Γρηγόριος Ξενόπουλος «Τα θηλυκά του Μουζά» (Τράπεζα Θεμάτων Α΄ Λυκείου)

Ludwig Knaus

Γρηγόριος Ξενόπουλος «Τα θηλυκά του Μουζά» (Τράπεζα Θεμάτων Α΄ Λυκείου)

ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ (1867-1951)

Τα θηλυκά του Μουζά (απόσπασμα)

Το πρώτο σχέδιο του Παύλου Μουζά, τότε που παντρεύτηκε -τον Απρίλη του 1871- ήταν να κάμει ένα παιδί αρσενικό και... να κλείσει τη φάμπρικα. Έπειτα όμως συλλογίστηκε: «Καλά· κι αν τύχει και το χάσω, όταν η γυναίκα μου δε θα μπορεί να μου κάνει άλλο;». Ο φόβος αυτός εύλογος, μα την αλήθεια, τροποποίησε το πρώτο σχέδιο. Δυο γιους θα ‘κανε, δυο και θα σταματούσε έτσι για κάθε ενδεχόμενο. Η περιουσία, δόξα σοι ο Θεός, ήταν αρκετή για να μοιραστεί σε δυο. Έπειτα οι γιοι θα ‘παιρναν και προίκες...

 Το πρώτο παιδί που του έκαμε η Στέλλα, ήταν θηλυκό. Ένας κοπέλαρος που τρόμαζε και την μαμμή την ίδια.

 Του ξυνοφάνηκε του Μουζά —δεν μπορούμε να πούμε— του ξυνοφάνηκε πολύ...

Γρήγορα όμως παρηγορήθηκε. Κι είπε γενναία: «Δεν πειράζει! Το δεύτερο και το τρίτο θα ‘ναι σερνικά!».

 Μα και το δεύτερο —ύστερ’ από δεκατρείς μήνες— ήταν θηλυκό! Κι εύρωστο, γερό, μεγαλόσωμο, σαν το πρώτο. Ούτε πως θα πέθαινε δεν μπορούσε να ‘χει την ελπίδα ο πατέρας!

 Το πράγμα ήταν τώρα σοβαρό. Καταντούσε πρόβλημα μεγάλο! Τι να κάμει ο Μουζάς; Να πάρει την απόφασή του, να δεχθεί την καταδίκη του, να σταματήσει στα δυο θηλυκά, να κλείσει τη φάμπρικα; Ή να δοκιμάσει και το τρίτο;

 Διάβολε, γιατί όχι; Επιτέλους μπορεί κι ο Θεός να τον λυπόταν.... Για την εκκλησία πάλι θα πεις; Ας διορθωθεί κι η εκκλησία, να τελειώσει κι αυτό το ζήτημα! Σπουδαίο, βλέπεις!...

 Κι ο Μουζάς — χωρίς βέβαια να δώσει λογαριασμό σε κανένα — έκραξε μαστόρους, ξέσυρε τα κεραμίδια της εκκλησούλας, την έβαψε απόξω, τη σιγύρισε από μέσα και τη λειτούργησε τρεις φορές κατά σειρά. Χαλάλι του το έξοδο, αν ήταν να του στείλει μ’ αυτό ο Θεός το γιο και τη σωτηρία! Κι η φάμπρικα ξανάνοιξε. Ή του ύψους τώρα ή του βάθους!... Μα ωχ, δυστυχία του!

 Ούτε η μαμμή δεν κοτούσε —αν και συνηθισμένη σε τέτοιες φουρτούνες— να μπει στο μετζάο που περίμενε με αγωνία ο Μουζάς και να του δώσει τέτοια είδηση. Μα θα ‘ταν κάτι φοβερό! Δειλά-δειλά η κακομοίρα παρουσιάστηκε στην πόρτα.

- Ε! της φωνάζ’ ευθύς ο πατέρας. Σερνικό;

- «Όχι», του έγνεψε η μαμμή.

- Θηλυκό πάλι; την ξαναρώτησε, χαμηλώνοντας τη φωνή και σουφρώνοντας το μέτωπο.

- «Όχι!», του έγνεψε πάλι.

- Αμή τι διάολο, έκαμε; θύμωσε ο Μουζάς, Σερνικοθήλυκο;

- Δύο... αφέντη μου!... δυο θηλυκά!

- Δύο;!

- Ναίσκε... δίδυμα, μία χαρά και τα δύο!...

 Όρμισε να την πνίξει. Την έβρισε που δεν τα ‘πνιξε τα βρωμοθήλυκα. Δεν επάτησε στην κάμαρα να τα ιδεί για μέρες. Σιχάθηκε και τ’ άλλα δυο. Εμίσησε και τη γυναίκα του, την αγαπημένη του Στέλλα. Μετάνιωνε που δεν επήρε μια άσχημη πλούσια που του προξένευαν τότες και που, παντρεμένη τώρα, είχε κάνει δυο αρσενικά στην αράδα. 

«Καλά να πάθω», είπε, «αφού ήθελα την όμορφη». Τα ‘βαλε με το Θεό, τον πλεονέχτη κι άφησε πάλι την εκκλησία στην τύχη της. Κοντολογίς. Ο Παύλος ο Μουζάς, με το εκατομμύριο και παραπάνω τώρα έγινε ο πιο δυστυχισμένος άνθρωπος του τόπου.

 Μα για φαντασθείτε το, εκεί που περίμενε δυο γιους, να κάμει τέσσερες θυγατέρες!... Πάει τώρα! Και το μοίρασμα της περιουσίας σε ξένους και το ξεκλήρισμα αναπόφευκτο. Γιατί βέβαια που δε θα ‘κανε κι άλλη δοκιμή. Μωρέ να χαλούσε ο κόσμος!... Αλλά πόσες φορές λογαριάζει κανείς χωρίς τον ξενοδόχο!....

 Εκείνο τον καιρό - τρεις μήνες ύστερ’ από τη γέννα των δίδυμων - η Στέλλα του Μουζά έτυχε να γνωρίσει μια γυναίκα του λαού, λίγο γιάτρισσα, λίγο μάισσα και λίγο πλύστρα στ’ Αργάσι. Αγουστίναινα τη λέγανε αυτή την αλλόκοτη γυναίκα. Είχε πάει στο σπίτι του Μουζά, συστημένη, να πάρει να τους πλύνει ρούχα. Και μαθαίνοντας από τη δούλα το σεκλέτι της κυράς, της μήνυσε πως αν ήθελε, αυτή ήξερε να την κάνει να γεννήσει αρσενικό. Σίγουρα πράματα, όχι λόγια του αέρα. Ένα μικρό τιποτένιο «μαγικό» θα της έκανε και θα της έδινε να πάρει έν’ αθώο γιατρικό. Τίποτ’ άλλο. Και δεν ήθελε παρά πέντε κολονάτα — πολλά ήτανε; — που μάλιστα δε θα της τα δίνανε μπροστά, παρ’ αφού θα γεννιόταν το πολυπόθητο.

 Η Στέλλα, για γούστο, για να γελάσουν, τα είπ’ όλ’ αύτά του άντρός της. Και — θα το πιστέψετε; — Ο Μουζάς ο προληπτικός σκανδαλίστηκε.

Καμιά φορά... αυτές οι γυναίκες... ξέρει κανείς τι να πει;... Μυστήρια! ... Και γελώντας είπε

- Ο Θεός δε μας έκανε τίποτε. Ας ιδούμε τώρα μη μας κάμει ο διάολος!

 Έτσι εξουσιοδότησε τη γυναίκα του να κάμει όπως θα την οδηγούσε η Αγουστίναινα. Κι η φάμπρικα ξενάνοιξε. Μα ούτε ο διάολος - αλίμονο - δεν έκαμε περισσότερ’ από το Θεό. Κι η τετάρτη γέννα της Στέλλας ήταν σαν τις άλλες. Τέσσερα κι ένα; Πέντε, τα βρωμοθήλυκα - πέντε σωστά.

- Πού είναι τη!... ξεφώνιζε για μέρες ο Μουζάς. Πού είναι εφτούνη η Αγουστίναινα... να της μετρήσω τα πέντε κολονάτα! Μα δε θα ‘ρθεί; Μα δεν θα την ιδώ;

 Επιτέλους η Αγουστίναινα πήγ’ ένα πρωί, φορτωμένη το σακί με τα ρούχα που ‘χε πάρει λίγο πριν τη γέννα. Ο Μουζάς ήταν εκεί και την είδε, την έστρωσε στις βρισιές, της έψαλε όσα σέρνει η σκούπα.

 Στο ύστερο, φρενιασμένος, άρπαξε το σακί και της το ‘φερε στο κεφάλι. Και της είπε να μην ξαναπατήσει στο σπίτι του, να μην την ξαναϊδεί στα μάτια του την πίξα την δίξα, τη μάισα του διαόλου, γιατί θα τη σκότωνε.

 (Ανθολογία Νεοελληνικού διηγήματος, τ. Β΄, Αναγέννηση-Φιλολογική)

κοτούσε: τολμούσε

μετζάο και μεντζάδο: ημιώροφος

σεκλέτι: στενοχώρια, καημός

κολονάτα: ισπανικά αργυρά νομίσματα

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

α1. Να αναφέρετε τα ονόματα των δύο (2) συζύγων σε αυτό το κείμενο. (6 μονάδες)

Ο άντρας ονομάζεται Παύλος Μουζάς κι η γυναίκα του Στέλλα Μουζά.

α2. Να επισημάνετε το γραμματικό πρόσωπο, το οποίο κυριαρχεί στα αφηγηματικά μέρη του κειμένου (6 μονάδες) και να αναφέρετε δύο (2) παραδείγματα. (8 μονάδες)

Το κυρίαρχο γραμματικό πρόσωπο της αφήγησης είναι το γ΄ ενικό. Στοιχείο που γίνεται εμφανές ήδη από την εισαγωγική περίοδο του αποσπάσματος: «Το πρώτο σχέδιο του Παύλου Μουζά, τότε που παντρεύτηκε -τον Απρίλη του 1871- ήταν να κάμει ένα παιδί αρσενικό και... να κλείσει τη φάμπρικα.» Το γ΄ πρόσωπο, άλλωστε, διατηρείται μέχρι το κλείσιμο του αποσπάσματος: «Και της είπε να μην ξαναπατήσει στο σπίτι του, να μην την ξαναϊδεί στα μάτια του την πίξα την δίξα, τη μάισα του διαόλου, γιατί θα τη σκότωνε.»

α3. Τι προσδίδει στο κείμενο, κατά τη γνώμη σας, η επιλογή αυτού του γραμματικού προσώπου; (5 μονάδες)

Το γ΄ πρόσωπο προσδίδει στην αφήγηση την αίσθηση της αντικειμενικότητας, καθώς ο αφηγητής παρουσιάζεται αποστασιοποιημένος από τα διαδραματιζόμενα, στα οποία δε μοιάζει να συμμετέχει ως δρών πρόσωπο. Συνάμα, η επιλογή αυτού του προσώπου δημιουργεί την εντύπωση πως ο αφηγητής είναι παντογνώστης, αφού δεν ταυτίζεται μ’ ένα συγκεκριμένο πρόσωπο της ιστορίας, και μοιάζει να έχει πλήρη εποπτεία όσων συμβαίνουν.

β1. Μα ωχ, δυστυχία του!..... όμορφη.: Να βρείτε τρία (3) ρήματα με τα οποία αποτυπώνονται τα συναισθήματα του πατέρα σε αυτό το απόσπασμα (6 μονάδες) και να τα σχολιάσετε. (9 μονάδες)

θύμωσε ο Μουζάς: Ο ήρωας ενώ περιμένει με αγωνία να μάθει το φύλο του νεογέννητου παιδιού, θυμώνει με τη μαμή όταν εκείνη του ανακοινώνει πως το παιδί δεν είναι αρσενικό, αλλά ούτε και θηλυκό! Ο Μουζάς αισθάνεται ξαφνικά σαν να τον κοροϊδεύει, αφού με την απάντησή της ματαιώνει αφενός την προσδοκία του ν’ αποκτήσει γιο, μα συνάμα, σαν να παίζει με την αγωνία του, δεν του δίνει μια ξεκάθαρη απάντηση στο ερώτημά του.

Σιχάθηκε και τ’ άλλα δυο: Η αγανάκτηση του ήρωα, όταν μαθαίνει πως απέκτησε άλλα δύο κορίτσια, είναι τέτοια, ώστε φτάνει στο σημείο να σιχαθεί ακόμη και τα δύο πρώτα του θηλυκά παιδιά. Το ρήμα αυτό εκφράζει ένα πολύ έντονο συναίσθημα, το οποίο μπορεί να γίνει κατανοητό μόνο αν ληφθεί υπόψη πόσο πολύ ήθελε ο ήρωας ν’ αποκτήσει γιο.  

Εμίσησε και τη γυναίκα του, την αγαπημένη του Στέλλα: Ο Μουζάς, τρομερά απογοητευμένος από τη γέννηση των δίδυμων κοριτσιών, θεωρεί υπεύθυνη τη γυναίκα του, η οποία δεν έχει κατορθώσει να του κάνει ένα γιο. Το μίσος που αισθάνεται γι’ αυτή, έστω κι αν στην πραγματικότητα την αγαπά, προκύπτει από τη ματαίωση της προσδοκίας του. Αισθάνεται πως η Στέλλα του στερεί εκείνο που θέλει περισσότερο από οτιδήποτε άλλο στη ζωή του.

β2. Σε ποιο κοινωνικό στερεότυπο μπορούμε να εντάξουμε τη συμπεριφορά του Μουζά; (6 μονάδες) Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας με αναφορές στο κείμενο. (4 μονάδες)

Ο Παύλος Μουζάς διατηρεί την παλαιότερη αντίληψη που ήθελε το γιο να αποτελεί το συνεχιστή του πατρικού έργου και ονόματος. Έτσι, όταν αποφασίζει ν’ αποκτήσει παιδί, αποβλέπει σ’ έναν αρσενικό απόγονο, στον οποίο και θα κληροδοτούσε την περιουσία του: «Το πρώτο σχέδιο του Παύλου Μουζά, τότε που παντρεύτηκε -τον Απρίλη του 1871- ήταν να κάμει ένα παιδί αρσενικό». Ο Μουζάς επί της ουσίας δεν γίνεται πατέρας από αγάπη για τα παιδιά, αλλά γιατί θεωρεί καθήκον του να δώσει συνέχεια στην οικογενειακή του γραμμή, κάτι που επιτυγχάνεται -κατά την άποψή του- μόνο με την απόκτηση γιου. Είναι, μάλιστα, τόσο πεπεισμένος για την ανάγκη ύπαρξης ενός αρσενικού απογόνου, ώστε με πολύ ψυχρό τρόπο υπολογίζει ακόμη και την περίπτωση που πεθάνει κάποια στιγμή ο πρώτος του γιος, και καταλήγει έτσι στη σκέψη πως είναι καλύτερο να αποκτήσει δύο γιους για να είναι απόλυτα διασφαλισμένος. «Καλά∙ κι αν τύχει και το χάσω, όταν η γυναίκα μου δε θα μπορεί να μου κάνει άλλο;».

Ο Μουζάς περιφρονεί πλήρως τα κορίτσια, τα οποία όχι μόνο δεν μπορούν να δώσουν συνέχεια στο οικογενειακό όνομα, αλλά θα του κοστίσουν κιόλας ακριβά, αφού θα πρέπει να τα προικίσει: «Την έβρισε που δεν τα ‘πνιξε τα βρωμοθήλυκα. Δεν επάτησε στην κάμαρα να τα ιδεί για μέρες. Σιχάθηκε και τ’ άλλα δυο». Τα κορίτσια αποτελούσαν για τον Μουζά καταστροφή, καθώς η περιουσία του θα κατέληγε σε «ξένα» χέρια, και η οικογένειά του θα ξεκληριζόταν μάταια: «Πάει τώρα! Και το μοίρασμα της περιουσίας σε ξένους και το ξεκλήρισμα αναπόφευκτο».

Παράλληλα, εντοπίζουμε στον τρόπο σκέψης του Μουζά ακόμη και μια ωφελιμιστική αντιμετώπιση της θρησκείας. Ο ήρωας εμφανίζεται να θεωρεί πως αν επισκευάσει την εκκλησία της πόλης του, θα πρέπει ο Θεός να του ανταποδώσει τη «χάρη», με το να του στείλει τον πολυπόθητο γιο. Διαπιστώνουμε, έτσι, πως ο ήρωας αντικρίζει τη σχέση του με το Θεό ως σχέση συναλλαγής από την οποία μπορεί να αποκομίσει εκείνο που επιθυμεί, αρκεί να προσφέρει το κατάλληλο αντάλλαγμα: «Επιτέλους μπορεί κι ο Θεός να τον λυπόταν.... Για την εκκλησία πάλι θα πεις; Ας διορθωθεί κι η εκκλησία, να τελειώσει κι αυτό το ζήτημα!»

Άλλωστε, όταν ο Μουζάς βλέπει πως ο Θεός δεν προτίθεται να ικανοποιήσει το αίτημά του, δε διστάζει να στραφεί στα βοτάνια της «μάγισσας» Αυγουστίναινας, έστω κι αν θεωρεί πως έτσι πηγαίνει με το μέρος του διαβόλου. Εμφανείς εδώ οι δεισιδαιμονίες κι οι προλήψεις που κυριαρχούν στη σκέψη του ήρωα: «Ο Μουζάς ο προληπτικός σκανδαλίστηκε. Καμιά φορά... αυτές οι γυναίκες... ξέρει κανείς τι να πει;... Μυστήρια! ... Και γελώντας είπε - Ο Θεός δε μας έκανε τίποτε. Ας ιδούμε τώρα μη μας κάμει ο διάολος!»

Ο Μουζάς, επομένως, ενέχει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που συνέθεταν το προφίλ των ανθρώπων της εποχής του. Είναι φαλλοκράτης και υποτιμά άρα τις γυναίκες που δεν τις θεωρεί ισότιμες με τους άντρες. Έχει μια λανθασμένη θέαση της χριστιανικής πίστης, αφού πιστεύει πως μπορεί να επηρεάσει τη θέληση του Θεού προσφέροντάς του ανταλλάγματα. Ενώ, συνάμα, εμφανίζεται εύπιστος σε δεισιδαιμονικές αντιλήψεις, όπως είναι αυτή για την ύπαρξη μαγισσών, που μπορούν με βοτάνια να καθορίσουν το φύλο του παιδιού.