Έκθεση Α΄ Λυκείου: Το λεξιλόγιο της νεοελληνικής και ο ευρωπαϊκός γλωσσικός πλουραλισμός

Helena Kay 

Έκθεση Α΄ Λυκείου: Το λεξιλόγιο της νεοελληνικής και ο ευρωπαϊκός γλωσσικός πλουραλισμός

Κείμενο 1

Το λεξιλόγιο της νεοελληνικής και ο ευρωπαϊκός γλωσσικός πλουραλισμός

Οι γλώσσες δεν έχουν σταθερό και αμιγές λεξιλόγιο. Πιο συγκεκριμένα, το λεξιλόγιο, σαν την κινούμενη άμμο, υπόκειται σε έντονη γλωσσική μεταβολή, η οποία σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στον δανεισμό, δηλαδή σε επίδραση λεξιλογίου άλλης γλώσσας. Ακόμη, το λεξιλόγιο δεν είναι αμιγές, είναι πολυσυλλεκτικό, δηλαδή τα στοιχεία του προέρχονται από πολλές πηγές, π.χ. κληρονομιά από προηγούμενες φάσεις της ιστορίας της γλώσσας ή δανεισμό από άλλες γλώσσες.

Μπορούμε να κάνουμε χωρίς τον δανεισμό; Οπωσδήποτε όχι. Είναι ουτοπία να πιστεύουμε το αντίθετο. Ο δανεισμός, κατά τη μεταφορά του Κλωντ Αζέζ, είναι η απαραίτητη ποσότητα οξυγόνου για την επιβίωση μιας γλώσσας, είναι μια φυσική διαδικασία που χαρακτηρίζει κάθε φυσική ανθρώπινη γλώσσα. Κατά συνέπεια, η αντίδραση που εκδηλώνεται εναντίον των δανείων είναι αδικαιολόγητη, γιατί αυτά είναι αποτέλεσμα πολιτικών, οικονομικών και πολιτιστικών σχέσεων ανάμεσα στους ομιλητές γλωσσών που έρχονται σε επαφή. Γι’ αυτόν τον λόγο ο δανεισμός δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως τυχαία οξεία ασθένεια που πρέπει να σπεύσουμε να τη θεραπεύσουμε.

Άλλωστε δεν υπάρχει γλώσσα που να μην επηρεάστηκε από άλλες. Από τον κανόνα δεν ξεφεύγουν ακόμη και οι γλώσσες μεγάλων πολιτισμών. Επίσης, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν υπάρχει «επίθεση» από την πλευρά της δανείστριας γλώσσας, παρά ανάγκη από την πλευρά της δανειολήπτριας γλώσσας. Ανάγκη λόγω της υστέρησης όχι στο γλωσσικό επίπεδο, αλλά σε άλλα επίπεδα π.χ. στο τεχνολογικό (κομπιούτερ, ασανσέρ κ.ά.). Βέβαια ο γλωσσικός δανεισμός διαφέρει σημαντικά από τον οικονομικό δανεισμό, αφού ο δανειολήπτης δεν χρωστά τίποτε!

Ά. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, από την ιστοδελίδα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, 29. 4. 2014 (διασκευή).

πλουραλισμός: πολυφωνία, ποικιλία  

Κείμενο 2

[Το ελληνικό πολιτισμικό λεξιλόγιο]

Είναι γνωστό ότι η Ελληνική έδωσε πολλές δάνειες λέξεις πολιτισμού στις ευρωπαϊκές γλώσσες με αποτέλεσμα η επιστημονική ορολογία των Ευρωπαϊκών γλωσσών να βασίζεται στην ελληνική ή λατινοελληνική ορολογία.

Δεν υπάρχει λόγος να απαριθμήσουμε τους επιστημονικούς όρους ελληνικής προέλευσης ή τις λέξεις πολιτισμού που φιλοξενούν οι ευρωπαϊκές γλώσσες. Αντί γι’ αυτό, προτιμούμε να κάνουμε χρήση της στατιστικής, να καθορίσουμε δηλαδή τη συχνότητα των ελληνικών λέξεων στις ευρωπαϊκές γλώσσες. Για τον σκοπό αυτό μπορούμε να στηριχτούμε στη μελέτη ενός ειδικού (του Peter Brown), ο οποίος ερευνά μεταξύ άλλων τη σύγκλιση λέξεων κατά κατηγορίες σε πέντε ευρωπαϊκές γλώσσες (Γερμανική, Αγγλική, Γαλλική, Ιταλική, Ισπανική). Και οι επιστημονικοί όροι για ονομασίες επιστημών, στους οποίους συγκλίνουν και οι πέντε συγκρινόμενες γλώσσες, είναι ελληνικοί ή αποτελούν συνθέσεις ελληνικών λέξεων: γεωγραφία, μαθηματικά, παιδαγωγική, ψυχολογία, θεολογία. Από τους πέντε επιστημονικούς όρους στην περιοχή της τέχνης στους οποίους συμφωνούν και οι πέντε γλώσσες οι τέσσερεις είναι ελληνικοί ή ελληνολατινικής προέλευσης: γραφική, εικόνα, μουσείο, πλαστική. Από τους πέντε όρους για τη λογοτεχνία οι δύο είναι ελληνικοί: δράμα, λυρικός (το γεγονός είναι τυχαίο, καθώς η ελληνική γλώσσα στην περιοχή αυτή ήταν γενναιόδωρη). Οι οκτώ από τους δώδεκα όρους για φυτά στους οποίους συμπίπτουν οι συγκρινόμενες γλώσσες είναι ελληνικοί: ανεμώνη, αστήρ, χρυσάνθεμο, γεράνιο, κρόκος, μαργαρίτα, νάρκισσος, ορχιδέα. Επτά από τις δεκαοκτώ ονομασίες ζώων είναι ελληνικές (δηλαδή ελληνικής αρχής ή κατέληξαν στις ευρωπαϊκές γλώσσες με ελληνική μεσολάβηση): ελέφαντας, ύαινα, κροκόδιλος, λεοπάρδαλη, πάνθηρας, πύθωνας, τίγρη, κ.λπ.

Είναι προφανές ότι οι λέξεις και τα λεξιλογικά στοιχεία ελληνικής προέλευσης αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο στις ευρωπαϊκές γλώσσες που μπορεί να αξιοποιηθεί, μεταξύ άλλων, για τη διδακτική των ευρωπαϊκών γλωσσών και τη γλωσσική και πολιτισμική ιστορία των λαών της Ευρώπης.

Χ. Συμεωνίδης. (2008). «Το ελληνικό πολιτισμικό λεξιλόγιο ή οι ελληνικοί διεθνισμοί των ευρωπαϊκών γλωσσών». Στο: «Γλώσσης χάριν» Τόμος αφιερωμένος από τον Τομέα Γλωσσολογίας στον καθηγητή Γεώργιο Μπαμπινιώτη, 304-309. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα (διασκευή).

ΘΕΜΑΤΑ

Α1. Ποια είναι η άποψη που έχει η συγγραφέας του πρώτου κειμένου σχετικά με τον γλωσσικό δανεισμό; (60-80 λέξεις)

Η συγγραφέας θεωρεί τον γλωσσικό δανεισμό απολύτως αναγκαίο για όλες τις γλώσσες, ακόμη και για εκείνες των μεγάλων πολιτισμών. Ο δανεισμός αυτός, άλλωστε, αποτελεί μια φυσική διαδικασία αλληλεπίδρασης μεταξύ εθνών και πολιτισμών που έχουν μεταξύ τους πολιτικές, οικονομικές και πολιτιστικές σχέσεις. Η συγγραφέας, μάλιστα, παραθέτει την άποψη ενός γνωστού γλωσσολόγου, ο οποίος χαρακτηρίζει τον γλωσσικό δανεισμό ως την απαραίτητη ποσότητα οξυγόνου για την επιβίωση μιας γλώσσας. Ο δανεισμός, άρα, δεν θα πρέπει να θεωρείται παθογένεια της γλώσσας, αλλά μια διαδικασία κάλυψης γλωσσικών αναγκών σε τομείς όπου η δανειολήπτρια γλώσσα παρουσιάζει κάποια σχετική έλλειψη.

Α1. Ποια είναι η κοινή θέση των δύο κειμένων σχετικά με τον γλωσσικό δανεισμό; (60-80 λέξεις)

Η θέση που ασπάζονται και τα δύο κείμενα σε σχέση με τον γλωσσικό δανεισμό είναι πως αποτελεί μια δεδομένη και διαδεδομένη κατάσταση. Ειδικότερα, στο πρώτο κείμενο τονίζεται πως ο γλωσσικός δανεισμός είναι απολύτως αναγκαίος προκειμένου να διασφαλιστεί η επιβίωση μιας γλώσσας και πως έρχεται επί της ουσίας να καλύψει συγκεκριμένες ελλείψεις που παρουσιάζει κάθε γλώσσα σε διάφορους τομείς. Ενώ, στο δεύτερο κείμενο ο γράφων εστιάζει περισσότερο στο γλωσσικό δανεισμό των ευρωπαϊκών γλωσσών από την ελληνική και διατυπώνει την άποψη πως η μελέτη αυτών των γλωσσικών δανείων θα μπορούσε να αξιοποιηθεί στη διδακτική της γλωσσικής και πολιτισμικής ιστορίας των λαών της Ευρώπης.  

Α1. Ποια είναι, σύμφωνα με το δεύτερο κείμενο, η σχέση της ελληνικής με τις ευρωπαϊκές γλώσσες; (60-80 λέξεις)

Ο συγγραφέας επισημαίνει πως η ελληνική γλώσσα έχει δανείσει πολλές λέξεις στις ευρωπαϊκές γλώσσες, με αποτέλεσμα η επιστημονική ορολογία τους να βασίζεται κυρίως σε ελληνική ή λατινοελληνική ορολογία. Προκειμένου να τονίσει την έκταση αυτού του δανεισμού αξιοποιεί τη στατιστική μελέτη ενός ερευνητή, η οποία φανερώνει τη σύγκλιση λέξεων σε πέντε ευρωπαϊκές γλώσσες, από την οποία προκύπτει η μεγάλη συχνότητα χρήσης ελληνικών λέξεων σε διάφορους τομείς της επιστήμης και της τέχνης. Θεωρεί, μάλιστα, πως τα λεξιλογικά στοιχεία ελληνικής προέλευσης μπορούν να αξιοποιηθούν στη διδακτική των ευρωπαϊκών γλωσσών, όπως και της γλωσσικής και πολιτισμικής ιστορίας των λαών της Ευρώπης.  

Α2. Να δώσετε έναν πλαγιότιτλο στη δεύτερη παράγραφο (Μπορούμε... θεραπεύσουμε) του πρώτου κειμένου και στη δεύτερη παράγραφο (Δεν υπάρχει... τίγρη κ.λπ.) του δεύτερου κειμένου.

1^ο κείμενο: Ο δανεισμός είναι αναγκαίος για όλες τις γλώσσες.

2^ο κείμενο: Στατιστικά στοιχεία για τη συχνότητα ελληνικών λέξεων στις ευρωπαϊκές γλώσσες.

Α2. Να δώσετε έναν πλαγιότιτλο στην τρίτη παράγραφο (Άλλωστε... τίποτε) του πρώτου κειμένου και στην τρίτη παράγραφο (Είναι προφανές... Ευρώπης) του δεύτερου κειμένου.

1^ο κείμενο: Ακόμη κι οι γλώσσες μεγάλων πολιτισμών έχουν επηρεαστεί από άλλες γλώσσες.

2^ο κείμενο: Η αξιοποίηση των λέξεων ελληνικής προέλευσης στη διδακτική των ευρωπαϊκών γλωσσών.

Α2. Ποια είναι τα δομικά στοιχεία της πρώτης παραγράφου (Οι γλώσσες... γλώσσες) του πρώτου κειμένου;

Θεματική περίοδος: Οι γλώσσες δεν έχουν σταθερό και αμιγές λεξιλόγιο.

Σχόλια / Λεπτομέρειες: Πιο συγκεκριμένα, το λεξιλόγιο, σαν την κινούμενη άμμο, υπόκειται σε έντονη γλωσσική μεταβολή, η οποία σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στον δανεισμό, δηλαδή σε επίδραση λεξιλογίου άλλης γλώσσας. Ακόμη, το λεξιλόγιο δεν είναι αμιγές, είναι πολυσυλλεκτικό, δηλαδή τα στοιχεία του προέρχονται από πολλές πηγές, π.χ. κληρονομιά από προηγούμενες φάσεις της ιστορίας της γλώσσας ή δανεισμό από άλλες γλώσσες.

Κατακλείδα: ---

Β1. «Είναι γνωστό ότι η Ελληνική έδωσε πολλές δάνειες λέξεις [..] στις ευρωπαϊκές γλώσσες»

Χρησιμοποιώντας την παραπάνω πρόταση, να δημιουργήσετε μια παράγραφο 40-50 λέξεων.

Είναι γνωστό ότι η Ελληνική έδωσε πολλές δάνειες λέξεις στις ευρωπαϊκές γλώσσες. Γεγονός που εξηγείται εύκολα αν ληφθεί υπόψη η μακραίωνη πορεία του ελληνικού πολιτισμού και η πρωτοπορία του στις τέχνες, τη φιλοσοφία, αλλά και σε πολλούς επιστημονικούς τομείς. Ήταν αναμενόμενο, επομένως, τα άλλα ευρωπαϊκά έθνη να στραφούν στην ελληνική γλώσσα και να αντλήσουν από αυτήν όρους και ονόματα σχετικά με τις τέχνες και τις επιστήμες.

Β1. Να συντάξετε μία παράγραφο 40-50 λέξεων, στην οποία να χρησιμοποιήσετε τις λέξεις/φράσεις με έντονη γραφή, με βάση τη σημασία τους στο κείμενο: επίδραση, πολλές πηγές, πολιτιστικών σχέσεων, λέξεις, αξιοποιηθεί.

Σε κάθε γλώσσα είναι εφικτός ο εντοπισμός επιδράσεων που έχουν προκύψει από τις πολιτισμικές σχέσεις με άλλα έθνη. Λέξεις καθημερινής χρήσης ή ειδικής ορολογίας, φανερώνουν την επίδραση μιας άλλης γλώσσας, το λεξιλόγιο της οποίας έχει αξιοποιηθεί προκειμένου να καλυφθούν συγκεκριμένες ανάγκες της δανειολήπτριας γλώσσας. Το λεξιλόγιο, βέβαια, της κάθε γλώσσας αντλείται από πολλές πηγές, διότι πέρα από τα γλωσσικά δάνεια υπάρχουν και τα ποικίλα γλωσσικά εκείνα στοιχεία που προέρχονται από τις παλαιότερες μορφές της.

Β1. «Άλλωστε δεν υπάρχει γλώσσα που να μην επηρεάστηκε από άλλες».

Χρησιμοποιώντας την παραπάνω περίοδο, να δημιουργήσετε μια παράγραφο 40-50 λέξεων.

Άλλωστε δεν υπάρχει γλώσσα που να μην επηρεάστηκε από άλλες. Ακόμη κι εκείνες οι γλώσσες που ανήκουν σε σημαντικούς πολιτισμούς με μακραίωνη πορεία, έλαβαν και λαμβάνουν γλωσσικά δάνεια από άλλες γλώσσες. Το φαινόμενο αυτό καθρεφτίζει αφενός το γεγονός ότι κάποιοι τομείς, όπως για παράδειγμα αυτός της τεχνολογίας, έχουν γνωρίσει ιδιαίτερη ανάπτυξη σε ορισμένες χώρες, οι οποίες έχουν πρώτες την ευκαιρία να διαμορφώσουν τους σχετικούς όρους και αφετέρου την αδιάκοπη αλληλεπίδραση μεταξύ των πολιτισμών. Κάθε πολιτισμός δέχεται επιδράσεις και ταυτόχρονα επηρεάζει εκείνους τους πολιτισμούς με τους οποίους βρίσκεται σε συχνότερη και διαρκέστερη επαφή.

Β2. α. Να δώσετε έναν δικό σας τίτλο στο δεύτερο κείμενο.

- Τα δάνεια της διεθνούς επιστημονικής ορολογίας από το ελληνικό λεξιλόγιο

Β2. β. Να προσδιορίσετε αν ο τίτλος που δώσατε στο δεύτερο κείμενο είναι κυριολεκτικός / δηλωτικός ή μεταφορικός / συνυποδηλωτικός.

- Ο τίτλος είναι κυριολεκτικός, εφόσον η λέξη δάνειο αποτελεί συνάμα και όρο της γλωσσολογίας.

Β2.α. Να δώσετε έναν νέο, κυριολεκτικό / δηλωτικό τίτλο στο πρώτο κείμενο.

- Η διαμόρφωση του λεξιλογίου των γλωσσών.

Β2.β. Να δώσετε έναν νέο, μεταφορικό / συνυποδηλωτικό τίτλο στο δεύτερο κείμενο.

- Η ελληνική ως δεξαμενή δανεισμού για τις ευρωπαϊκές γλώσσες!

Β2. Να επισημάνετε στο δεύτερο κείμενο τρία παραδείγματα ειδικού / επιστημονικού λεξιλογίου.

-  δάνειες λέξεις

-  σύγκλιση λέξεων

-  λεξιλογικά στοιχεία