Λυσίας «Υπέρ Μαντιθέου» Ερμηνευτικές ερωτήσεις [Διήγηση – Απόδειξη 14-15]

Christophe Kiciak

Λυσίας «Υπέρ Μαντιθέου» Ερμηνευτικές ερωτήσεις [Διήγηση – Απόδειξη 14-15]

1. Ποια είναι η πρόταση του Μαντιθέου για την οικονομική ενίσχυση των στρατευμένων συνδημοτών του; Πού αποσκοπεί η πρότασή του;

[Οι Αθηναίοι στρατιώτες έπρεπε να φροντίζουν για τον οπλισμό τους. Ο ημερήσιος όμως μισθός που η Αθηναϊκή πολιτεία έδινε στον κάθε στρατιώτη ήταν μόνον δύο οβολοί και άλλοι δύο για τη διατροφή τους. Για τον λόγο αυτό εύποροι φιλάνθρωποι Αθηναίοι κάλυπταν με πρόσθετη εισφορά τις ανάγκες σε οπλισμό των απόρων στρατιωτών του δήμου τους.]

Ο Μαντίθεος, λίγο προτού πραγματοποιηθεί η εκστρατεία στην Αλίαρτο, προτείνει στους πλούσιους πολίτες να προσφέρουν τα αναγκαία εφόδια στους φτωχότερους συμπολίτες τους, προκειμένου να καταστεί εφικτή η απερίσπαστη συμμετοχή τους στις πολεμικές δραστηριότητες. Ο Μαντίθεος επειδή γνώριζε προσωπικά κάποιους από τους ανθρώπους αυτούς που βρίσκονταν σε δύσκολη οικονομική κατάσταση και εκτιμούσε τόσο την ποιότητα του χαρακτήρα τους, όσο και την προθυμία τους να συμμετάσχουν ενεργά στην πολεμική προσπάθεια της πόλης τους, θεώρησε πως είναι άδικο γι’ αυτούς το να μην μπορούν να αντεπεξέλθουν στα οικονομικά έξοδα και να είναι αναγκασμένοι να οδηγηθούν στο πεδίο της μάχης χωρίς τα αναγκαία εφόδια. Η πρότασή του αυτή αποσκοπεί, επομένως, αφενός στο να απαλλάξει τους φτωχότερους συμπολίτες του από τις πρακτικές και συναισθηματικές δυσχέρειες που τους προκαλούσε η έκτακτη αυτή οικονομική απαίτηση κι αφετέρου στο να τους δοθεί η ευκαιρία να υπερασπιστούν τα συμφέροντα της πόλης τους όντας πλήρως εφοδιασμένοι και σε καλή ψυχολογική κατάσταση.   

2. ὕστερος ἀνεχώρησα τοῦ σεμνοῦ Στειριῶς τοῦ πᾶσιν ἀνθρώποις δειλίαν ὠνειδικότος: να σχολιάσετε τη φράση αυτή του Μαντιθέου.

[Ο στρατηγός Θρασύβουλος, που κατέλυσε την αρχή των Τριάκοντα και αποκατέστησε τη δημοκρατία στην Αθήνα, ήταν επικεφαλής των Αθηναίων στη μάχη της Νεμέας. Λέγεται Στειριεύς, διότι ανήκε στον δήμο Στειρία που υπαγόταν στην Πανδιονίδα φυλή. Η συμπεριφορά του προς τους άνδρες του, τους οποίους κατηγόρησε ως δειλούς χαρακτηρίζεται από τον Μαντίθεο αλαζονική. Το επιχείρημα αυτό αναδεικνύει το θάρρος του Μαντιθέου.]

Ο Μαντίθεος τονίζει πως παρά το γεγονός ότι η μάχη στη Νεμέα κατέληξε σε οδυνηρή ήττα για τους Αθηναίους, με πολύ σημαντικές απώλειες, ο ίδιος κατόρθωσε να διατηρήσει την ψυχραιμία του και να παραμείνει στο πεδίο της μάχης μέχρι τέλους, υποχωρώντας από αυτό ύστερα κι από τον αλαζονικό Θρασύβουλο, που είχε το θράσος να κατηγορήσει όλους τους άνδρες του αθηναϊκού στρατού για δειλία. Ο Μαντίθεος συγκρίνει εδώ τη δική του στάση με αυτή του στρατηγού των Αθηναίων, ώστε να αναδειχθεί η γενναιότητά του, αφού παρέμεινε στο πεδίο της μάχης περισσότερο κι από τον ίδιο του τον αρχηγό που δε δίστασε έπειτα να καταλογίσει σε όλους τους άλλους δειλία και αναποτελεσματικότητα.  

3. Πώς τεκμηριώνεται στο κείμενο ο πατριωτισμός του Μαντιθέου;

[Η συμβουλή του Μαντιθέου, η υλοποίησή της και ο επιδιωκόμενος σκοπός της συνιστούν ισχυρή απόδειξη του πατριωτισμού του.]

Το πρώτο στοιχείο που τεκμηριώνει τον πατριωτισμό του Μαντιθέου είναι πως, λίγο πριν την εκστρατεία στην Αλίαρτο, προέτρεψε τους ευπορότερους συνδημότες του να ενισχύσουν εκείνους που ήταν οικονομικά ασθενέστεροι, ώστε να μπορούν να διασφαλίσουν τα αναγκαία για τη συμμετοχή τους στην εκστρατεία. Ο ίδιος, μάλιστα, παρά το γεγονός ότι δεν είχε πολλά χρήματα, φρόντισε να δώσει από 30 δραχμές σε δύο άνδρες προκειμένου η δική του ενέργεια να λειτουργήσει παραδειγματικά για τους άλλους και να τους ωθήσει πιο αποτελεσματικά στο να υλοποιήσουν την πρότασή του.

Επόμενο τεκμήριο για τον πατριωτισμό και τη γενναιότητα του Μαντιθέου αποτελεί η στάση του κατά την εκστρατεία στην Κόρινθο (μάχη της Νεμέας), όπου ενώ πολλοί ήταν εκείνοι που απέφευγαν τη μάχη από φόβο απέναντι στον δεδομένα μεγάλο κίνδυνο, ο Μαντίθεος, όχι μόνο πολέμησε, αλλά είχε τη γενναιότητα να παραταχθεί στην πρώτη γραμμή. Επιπλέον, παρά το γεγονός ότι η φυλή του, η Ακαμαντίδα, ηττήθηκε συντριπτικά, εκείνος παρέμεινε στο πεδίο της μάχης και αποχώρησε ακόμη και μετά τον επικεφαλής της Αθηναϊκής παράταξης, τον αλαζονικό Θρασύβουλο τον Στειριέα, που κατηγόρησε όλους τους άνδρες της παράταξης ως δειλούς.

4. Γιατί ο Μαντίθεος αποκαλεί σεμνόν τον Θρασύβουλο;

Το επίθετος «σεμνός» έχει διττή έννοια, καθώς σημαίνει είτε τον σεβαστό και μεγαλοπρεπή άνθρωπο είτε αντιθετικά τον υπερόπτη και αλαζονικό. Ο Μαντίθεος το χρησιμοποιεί εδώ ειρωνικά με την έννοια του αλαζόνας, προκειμένου να στηλιτεύσει τη συμπεριφορά του Θρασύβουλου, που ως αρχηγός του ελληνικού στρατού, και παρά τη μεγάλη ευθύνη του για την ήττα των Αθηναίων, έσπευσε να κατηγορήσει όλους τους στρατιώτες για τη δήθεν δειλία που επέδειξαν στο πεδίο της μάχης. Ενώ θα περίμενε κανείς πως ο Θρασύβουλος θα αναγνωρίσει και θα αποδεχτεί τα λάθη του στην τακτική που ακολουθήθηκε στη σύγκρουση με τους Σπαρτιάτες, εκείνος προτίμησε να επιρρίψει ευθύνες στους στρατιώτες, λέγοντας πως υπήρξαν δειλοί και δεν πολέμησαν με την απαιτούμενη γενναιότητα. Αυτό που επισημαίνει, επομένως, ο Μαντίθεος με το να αποκαλεί τον Θρασύβουλο αλαζόνα, είναι η απροθυμία του στρατηγού να ελέγξει τον ίδιο του τον εαυτό και τις δικές του ευθύνες, και την υπεροψία που επιδεικνύει με το να αναζητά τα αίτια της ήττας στους άλλους κι όχι στις δικές του επιλογές.

5. Πώς τεκμηριώνει ο Μαντίθεος τη γενναιότητα που επέδειξε κατά την εκστρατεία των Αθηναίων στην Κόρινθο εναντίον των Λακεδαιμονίων;

Ο Μαντίθεος προκειμένου να τονίσει τη γενναιότητα που επέδειξε κατά την εκστρατεία των Αθηναίων στην Κόρινθο, επισημαίνει πως ενώ επρόκειτο για μια μάχη που εύλογα προκαλούσε φόβο σε όλους λόγω του αήττητου των Λακεδαιμονίων, ιδίως επί πελοποννησιακού εδάφους, κι ενώ οι περισσότεροι απέφευγαν τη μάχη και οπισθοχωρούσαν, ο ίδιος κατάφερε να προωθηθεί τόσο, ώστε να πολεμά τους εχθρούς παραταγμένος στην πρώτη γραμμή. Ο Μαντίθεος δεν πτοήθηκε, δηλαδή, από τη φήμη των Σπαρτιατών πολεμιστών, ούτε παρασύρθηκε από την τάση πολλών συμπολεμιστών του, που αναζητούσαν τρόπο να αποφύγουν την αναμέτρηση με τους εχθρούς, αντιθέτως προσπάθησε συνειδητά και κατάφερε να βρεθεί στην πρώτη γραμμή του αθηναϊκού στρατού, αντιμετωπίζοντας κατά πρόσωπο τους επικίνδυνους αντιπάλους.

Επιπλέον, σε αντίθεση με τους περισσότερους συμπολεμιστές του, παρέμεινε στο πεδίο της μάχης μέχρι τέλους, υποχωρώντας από αυτό ύστερα κι από τον ίδιο τον αρχηγό του αθηναϊκού στρατού. Γεγονός που αποδεικνύει πως, έστω κι αν είχε συναίσθηση του μεγάλου κινδύνου που αντιμετώπιζε, δεν είχε καμία πρόθεση να θέσει την προσωπική του ασφάλεια πάνω από το συμφέρον και τις ανάγκες της πατρίδας του.     

6. Πώς εκδήλωναν τη φιλοπατρία τους οι εύποροι Αθηναίοι, σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Μαντίθεος στο κείμενο;

Οι εύποροι Αθηναίοι φρόντιζαν να καλύπτουν με πρόσθετες εισφορές τις ανάγκες σε οπλισμό των άπορων στρατιωτών του δήμου τους, προκειμένου να συμμετάσχουν κι εκείνοι απρόσκοπτα στη μάχη. Πέρα, λοιπόν, από την προσωπική τους συμμετοχή στις πολεμικές δραστηριότητες της πόλης, οι εύποροι πολίτες κάλυπταν και τις οικονομικές δαπάνες, ώστε να δοθεί η δυνατότητα συμμετοχής και σ’ εκείνους τους συμπολίτες τους που δεν είχαν τα απαραίτητα μέσα. Η φιλοπατρία τους, άρα, προκύπτει τόσο από το γεγονός ότι πηγαίνουν κι οι ίδιοι να πολεμήσουν όσο κι από την προθυμία τους να προσφέρουν χρήματα από την προσωπική τους περιουσία για να πολεμήσουν κι οι φτωχότεροι, χωρίς να έχουν την απαίτηση να καλύψει τις δαπάνες αυτές η πόλη τους.

7. Να εντοπίσετε στο κείμενο τα σημεία που αφορούν στα ρητορικά ήθη.

Το ήθος του Μαντιθέου: Ο Μαντίθεος κατορθώνει στο πλαίσιο της απολογίας του να φανερώσει την αφιλοκέρδεια, τη γενναιοδωρία και το ενδιαφέρον για τους άλλους ανθρώπους που διακρίνει κάθε πτυχή του βίου του. Με τη σκέψη πως υπάρχουν μεταξύ των συμπολιτών του άνθρωποι ενάρετοι και πρόθυμοι να αγωνιστούν για την πατρίδα τους, οι οποίοι όμως δεν έχουν τα απαραίτητα χρήματα, φροντίζει αφενός να δώσει σε δύο συνδημότες του από τριάντα δραχμές στον καθένα κι αφετέρου ζητά από τους ευκατάστατους συμπολίτες του να συνεισφέρουν κι εκείνοι, ώστε όλοι οι πολίτες της Αθήνας να έχουν την ευκαιρία να αγωνιστούν για την κοινή τους πατρίδα, χωρίς να σταθεί εμπόδιο η οικονομική δυσπραγία τους. Μια πράξη γενναιοδωρίας που τονίζει την αγάπη του Μαντιθέου για την πατρίδα του, όπως και το γνήσιο ενδιαφέρον του για τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι άποροι συμπολίτες του.

Συνάμα, προβάλλεται εναργώς κι η γενναιότητα του Μαντιθέου, καθώς σε μια πολύ δύσκολη αναμέτρηση με τη Σπάρτη, κι ενώ οι περισσότεροι συμπολεμιστές του ένιωθαν μεγάλο φόβο και οπισθοχωρούσαν, εκείνος με υπέρμετρο θάρρος κατορθώνει να βρεθεί στην πρώτη γραμμή, δείχνοντας με τον πλέον έμπρακτο τρόπο τη φιλοπατρία του, αφού δεν υπολόγισε ούτε τη ζωή του προκειμένου να υπερασπιστεί όσο καλύτερα μπορούσε την πατρίδα του. Δείχνει, μάλιστα, αμέριστη κατανόηση στα συναισθήματα των συμπατριωτών του και αγανακτεί με την υπεροψία του Θρασύβουλου που τόλμησε να καταλογίσει στους στρατιώτες του δειλία, τη στιγμή που ο ίδιος έφερε μεγάλη ευθύνη για την ήττα τους ως στρατηγός της Αθήνας.

Το ήθος του Θρασύβουλου: Ο Θρασύβουλος, στον οποίο οι Αθηναίοι είχαν σημαντική υποχρέωση, μιας κι ήταν εκείνος που συνέβαλε καταλυτικά στην πτώση των Τριάκοντα και στην αποκατάσταση της δημοκρατίας, είχε την αρχηγεία του αθηναϊκού στρατού στη μάχη της Νεμέας, και, άρα, μεγάλη ευθύνη για το γεγονός ότι οι Αθηναίοι κατέληξαν να αντιμετωπίσουν τους Σπαρτιάτες σ’ ένα χώρο όπου δεν μπορούσαν να αξιοποιήσουν το ιππικό τους και ως αποτέλεσμα να υποστούν μια οδυνηρή ήττα. Πρόκειται για έναν άνθρωπο εξαιρετικής γενναιότητας και αποφασιστικότητας, απ’ τον οποίο θα ανέμενε κανείς σαφέστερη προθυμία να αναλάβει τις ευθύνες που του αναλογούν και σαφώς μεγαλύτερη κατανόηση απέναντι στις αντιδράσεις των στρατιωτών του που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν τους αήττητους Σπαρτιάτες υπό εξαιρετικά δυσμενείς συνθήκες. Εντούτοις, ο Θρασύβουλος υποδεικνύει απρόσμενη μικρότητα και αλαζονεία, κατηγορώντας τους στρατιώτες του για δειλία∙ αρνούμενος επί της ουσίας να δείξει κατανόηση στον εύλογο φόβο που τους είχε καταβάλει. Ενώ, παράλληλα, δεν δείχνει καμία πρόθεση να αποδεχτεί τη δική του ευθύνη, αφού επιλέγει να αποδώσει την ήττα των Αθηναίων στη δειλία των στρατιωτών της και μόνο.  

Το ήθος των Αθηναίων: Στο πλαίσιο του κειμένου αναγνωρίζουμε ορισμένα στοιχεία της συμπεριφοράς και του ήθος των συμπατριωτών του Μαντιθέου. Από τη μία γίνεται φανερό πως οι εύποροι πολίτες της Αθήνας φρόντιζαν να δίνουν χρήματα από την προσωπική τους περιουσία προκειμένου να καλυφθεί το κόστος της στρατιωτικής δαπάνης για τη συμμετοχή των άπορων συμπολιτών τους που δεν ήταν σε θέση να προμηθευτούν αλλιώς τα αναγκαία για τις πολεμικές επιχειρήσεις. Ενώ, σε ένα δεύτερο επίπεδο, γίνεται προφανές πως παρά τη συνήθη γενναιότητά τους στις πολεμικές δραστηριότητες, στην αναμέτρησή τους με τους Σπαρτιάτες, και ιδίως στην κρίσιμη μάχη της Νεμέας, αρκετοί δεν μπορούσαν να αποσείσουν το φόβο που τους προκαλούσε η στρατιωτική δεινότητα των αντιπάλων τους και προσπαθούσαν να αποφύγουν την κατά μέτωπο αναμέτρηση μαζί τους. Κατάσταση που μοιάζει ως ένα βαθμό αναμενόμενη, καθώς οι Αθηναίοι κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν τον αντίπαλο στρατό σ’ ένα χώρο όπου δεν είχαν τη δυνατότητα να αξιοποιήσουν το ιππικό τους, και βρίσκονταν άρα σε μειονεκτική θέση.  

8. Σε ποια εκστρατεία αναφέρεται ο Μαντίθεος και ποια ήταν η πρόβλεψη για την έκβασή της;

[Πρόκειται για την εκστρατεία στην Κόρινθο των Αθηναίων και των συμμάχων τους Κορινθίων, Βοιωτών και Αργείων κατά των Λακεδαιμονίων και των συμμάχων τους το 394 π.Χ. Η σύγκρουση προβλεπόταν σκληρή, λόγω της ισοδυναμίας των αντιπάλων και του αήττητου των Λακεδαιμονίων.]

Ο Μαντίθεος αναφέρεται στην εκστρατεία των Αθηναίων στην Κόρινθο, και ειδικότερα στη μάχη της Νεμέας, που έγινε το 394 π.Χ. Μια μάχη που αναμενόταν να είναι σφοδρή λόγω της ισοδυναμίας των αντιπάλων, αλλά και ιδιαίτερα απαιτητική για την παράταξη των Αθηναίων, μιας κι οι Σπαρτιάτες ήταν αήττητοι στις αναμετρήσεις του πεζικού. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, το γεγονός πως, σύμφωνα με την περιγραφή που μας δίνει ο Μαντίθεος, πολλοί από τους στρατιώτες του αθηναϊκού στρατού οπισθοχωρούσαν και προσπαθούσαν να αποφύγουν την απευθείας σύγκρουση με τους Σπαρτιάτες, αφού γνώριζαν πολύ καλά πως υπήρχε μεγάλος κίνδυνος γι’ αυτούς. Οι Αθηναίοι θεωρούσαν, δηλαδή, πως δεν είχαν πολλές πιθανότητες να κερδίσουν τους Σπαρτιάτες.

9. Να εντοπίσετε στο κείμενο τα σημεία που αφορούν στα ρητορικά πάθη.

Ο Λυσίας φροντίζει σε κάθε σημείο του λόγου που έχει συντάξει για τον Μαντίθεο να δημιουργείται ένα θετικό συναισθηματικό κλίμα για τον πελάτη του. Έτσι, στις παραγράφους 14 & 15 γίνεται αντιληπτό πως η γενναιοδωρία του Μαντιθέου απέναντι στους άπορους συμπολεμιστές του, που εμφανίζονται μάλιστα αυτοπροσώπως να καταθέσουν, γεννά συναισθήματα εκτίμησης και θαυμασμού για την προθυμία του να βοηθήσει με κάθε τρόπο την πολεμική προσπάθεια της πατρίδας, αλλά και για το πόσο νοιάζεται για τους συνανθρώπους του. Αντιστοίχως, η συνειδητή προσπάθεια που καταβάλει για να βρεθεί στην πρώτη γραμμή του μετώπου, όπως και το γεγονός ότι αποχωρεί από το πεδίο της μάχης ύστερα κι από τον αρχηγό του αθηναϊκού στρατού, προκαλεί εύλογο θαυμασμό για τη γενναιότητά του, αλλά και για την εμφανή πρόθεσή του να αψηφήσει τελείως το θανάσιμο κίνδυνο που διέτρεχε η ζωή του. Ο Μαντίθεος εμφανίζεται ως ένας πολίτης έτοιμος να θυσιαστεί για την Αθήνα, κι αυτό δεν περνά απαρατήρητο από το ακροατήριο του λόγου του.

10. τῆς ἡμετέρας φυλῆς δυστυχησάσης καὶ πλείστων θανόντων: Να σχολιάσετε τη φράση του Μαντιθέου.

[Ο ρήτορας κατ’ ευφημισμόν χρησιμοποιεί την ηπιότερη μετοχή δυστυχησάσης αντί της ἡττηθείσης. Η Ακαμαντίδα φυλή, στην οποία ανήκε ο Μαντίθεος, και οι άλλες πέντε που βρέθηκαν αντιμέτωπες στη Νεμέα με τους Λακεδαιμονίους με ηγέτη τον Αριστόδημο υπέστησαν οδυνηρή ήττα. Σκοτώθηκαν από τους Λακεδαιμονίους μόνον 8 και 1100 από τους συμμάχους τους, ενώ από τους αντιπάλους τους 2800 σ’ εκείνη τη μεγάλη μάχη, όπως τη χαρακτηρίζει ο Δημοσθένης (Προς Λεπτίνην 52).]

Ο Μαντίθεος επιλέγει να αναφερθεί στην οδυνηρή ήττα της Αθήνας με μια πιο ήπια έκφραση «δυστυχησάσης» σεβόμενος τα συναισθήματα που προκαλεί στους ακροατές του η υπόμνηση μιας τόσο καταστροφικής για την πόλη τους αναμέτρησης. Στόχος του, άλλωστε, είναι μόνο το να επισημάνει τη δική του γενναιότητα κατά τη διάρκεια εκείνης της μάχης, κι όχι το να επαναφέρει άσχημες μνήμες κατά τρόπο που να προκαλέσει αρνητικές συσχετίσεις στη σκέψη των βουλευτών.