίσθηση της εσωτερικής ταραχής και της εξομολογητικής γραφής.
«Ανεβαίνω στην Αθήνα. Για κακή μου τύχη ήταν η Ριγούλα εκεί. Του Χαρούλη. Με είδε. Τώρα τι να κάνω. Πήγε η Ριγούλα το είπε στον Χαρούλη. Βάζω ένα μαντίλι. Ε, αυτοί, αυτοί ήσανε. Αυτοί ξεσηκώσανε τον Νίκο μας. Τέλος πάντων.» [Ορθοκωστά, Θανάσης Βαλτινός]
Η άνω τελεία
Η άνω τελεία χρησιμεύει για να σημειώνουμε μικρότερη διακοπή απ’ ό,τι με την τελεία και μεγαλύτερη απ’ ό,τι με το κόμμα. Η άνω τελεία δε σηματοδοτεί το τέλος περιόδου, αλλά ημιπεριόδου.
Επιμένω σ’ αυτό∙ δεν μπορούσε να με γελάσει∙ όλες μου οι αισθήσεις ήταν οπλισμένες, και τα έβλεπα όσα μου συνέβαιναν με μάτι οξύτερο από κάθε άλλη φορά στη ζωή μου. [Ο Εξώστης, Νίκος Καχτίτσης]
Ειδικότερα η άνω τελεία:
β) Στο εσωτερικό μιας φράσης χωρίζει δύο μέρη της που σχετίζονται μεταξύ τους, αλλά και που έχουν διαφορές, ιδίως όταν το δεύτερο επεξηγεί το πρώτο ή έρχεται σε αντίθεση μαζί του:
Το κόμμα
Το κόμμα χρησιμεύει συνήθως για να σημειώσουμε λογικό χωρισμό και μικρό σταμάτημα στο εσωτερικό της περιόδου, ή σε μεγαλύτερες φράσεις για να δώσουμε ευκαιρία σε αναπνοή, είτε για να βοηθήσουμε το σωστό διάβασμα (λ.χ. σε κείμενα θεατρικά, βιβλία διδαχτικά) ή για να προκαλέσουμε προσδοκία.
Το κόμμα χρησιμεύει για να χωρίζουμε:
1. Μέσα στην πρόταση:
Το νερό ήταν γλυκό, δροσερό, πεντακάθαρο. – Μας πρόσφερε ψωμί, σύκα, πορτοκάλια, κρασί. (Καρκαβίτσας)
Αίφνης ονειροδίαιτο, τρελά γενναίο, καλλονό, νόθο παιδί αγνώστων παραγόντων [Το τελευταίο σώμα μου, Κική Δημουλά]
[Σημείωση: Με το ασύνδετο σχήμα ο γράφων παρουσιάζει με επιγραμματικό και μεστό νοηματικά τρόπο μια σειρά στοιχείων –αιτίων, αποτελεσμάτων ή άλλων- επιτυγχάνοντας τον δραστικό επηρεασμό του αναγνώστη, εφόσον καταθέτει με τρόπο συνοπτικό, αλλά γοργό πλήθος αναφορών που δημιουργούν εντύπωση κι έχουν αντίκτυπο στη σκέψη του.]
Τη μετοχική πρόταση τη χωρίζουμε με κόμματα μόνο όταν μπαίνει σαν επεξήγηση ή όταν είναι μεγάλη:
Κρατώντας ανθισμένα κλαδιά μυγδαλιάς και πλήθος πολύχρωμα λουλούδια του βουνού στην αγκαλιά της, μπήκε γελαστή μέσα στην κάμαρα.
Γράφουμε όμως: Πηγαίνει κουτσαίνοντας. / Θέλοντας και μη θα έρθει.
Και τα ρήματα που έχουν το ίδιο υποκείμενο, όταν είναι ασύνδετα, χωρίζονται με κόμμα:
Ακούω κούφια τα τουφέκια,
ακούω σμίξιμο σπαθιών,
ακούω ξύλα, ακούω πελέκια,
ακούω τρίξιμο δοντιών. (Δ. Σολωμός)
Στην απαρίθμηση επιθέτων μπρος από ένα ουσιαστικό το κόμμα μπαίνει και πριν από το τελευταίο επίθετο, όταν αυτό προσδιορίζει το ουσιαστικό ακριβώς όπως και τ’ άλλα:
Αλλά δεν μπαίνει όταν το τελευταίο επίθετο αποτελεί με το ουσιαστικό έννοια που την προσδιορίζουν τα προηγούμενα επίθετα:
Με κόμμα χωρίζουμε την παράθεση και κάθε είδος επεξήγηση:
Ο Όλυμπος, το ψηλότερο βουνό της Ελλάδας, ήταν κατοικία των θεών.
Πήγε περίπατο με τη θεία του, την αδερφή του πατέρα του.
β) Την κλητική:
Μάλιστα, κύριε, ήμουν εκεί.
γ) Ένα μόριο ή ένα βεβαιωτικό (ή αρνητικό) επίρρημα στην αρχή της περιόδου, που χρησιμεύει για να τη συνδέσει με τα προηγούμενα:
Όχι, δεν παίρνω άλλο διαταγές.
Όταν μου λέγανε τα σύννεφα ταξίδευε
ταξίδευα
κι όταν μου λέγανε τα όνειρα περίμενε
περίμενα.
Όχι, δεν παίρνω άλλο διαταγές.
Τα δούλεψα πιστά τα διαλυτά. [Μεσιτείες, Κική Δημουλά]
2. Μέσα στην περίοδο:
Αν θέλεις, έλα. / Αν νομίζεις πως αυτό θα ωφελήσει, γράψε του αμέσως.
Όταν χάθηκε ο πατέρας, φρόντισε για όλα εκείνος.
Χωρίς να το καταλάβω, μου πήραν το πορτοφόλι μου.
β) Χωρίζουμε πάντοτε τις προσθετικές αναφορικές προτάσεις, που δεν είναι απαραίτητο συμπλήρωμα της κύριας:
Ο αδερφός μου, που ξέρεις πόσο σε αγαπάει, χρειάζεται τώρα τη βοήθειά σου.
Δεν τις χωρίζουμε, όταν αποτελούν αναγκαίο προσδιορισμό στον όρο που προσδιορίζουν:
Το υλικό από το οποίο κατασκευάζονται οι στολές των πυροσβεστών έχει υποστεί ειδική αντιπυρική επεξεργασία.
Οι ζώνες ασφαλείας οι οποίες τοποθετούνται σήμερα στα αυτοκίνητα είναι πολύ πιο εξελιγμένες τεχνολογικά από εκείνες των αεροπλάνων.
Πότε θα κάνουμε το ταξίδι που με έταξες;
Η ίδια αναφορική πρόταση έχει διαφορετικό νόημα σε μια φράση ως προσθετική από ό,τι ως αναγκαίος προσδιορισμός:
Πέταξαν τα ροδάκινα που είχαν σαπίσει (αναγκαίος προσδιορισμός: Είχαν σαπίσει μερικά, και αυτά μόνο πέταξαν).
Τις ειδικές, τις πλάγιες ερωτηματικές και τις ενδοιαστικές προτάσεις δεν τις χωρίζουμε από τις κύριες:
Δε μου είπες αν γύρισε ο πατέρας. / Φοβάμαι μήπως βρούμε δυσκολίες.
Οι προτάσεις αυτών των ειδών είναι ενωμένες στενά με την κύρια, καθώς υποκείμενο και ρήμα, ρήμα και άμεσο αντικείμενο, ρήμα και επίρρημα.
Μόνο όταν μια τέτοια πρόταση είναι επεξηγηματική, παίρνει κόμμα:
Χωρίζουμε με κόμμα και τις παρένθετες προτάσεις:
Στην αφήγηση μπαίνουν κόμματα στη θέση των εισαγωγικών ή μέσα στην αφήγηση σε λόγια που δεν ανήκουν σ’ αυτή:
Χωρίζουμε με κόμμα τις ισοδύναμες προτάσεις, κύριες ή δευτερεύουσες, όταν είναι ασύνδετες:
Όταν η σύνδεση είναι συμπλεκτική ή διαχωριστική, δε χρειάζεται συνήθως κόμμα. Όταν είναι αντιθετική μπορεί αυτό να μπαίνει, ιδίως όταν είναι μεγάλη:
Είναι μικρός μα χειροδύναμος.
Δε χρειάζεται συνήθως κόμμα πρόταση που εισάγεται με το παρά σα δεύτερος όρος σύγκρισης (εκτός αν είναι πολύ μεγάλη):
Σε διάφορες ωστόσο περιστάσεις μπαίνει κόμμα και πριν από το και.
Αυτό γίνεται:
α) όταν μεσολαβεί δευτερεύουσα πρόταση:
β) όταν το και ενώνει όλα τα προηγούμενα με τα παρακάτω ή τα ενώνει με διαφορετικό τρόπο:
Μα την άλλη μέρα σηκώθηκε φουρτούνα κι έπνιξε τα εκατό καράβια και χάθηκε το χρυσάφι, και ο γεροβασιλιάς έμεινε φτωχός με τις δυο του έμορφες κόρες άπροικες. (Π. Δέλτα)
γ) όταν με το κόμμα διευκολύνεται το σωστό διάβασμα:
Οι παραπάνω κανόνες για το κόμμα, όπως και οι κανόνες για τη στίξη γενικά, δεν είναι απόλυτοι. Κάποτε παραλείπουμε ένα κόμμα που κανονικά θα έπρεπε να μπει, ή θέτουμε κόμμα εκεί που κανονικά θα παραλειπόταν, για ν’ αποφύγουμε παρεξηγήσεις.
Χωρίς κόμμα δυσκολεύεται κανείς να καταλάβει αμέσως φράσεις καθώς η ακόλουθη:
Κάποτε υπάρχει διαφορά στην ίδια φράση ανάλογα με τη θέση που έχει το κόμμα: Καλά, θα πάμε. // Καλά θα πάμε.
Το κόμμα δεν έχει μόνο λογική αξία. Το χρησιμοποιούμε για λόγους εκφραστικούς, λ.χ. για να κάμουμε τον αναγνώστη να προσέξει μια λέξη ή φράση.
Θ’ άρπαζα θα έδιωχνα θ’ ανέβαζα
θα ποδοπατούσα θα φοβέριζα θα σκόρπιζα θα νόμιζα
θα γκρέμιζα και σε τρεις μέρες θα ξανάχτιζα
θα με τρέμαν οι στερήσεις. [Η ταχεία ανάρρωση της απληστίας, Κική Δημουλά]
Δεν χρησιμοποιούμε κόμμα στις ακόλουθες περιπτώσεις:
α. Δεν χωρίζουμε με κόμμα τις πολύ μικρές επιρρηματικές προτάσεις:
β. Δεν χωρίζεται με κόμμα το υποκείμενο από το ρήμα και το ρήμα από το αντικείμενο ή το κατηγορούμενο (εκτός αν παρεμβάλλεται κάποιο τμήμα λόγου).
γ. Στο ασύνδετο σχήμα, το τελευταίο υποκείμενο πριν από το ρήμα δεν παίρνει κόμμα.
δ. Δεν βάζουμε κόμμα αμέσως μετά τους ειδικούς συνδέσμους ότι, που.
ε. Πριν από το και δεν μπαίνει κόμμα, επειδή το και συνδέει όμοιους όρους. Διαφορετική όμως είναι η περίπτωση του μεταβατικού και.
στ. Δεν χωρίζονται με κόμμα οι φράσεις ή οι προτάσεις που εισάγονται με το ούτε, είτε, μήτε.
ζ. Οι μετοχικές φράσεις, όταν είναι σύντομες, δεν χωρίζονται με κόμμα. Όταν όμως λειτουργούν ως εισαγωγή σε πρόταση, είναι εκτενείς ή αποτελούν επεξηγήσεις ή επιρρηματικές προτάσεις, χωρίζονται με κόμμα.
Το ερωτηματικό
Το ερωτηματικό σημειώνεται στο τέλος μιας ερωτηματικής φράσης:
Είμαι έτοιμη; Να σφίξω καλά τη δειλία μου
μην πλημμυρίσει λόγια και τούτη η απόφασή μου. [Γόπα στα χείλη φουγάρων, Κική Δημουλά]
Δε σημειώνεται ερωτηματικό στην πλάγια ερώτηση:
Σε φράσεις όμως όπως «Ξέρεις που πήγε;», πρέπει να μπαίνει ερωτηματικό, για την ευθεία ερώτηση (ξέρεις;) που έχει εξαρτημένη την πλάγια.
Σε σειρά από ερωτήσεις σημειώνεται το ερωτηματικό μόνο στην τελευταία, όταν οι ερωτήσεις απαιτούν την ίδια απάντηση:
μονάχη σου, έρημη τη νύχτα να ‘σαι,
να ‘χης κρεβάτι σου λιθάρια, γη; (Βαλαωρίτης)
Μα όταν οι ερωτήσεις είναι χωριστές, σημειώνεται ερωτηματικό στην καθεμιά:
Αν είσαι νους, θυμήσου με. Στόμα είσαι; μίλησέ μου.
- Του ασάλευτου είμαι σάλεμα, του τίποτε αστραπή. (Κ. Παλαμάς)
Το ερωτηματικό σε παρένθεση δείχνει ειρωνεία, την αμφιβολία μας για την αξιοπιστία ή γενικά για κάτι που αναφέρουμε κτλ.:
Το ερωτηματικό, όπως και το θαυμαστικό, δεν έχει μόνο λογική αξία, αλλά και συναισθηματική. Μέσω αυτού μπορούν να δηλωθούν διαφορετικές νοηματικές χροιές εμπλουτίζοντας την πρόταση ανάλογα με τη στάση μας απέναντι στο μεταδιδόμενο μήνυμα. Μπορεί έτσι να εκφράσει με τρόπο εντονότερο το ενδιαφέρον ή τον προβληματισμό του γράφοντος, να χρησιμοποιηθεί για να δηλώσει μια παράκληση ή την αμφισβήτηση.
Η διπλή τελεία
Η διπλή τελεία μπαίνει για να δείξει τη στενή σχέση μερών του λόγου που τα χωρίζει. Αυτό γίνεται:
α) Εμπρός από τα λόγια που αναφέρονται κατά λέξη και που κλείνονται σε εισαγωγικά:
Κι εσύ τι κάθεσαι;
Καιρός να μπεις κι εσύ στα αλλαγμένα.
Να γίνεις ό,τι αναρωτιόμουν πέρυσι:
«ποιος ξέρει τ’ άλλο μου φθινόπωρο;».
Καιρός να γίνεις «τ’ άλλο μου φθινόπωρο». [Οι αποδημητικές «Καλημέρες», Κική Δημουλά]
β) Εμπρός από μια απαρίθμηση, μια ερμηνεία, ένα επακόλουθο:
Φωνάζω τη στάχτη
να με ξαρματώσει.
Καλώ τη στάχτη
με το συνθηματικό της όνομα: Όλα. [Απροσδοκίες, Κική Δημουλά]
Το αυστηρώς φρουρούμενο μέλλον
κι η αρπαγή του στο τέλος
απ’ αυτό:
Το ανώφελο. [Τύχη κοινή, Κική Δημουλά]
γ) Έπειτα από πρόταση που αναφέρει γνωμικό, παροιμία:
δ) Για συνδέσει δύο προτάσεις, από τις οποίες η δεύτερη επεξηγεί την πρώτη, ή δύο προτάσεις, από τις οποίες η δεύτερη είναι το αποτέλεσμα της πρώτης.
ε) Προκειμένου να συγκεκριμενοποιήσει το περιεχόμενο ενός θέματος σε κείμενο με επιγραμματικό χαρακτήρα (όπως σε ταξιδιωτικό κατάλογο ή τίτλο εφημερίδας).
Η παρένθεση
Η παρένθεση χρησιμεύει για να περικλείσει και ν’ απομονώσει λέξη ή φράση ολόκληρη που επεξηγεί ή συμπληρώνει τα λεγόμενα αλλά και που μπορεί να παραληφθεί:
Ωστόσο, ό,τι περικλείεται στην παρένθεση μπορεί να δίνει μια επιπλέον πληροφορία ή να λειτουργεί ως σχόλιο, κάποτε ειρωνικό:
Και τι φρικτή η μέρα που ενδίδεις,
(η μέρα που αφέθηκες κ’ ενδίδεις),
και φεύγεις οδοιπόρος για τα Σούσα,
και πηαίνεις στον μονάρχην Aρταξέρξη
που ευνοϊκά σε βάζει στην αυλή του,
και σε προσφέρει σατραπείες και τέτοια. [Η Σατραπεία, Καβάφης]
Κι όλο χαρά και δύναμις, αίσθημα κι ωραιότης
πήγαν— όχι στα σπίτια των τιμίων οικογενειών τους
(όπου, άλλωστε, μήτε τους θέλαν πια):
σ’ ένα γνωστό τους, και λίαν ειδικό,
σπίτι της διαφθοράς πήγανε και ζητήσαν
δωμάτιον ύπνου, κι ακριβά πιοτά, και ξαναήπιαν. [Δύο νέοι, 23 έως 24 ετών, Καβάφης]
Ο Aπόλλων εξηγήθηκε με λόγου του, στην Δάφνη!
Χρησμό δεν ήθελε να δώσει (σκοτισθήκαμε!),
σκοπό δεν τόχε να μιλήσει μαντικώς, αν πρώτα
δεν καθαρίζονταν το εν Δάφνη τέμενός του.
Τον ενοχλούσαν, δήλωσεν, οι γειτονεύοντες νεκροί. [Εις τα περίχωρα της Αντιοχείας, Καβάφης]
Μέσα σε παρένθεση αναγράφονται συχνά οι παραπομπές:
Η παρένθεση μπορεί ν’ ακολουθεί ή και να έχει κατόπιν της άλλη στίξη, ιδίως κόμμα. Μπορεί και ν’ αρχίζει με κεφαλαίο.
Κάποτε χρησιμοποιούμε την ορθογώνια παρένθεση που λέγεται και αγκύλες [ ], ιδίως σ’ επιστημονικές μελέτες ή όταν τύχει να χρειαστεί μια νέα παρένθεση μέσα σε μια άλλη ήδη αρχινισμένη:
Η παύλα
Η παύλα σημειώνεται:
1. Στο διάλογο, για να δείξει την αλλαγή του προσώπου που μιλάει.
– Ουχί, Άννα, είπεν ο γέρων. Ταύτην την υπέρτατην υπηρεσίαν οφείλεις εις τον πατέρα σου∙ και βίας αν έχη ανάγκη η καρδιά σου, πρέπει να την βιάσης.
– Φίλτατε πάππε, είπεν η Άννα, και δάκρυ ανέβρυεν ήδη εις τον κανθόν του οφθαλμού της, όταν βιάζης του ρόδου τον κάλυκα, τον μαραίνεις, δεν τον ανοίγεις. [Ο Αυθέντης του Μωρέως, Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής]
2. Για να φανεί μεγαλύτερη η αντίθεση των προηγούμενων με τ’ ακόλουθα:
Κατάκοπο το χέρι σου απ’ το βαρύ σινιάλιο,
– να καλείς τον άλλον να χρειάζεσαι,
κίνηση εξαντλητική ακόμα και για όνειρο
που κάνει πάντα τα στραβά
μάτια στις ταπεινώσεις. [Προπορεύσου, Κική Δημουλά]
3. Για να δειχτεί απότομη αλλαγή ή ανακολουθία στη φράση:
Κατ’ επανάληψη λες, μ’ έπιασες να γράφω
συνδιάζω αντί συνδυάζω που σημαίνει
συν-δύο, βάζω το ένα δίπλα στο άλλο
τα δύο μαζί ενώνω – το ζω το αφήνουμε έξω
για μετά, αν πετύχει ο συνδυασμός. [Γράψε λάθος, Κική Δημουλά]
4. Ύστερα από την τελεία, για να γίνει μεγαλύτερο σταμάτημα. Συνήθως αρχίζει τότε και νέα παράγραφος. [Σημείωση: Από εδώ βγήκε και η φράση: «τελεία και παύλα», δηλαδή τελείωσε εντελώς το ζήτημα.]
Μπορούμε να τα βγάλουμε μ’ αυτούς,
οι Καππαδόκες; Γένεται ποτέ;
Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνες;
Θεοί μεγάλοι, της Aσίας προστάται, βοηθήστε μας.— [Ο Δαρείος, Καβάφης]
5. Κάποτε για να υποδηλωθεί πως η φράση έμεινε ατελείωτη, όπως γίνεται και με τ’ αποσιωπητικά.
Η διπλή παύλα
Η διπλή παύλα χρησιμοποιείται για να ενταχθούν στο κείμενο στοιχεία που επεξηγούν ή συμπληρώνουν το μεταδιδόμενο νόημα, τα οποία θεωρούνται πάντως αναγκαία για την πληρέστερη απόδοση του νοήματος.
Σε λογοτεχνικά κείμενα η χρήση ή η απουσία σημείων στίξης αξιοποιείται για να μεταδώσει κάποτε τη συναισθηματική κατάσταση του ομιλούντος προσώπου. Για παράδειγμα, στο ακόλουθο απόσπασμα από το μυθιστόρημα του Άρη Αλεξάνδρου «Το κιβώτιο», παρατηρούμε πως απουσιάζουν οι τελείες. Στοιχείο που σηματοδοτεί τη συναισθηματική ανάγκη του ήρωα να συμπληρώσει γρήγορα την απολογία του με όσα έχει στη σκέψη του, όπως ακριβώς του έρχονται στο νου, χωρίς να νοιάζεται για τη συντακτική δομή του λόγου του (εσωτερικός μονόλογος).
«Πίνοντας το τσάι, συζητάγαμε με τον Χριστόφορο τις δύο πρώτες πράξεις, σαν θεατές που συζητάνε στο αναψυκτήριο του θεάτρου (ενώ ο Αλέκος δεν έλεγε τίποτα, λες και βρισκότανε κάπου στα παρασκήνια και περίμενε να πέσει η τελευταία αυλαία για να υποκλιθεί μπροστά στο κοινό, που θα χειροκροτούσε ενθουσιασμένο – ή μάλλον όχι, εμένα μου πέρασε τότε αυτή η σκέψη, ο Αλέκος μου εξήγησε αργότερα πως δε θα πήγαινε καν στην πρεμιέρα αν παιζότανε ποτέ το έργο του, την έβρισκε τελείως παράλογη αυτή τη συνήθεια να χειροκροτάνε τον συγγραφέα τη βραδιά της επίσημης πρεμιέρας, τι νόημα είχε κι αν είχε νόημα, γιατί δεν τον καλούσαν στη σκηνή και κάθε βράδυ ή μάλλον απόγευμα και βράδυ και το κυριότερο δεν του άρεσε του Αλέκου όλη αυτή η ιστορία, δεν μπορούσε να φανταστεί τον εαυτό του να βγαίνει στη σκηνή και να υποκλίνεται, φορώντας μάλιστα και το σκούρο κοστούμι του ή έστω κι ένα πουκάμισο με ανοιχτό γιακά κι ανασκουμπωμένα τα μανίκια, τι σημασία έχει, έστω και προλεταριακή, δεν του άρεσαν καθόλου όλα αυτά) και συζητάγαμε λοιπόν με τον Χριστόφορο και συμφωνούσαμε και μάλιστα ο Χριστόφορος υπερθεμάτιζε θυμάμαι κι έλεγε πως η «Σιωπή», ως τη δεύτερη πράξη τουλάχιστον, είναι ένα έργο που του λείπει η πολιτική σαφήνεια, δεν ξέρεις αν στρέφεται εναντίον του ιταλικού φασισμού ή του γερμανικού ναζισμού, δεν ξέρεις αν οι ήρωές του είναι οργανωμένοι στο Κόμμα ή στο ΕΑΜ ή έστω και στον ΕΔΕΣ, αντιλαμβάνεσαι μόνο ότι ζούνε κάτω από ξένη κατοχή, ή μάλλον ούτε κι αυτό, μα απλώς και μόνο κάτω από καθεστώς αστυνομοκρατίας, πράγμα που δεν είναι καθόλου αρκετό για να χαρακτηρίσουμε το έργο αντιστασιακό, έλεγε ο Χριστόφορος, κι εγώ συμφωνούσα μαζί του, υπερθεματίζοντας και βουτώντας το παξιμάδι μου στο τσάι, να μαλακώσει μια στάλα, που ήταν ίδιο πέτρα και σαν άρχισα θυμάμαι να μασάω, θυμήθηκα πως είχα έρθει εδώ, στο σπίτι του Αλέκου, όχι για να τον δω, μα για να ελέγξω την απορία του, μα αποδείχτηκε πως ο έλεγχος εκείνος ήτανε τελείως περιττός και άχρηστος, γιατί η γραμμή της Οργάνωσης (που εγώ αγνοούσα) ήταν να εγγράψουμε όσο το δυνατόν περισσότερους σπουδαστές στο συσσίτιο, να φάνε τα τρόφιμα, δεδομένου ότι έτσι κι αλλιώς θα μας τα παίρνανε οι Γερμανοί, μα εγώ το σκέφτηκα και το ζύγισα από χίλιες μεριές και πήγα τελικά να του κάνω έλεγχο και όταν μου άνοιξε ο Αλέκος και μπήκα στο πρώτο δωμάτιο, άρχισα να περιεργάζομαι τον χώρο, σα να τον έβλεπα για πρώτη φορά.»
Πηγές:
Γραμματική της Νέας Ελληνικής, Χρήστου Κλαίρη – Γιώργου Μπαμπινιώτη
Λεξικό των δυσκολιών και των λαθών στη χρήση της ελληνικής, Γ. Μπαμπινιώτη
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου