Λυσίας «Υπέρ Μαντιθέου» Ερμηνευτικές ερωτήσεις [Διήγηση – Απόδειξη 9-11]

Iwona Podlasinska

Λυσίας «Υπέρ Μαντιθέου» Ερμηνευτικές ερωτήσεις [Διήγηση – Απόδειξη 9-11]

1. Ποια στοιχεία της ιδιωτικής του ζωής εκθέτει ο Μαντίθεος στο κείμενο και για ποιο λόγο;

Στο πλαίσιο της δοκιμασίας και προκειμένου να διασφαλίσει την επικύρωση της εκλογής του στο βουλευτικό αξίωμα ο Μαντίθεος οφείλει να πείσει τους βουλευτές πως έχει την αναγκαία ηθική ακεραιότητα και την αρμόζουσα ποιότητα ως χαρακτήρας και προσωπικότητα, ώστε να θεωρείται άξιος να υπηρετήσει την πόλη του από την υπεύθυνη αυτή θέση. Προχωρά, λοιπόν, σ’ έναν σύντομο απολογισμό της ιδιωτικής του ζωής και παρουσιάζει ορισμένα βασικά στοιχεία: α) αν και λόγω των συμφορών τόσο της πόλης όσο και του πατέρα του, δεν έλαβε μεγάλη κληρονομιά, κατόρθωσε εντούτοις να παντρέψει τις δύο αδελφές του, δίνοντας ως προίκα τριάντα μνες στην καθεμία, β) μοιράστηκε την πατρική περιουσία με τον μικρότερο αδερφό του κατά τέτοιο τρόπο, ώστε ο αδελφός του να έχει λάβει μεγαλύτερο μερίδιο και γ) στις διαπροσωπικές του σχέσεις έχει φερθεί με τέτοιο σεβασμό στους άλλους ανθρώπους, ώστε δεν έχει δώσει ποτέ μέχρι εκείνη τη στιγμή και σε κανέναν αφορμή για να τον κατηγορήσει για κάτι.  

Μέσα από τα στοιχεία αυτά προκύπτουν εύλογα τα ακόλουθα συμπεράσματα: α) ο Μαντίθεος δείχνει μεγάλη αγάπη στα αδέρφια του και μένει συνεπής στις υποχρεώσεις που έχει απέναντί τους, β) υποκαθιστά επάξια τον πατέρα του ως προστάτης της οικογένειας, φροντίζοντας να παντρέψει τις αδερφές του και να τους προσφέρει αρκετά καλή προίκα, γ) δείχνεται γενναιόδωρος και διόλου φιλοχρήματος απέναντι στον μικρότερο αδερφό του, φανερώνοντας έτσι πως η οικογένεια είναι πολύ πιο σημαντική γι’ αυτόν απ’ ό,τι τα χρήματα και δ) πως είναι ένας αξιόλογος άνθρωπος με σεβασμό και εκτίμηση για τους άλλους, γι’ αυτό και κανείς μέχρι τώρα δεν έχει βρεθεί να του προσάψει έστω και το ελάχιστο.

2. Γιατί ο Μαντίθεος συνδέει τις συμφορές της πόλης με την οικονομική του κατάσταση;

Οι εκτεταμένες καταστροφές της πόλεως σε έμψυχο και άψυχο υλικό που προκάλεσε ο μακροχρόνιος Πελοποννησιακός πόλεμος επόμενο ήταν να έχουν σοβαρότατες επιπτώσεις και στις εμπορικές επιχειρήσεις του πατέρα του Μαντιθέου. Η κακή οικονομική κατάστασή του προφανώς τον υποχρέωσε να στείλει τα δυο του παιδιά στον φίλο του Σάτυρο. Φαίνεται επίσης ότι ο Μαντίθεος λόγω των αριστοκρατικών ιδεών του αντιμετώπισε και προβλήματα πολιτικής φύσεως.

Με αυτή την αναφορά ο Μαντίθεος υπενθυμίζει στους βουλευτές πως ως πολίτης της Αθήνας έχει κι εκείνος υποστεί τις συνέπειες των δυσκολιών που πέρασε η πόλη τους και πως δεν έμεινε αλώβητος μήτε από τον πόλεμο μήτε κι από το καθεστώς των Τριάκοντα. Πρόθεσή του είναι να διαφανεί πως είναι κι η δική του ζωή συνδεδεμένη με τις περιπέτειες της πόλης, όπως και των ίδιων των βουλευτών, γι’ αυτό κι έχει άμεσο και εύλογο ενδιαφέρον να την υπηρετήσει όσο καλύτερα μπορεί.

3. ἐν τοῖς ἄλλοις ἀγῶσι - ἐν ταῖς δοκιμασίαις: Ποια είναι η διαφορά των εκφράσεων αυτών, ποιο σκέλος τονίζει ο Μαντίθεος περισσότερο και γιατί;

Η αναφορά τόσο στις άλλες δίκες, όσο και στις δοκιμασίες γίνεται ομοιότροπα μ’ έναν εμπρόθετο προσδιορισμό του χρονικού εντοπισμού. Ωστόσο, ο επιθετικός προσδιορισμός «τοῖς ἄλλοις» που προσδιορίζει τις δίκες, φανερώνει μια γενίκευση που καθιστά το σύνολο των άλλων δικών υποδεέστερο από τις δοκιμασίες, μιας και όλες οι άλλες δίκες αφορούν κάποια συγκεκριμένη κατηγορία που πρέπει να απαντηθεί, ενώ οι δοκιμασίες καλύπτουν το σύνολο της ζωής του απολογούμενου και διερευνούν εξονυχιστικά την ποιότητα της προσωπικότητας και του ήθους του.

Η έμφαση που δίνει ο Μαντίθεος στην ιδιαίτερη αξία της δοκιμασίας, όπως και η προθυμία του να απαντήσει σε όλα τα ζητήματα που αφορούν την προσωπική, μα και δημόσια ζωή του, υποδηλώνει ότι σέβεται πλήρως τη δημοκρατική αυτή διαδικασία στην οποία συμμετέχει.

4. Γιατί ο Μαντίθεος παραθέτει λεπτομερώς οικονομικά στοιχεία που αφορούν τη σχέση του προς τα μέλη της οικογένειάς του;

- Ο Μαντίθεος, ως μεγαλύτερος αδελφός και αρχηγός του οίκου μετά τον θάνατο του πατέρα του, πάντρεψε τις δύο αδελφές του δίνοντας σε κάθε μία προίκα 30 μνων, αρκετά καλή σε σχέση με την περιουσία που κληρονόμησε. Μια συνήθης προίκα ανερχόταν στο ποσό των 30-40 μνων. Στην Αθήνα σπανιότατα γινόταν γάμος χωρίς προίκα. Ο πατέρας όμως ή ο αδελφός-προστάτης της νύφης δεν ήταν νομικά υποχρεωμένος να δώσει προίκα.

- Αν κάποιος πέθαινε αφήνοντας περισσότερους από έναν γνήσιους γιους, αυτοί κληρονομούσαν εξίσου όλη την περιουσία του πατέρα τους. Ο μεγαλύτερος γιος δεν είχε κανένα πλεονέκτημα απέναντι των άλλων. Η παραχώρηση μεγαλύτερου μεριδίου στον μικρότερο αδελφό αποτελεί δείγμα της αφιλοκέρδειας του Μαντιθέου.

Ο Μαντίθεος με τη λεπτομερή παράθεση των οικονομικών στοιχείων που αφορούν τη σχέση του προς τα μέλη της οικογένειάς του επιχειρεί να τονίσει την αφιλοκέρδεια και τη γενναιοδωρία του. Τα χρήματα δεν αποτελούν ικανό δέλεαρ για να ωθήσουν τον νέο αυτό να αδικήσει τα αδέρφια του ή να διακινδυνεύσει τη σχέση του μαζί τους. Η οικογένεια έχει μεγάλη σημασία για τον Μαντίθεο και γι’ αυτό δεν θα επέτρεπε ποτέ σ’ ένα τόσο δευτερεύον ζήτημα, όπως είναι οι χρηματικές διαφορές, να δημιουργήσει ρήξη ανάμεσα σε αυτόν και τ’ αδέρφια του.

5. Ποια επιχειρήματα, που αναφέρονται στη δοκιμασία, παραθέτει ο Μαντίθεος;

Ο Μαντίθεος στις παραγράφους αυτές αναφέρεται στην ιδιωτική του ζωή, προκειμένου να δείξει στους βουλευτές πως αντιμετωπίζει με αίσθημα ευθύνης και σεβασμό τα μέλη της οικογένειάς του. Επισημαίνει, λοιπόν, πως πάντρεψε τις δύο αδελφές του, δίνοντάς τους αρκετά καλή προίκα, και πως μοίρασε την πατρική περιουσία με τον αδελφό του, παραχωρώντας σ’ εκείνον μεγαλύτερο μερίδιο.

Επιπλέον, προκειμένου να δείξει πως σέβεται, όχι μόνο τα μέλη της οικογένειάς του, αλλά και όλους τους συμπολίτες του, τονίζει πως έχει ζήσει κατά τέτοιο τρόπο τη ζωή του σε σχέση με τους άλλους ανθρώπους, ώστε να μην έχει δώσει ποτέ και σε κανέναν αφορμή για να διατυπώσει κάποια κατηγορία εις βάρος του. Ενώ, σε ό,τι αφορά τη δημόσια ζωή του, μεγαλύτερη απόδειξη πως είναι ένας κόσμιος νέος, αποτελεί το γεγονός πως οι συνομήλικοί του που περνούν το χρόνο τους παίζοντας ζάρια, πίνοντας και επιδιδόμενοι σε ακολασίες, δεν παύουν να πλάθουν και να διαδίδουν εις βάρος του ένα σωρό ψέματα.

6. Ποια είναι η κοινωνική συμπεριφορά του Μαντιθέου, όπως περιγράφεται στο χωρίο «περὶ δὲ τῶν κοινῶν μοι μέγιστον… περὶ ἐμοῦ λογοποιοῦντας καὶ ψευδομένους»;

Ο Μαντίθεος, αν και είναι νεαρής ηλικίας, αποφεύγει τις ενασχολήσεις των νέων της εποχής, διότι δεν συνάδουν με το ήθος και την ποιότητα του χαρακτήρα του. Διάγει, δηλαδή, κόσμιο βίο, γεγονός που τον καθιστά αντιπαθή σε όλους εκείνους τους νέους που περνούν τον χρόνο τους παίζοντας ζάρια, πίνοντας και επιδιδόμενοι σε ακολασίες με κοινές γυναίκες. Ενδεικτικό, άλλωστε, αυτής της αντιπάθειας είναι το γεγονός πως οι ανήθικοι αυτοί νέοι πλάθουν και διαδίδουν ψέματα εις βάρος του Μαντιθέου με σκοπό να τον διαβάλουν.  

7. Πώς παρουσιάζεται το ήθος του Μαντιθέου στο κείμενο;

Ο Μαντίθεος παρουσιάζεται ως νέος με ηθικές αρχές, με αγάπη και σεβασμό για τα μέλη της οικογένειάς του, με βαθύ αίσθημα δικαιοσύνης, αφιλοκέρδεια και γενναιοδωρία. Στοιχεία που προκύπτουν αφενός από το γεγονός ότι έδωσε πολύ καλή προίκα στις αδερφές του, παρά το γεγονός ότι δεν του κληροδοτήθηκε μεγάλη περιουσία από τον πατέρα του, καθώς κι από τον τρόπο με τον οποίο μοίρασε την κληρονομιά αυτή με τον αδερφό του. Ο Μαντίθεος του παραχώρησε μεγαλύτερο μερίδιο, αποδεικνύοντας πως εκτιμά τα μέλη της οικογένειάς του πολύ περισσότερο από τα υλικά αγαθά και πως δεν θα διακινδύνευε ποτέ την αρμονική σχέση μαζί τους.

Συνάμα, ο Μαντίθεος δείχνεται νέος με σεβασμό απέναντι στους συμπολίτες του, γι’ αυτό και ποτέ κανείς δεν έχει διατυπώσει οποιαδήποτε κατηγορία εις βάρος του. Είναι, άρα, ένας φιλήσυχος και φιλειρηνικός άνθρωπος, που επιθυμεί να έχει καλές σχέσεις με τους ανθρώπους του περιβάλλοντός του.

Τέλος, σε αντίθεση με τους νέους της εποχής του που επιδίδονται σε ακολασίες και σπαταλούν το χρόνο τους παίζοντας και πίνοντας, ο Μαντίθεος διάγει κόσμιο βίο και αποφεύγει κάθε είδους ανήθικες και επιζήμιες ενασχολήσεις. Είναι, μάλιστα, αυτή του η κοσμιότητα που προκαλεί το φθόνο των άλλων νέων, που δε διστάζουν να λένε ψέματα εις βάρος του προκειμένου να σπιλώσουν το όνομά του.

8. Ποια στοιχεία της κοινωνικής ζωής του Μαντιθέου υπάρχουν στο κείμενο και με ποιες λέξεις ή φράσεις αναφέρεται ο Μαντίθεος σε αυτά;

Ο Μαντίθεος αναφερόμενος στην κοινωνική του ζωή τονίζει την κοσμιότητα (ἐπιεικείας) που τη χαρακτηρίζει, για την οποία φέρνει ως μεγαλύτερη απόδειξη την αντιπάθεια που αισθάνονται για εκείνον (διαφόρους ὄντας) εκείνοι από τους νέους που περνούν το χρόνο τους παίζοντας ζάρια, πίνοντας και επιδιδόμενοι σε ακολασίες (περὶ κύβους ἢ πότους ἢ [περὶ] τὰς τοιαύτας ἀκολασίας). Αυτοί, λοιπόν, οι νέοι, μη ανεχόμενοι την ανωτερότητα, τη σύνεση και το ήθος του Μαντιθέου, κατασκευάζουν και διαδίδουν εις βάρος του πλήθος ψεύτικων κατηγοριών (περὶ ἐμοῦ λογοποιοῦντας καὶ ψευδομένους) με την ελπίδα πως θα καταφέρουν να τον βλάψουν.

9. Να περιγράψετε τα ρητορικά ήθη του Μαντιθέου και των αντιπάλων του τα οποία αναφέρονται στην κοινωνική τους ζωή.

Ο Μαντίθεος μέσα από την αναφορά στην κοινωνική του ζωή και τη σύγκρισή της με αυτή των αντιπάλων του, κατορθώνει να φανερώσει ένα κύριο αίτιο της δόλιας διάθεσης εκείνων να τον συκοφαντήσουν και να επιχειρήσουν με αβάσιμες κατηγορίες να εμποδίσουν την επικύρωση της εκλογής του. Τη στιγμή που ο Μαντίθεος ζει με απόλυτη κοσμιότητα, σύνεση και αυτοσυγκράτηση, οι αντίπαλοί του επιδίδονται σε ακολασίες με κοινές γυναίκες και σπαταλούν ανούσια το χρόνο τους παίζοντας ζάρια και πίνοντας. Κι είναι, μάλιστα, τόσο κακοήθεις, ώστε μη αντέχοντας την ηθική ανωτερότητα του Μαντιθέου επιδιώκουν μέσα από τη διάδοση ψευδών κατηγοριών εις βάρος του να τον βλάψουν και να τον «τιμωρήσουν» έτσι για το γεγονός και μόνο ότι διαφέρει από εκείνους και δεν επιδίδεται σε παρόμοιες ασχολίες μ’ αυτούς.

Με ευσύνοπτο τρόπο ο Μαντίθεος κατορθώνει να αναδείξει τη μικροπρέπεια, την ανηθικότητα και τη φθονερή φύση των αντιπάλων του, οι οποίοι αντί να θελήσουν να βελτιώσουν τη δική τους ζωή, αναζητούν τρόπους να βλάψουν εκείνους που ζουν με ηθικότητα.

10. Ποια στοιχεία συνάγουμε από το κείμενο για το πώς περνούσαν τον καιρό τους πολλοί νεαροί Αθηναίοι στην αρχαία Αθήνα;

Πολλοί νεαροί Αθηναίοι περνούσαν τον καιρό τους στα σκιραφεία ή κυβευτήρια παίζοντας ζάρια, και στα καπηλεία. Τα μέρη αυτά εθεωρούντο τόποι διαφθοράς, διότι σύχναζαν κοινές γυναίκες. Ο Ισοκράτης στον λόγο του «Αρεοπαγιτικός» (Κεφ. 48-50) κακίζει τη νεολαία της εποχής του για τις κακές αυτές συνήθειες.

Η λογοποιία και ψευδολογία, έννοιες συνώνυμες, χαρακτήριζαν τους ανθρώπους που σύχναζαν στα σκιραφεία, καπηλεία και λοιπά καταγώγια, και σκοπό είχαν τη διαβολή έντιμων πολιτών.

11. Γιατί ο δοκιμαζόμενος για την κατάληψη δημόσιου αξιώματος στην αρχαία Αθήνα έπρεπε να λογοδοτήσει για τη ζωή του;

Η δοκιμασία της δοκιμασίας δεν ήταν πάντοτε μια συνοπτική και τυπική διαδικασία, αλλά μπορούσε να είναι περισσότερο λεπτομερής και χρονοβόρα, γιατί μπορούσε να περιλάβει ένα ευρύτερο και εξονυχιστικότερο έλεγχο της προσωπικότητας του δοκιμαζομένου, με σκοπό να διαπιστωθεί αν ήταν άξιος του λειτουργήματος στο οποίο είχε αναδειχθεί. Ειδικότερα η διαδικασία της δοκιμασίας είχε την εξής μορφή: Στην αρχή υποβάλλονταν ορισμένες καθιερωμένες ερωτήσεις, που στόχο είχαν να εξακριβωθεί η καταγωγή του δοκιμαζομένου και να διαπιστωθεί αν ήταν Αθηναίος πολίτης (συγκεκριμένα αφορούσαν τα ονόματα του πατέρα, της μητέρας, των δύο παππούδων, καθώς και τους δήμους από τους οποίους κατάγονταν). Στη συνέχεια, έπρεπε να διαπιστωθεί αν σεβόταν τους γονείς του και απέδιδε τις πρέπουσες τιμές στους τάφους τους· επίσης, αν είχε εκπληρώσει τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις, πλήρωνε τακτικά τους φόρους και λάτρευε τους θεούς της πόλης. Οι δηλώσεις του εξεταζόμενου σχετικά με τα ερωτήματα αυτά έπρεπε να επιβεβαιώνονται από μάρτυρες. Τέλος, όποιος ήθελε μπορούσε να απευθύνει κατά του εξεταζόμενου κατηγορία, την οποία μπορούσε εκείνος να αντικρούσει με επιχειρήματα. Μετά απ’ αυτό η Βουλή ή οι δικαστές αποφάσιζαν για την αποδοχή ή την απόρριψή του.

12. «εἰ τῶν αὐτῶν ἐπεθυμοῦμεν… περὶ ἐμοῦ»: Να σχολιάσετε το επιχείρημα του Μαντιθέου.

- Ψυχολογικό και πολύ εύστοχο το επιχείρημα. Στηρίζεται στην παλαιά παροιμία ὅμοιον ὁμοίῳ ἀεὶ πελάζει, δηλ. ο όμοιος τον όμοιο πάντα γυρεύει (Πλάτ. Συμπόσιο 195b). Η ανωτερότητα όμως του Μαντιθέου κινεί τον φθόνο των αντιπάλων του και αυτός προκαλεί την εις βάρος του διαβολή.

Ο Μαντίθεος επισημαίνει πως αν είχε τα ίδια ενδιαφέροντα και τις ίδιες επιθυμίες με τους άλλους νέους, αν σύχναζε, δηλαδή, κι εκείνος στα καπηλεία και στα κυβευτήρια παίζοντας και πίνοντας μαζί τους, δεν θα είχαν αρνητική γνώμη για εκείνον, ούτε θα διέδιδαν ψέματα εις βάρος του. Είναι, άρα, ακριβώς η ηθική του ανωτερότητα που κάνει τους συνομηλίκους του να τον φθονούν και να θέλουν να τον διαβάλουν, αφού αντιλαμβάνονται πως εκείνος δεν παρασύρεται, όπως εκείνοι, στις ακολασίες και στις καταχρήσεις, και πως ζει με σύνεση και μέτρο.

13. Σε τι διαφέρει μια συνήθης δίκη από τη δοκιμασία;

Σε μια συνηθισμένη δίκη ο απολογούμενος όφειλε να απολογηθεί μόνο για τη συγκεκριμένη κατηγορία που είχε διατυπωθεί εις βάρος του, χωρίς να χρειάζεται να παρουσιάσει στοιχεία για τις λοιπές πτυχές του βίου του. Αντιθέτως στη δοκιμασία ο δοκιμαζόμενος όφειλε να λογοδοτήσει για το σύνολο της ζωής του, προκειμένου να αποδείξει πως ήταν τίμιος, ηθικός και δημοκρατικός σε κάθε έκφανση του ιδιωτικού και δημόσιου βίου του.