Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Αλλοτρίωση

Yngve Alexandersson

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Αλλοτρίωση

Αλλοτρίωση: η αίσθηση της αποξένωσης του ανθρώπου από τον εαυτό του και τον κόσμο που τον περιβάλλει, η απώλεια στοιχείων της προσωπικότητάς του, με αποτέλεσμα να καταλήγει ξένος ή κατώτερος ως προς αυτό που ήταν.

Ειδικότερα: α) (κατά τη μαρξιστική θεωρία) η αποξένωση του εργάτη από την εργασία του και το προϊόν της β) η αποξένωση του ανθρώπου, που εκδηλώνεται ως σύγκρουση είτε του εαυτού του σε σχέση με το κοινωνικό σύνολο στο οποίο ανήκει (λ.χ. ενός μετανάστη στην ξένη χώρα, σε αφιλόξενο ή απλώς ξένο περιβάλλον) είτε ως σύγκρουση με τον κοινωνικό ρόλο του (λ.χ. κάνοντας διαφορετικά πράγματα από αυτά που μπορεί ή θα ήθελε) είτε ως διάσταση ανάμεσα στην ιδέα που έχει για τον εαυτό του και την πραγματική του κατάσταση.

Γενικότερα: α) η υπαγωγή του εαυτού μας σε άλλους, η εξάρτηση, η υποδούλωση που συνεπάγεται απώλεια βασικών γνωρισμάτων της προσωπικότητάς μας β) η αλλοίωση των αυθεντικών χαρακτηριστικών υπό την επίδραση ξένων στοιχείων.

Αλλοτρίωση: Αποξένωση του ατόμου από τον εαυτό του

Αδυναμία διαμόρφωσης προσωπικής άποψης. Λόγω των ποικίλων περισπασμών της σύγχρονης εποχής, καθώς και των πολλαπλών υποχρεώσεων, οι άνθρωποι δεν αφιερώνουν επαρκή χρόνο για την εξέταση και τη σε βάθος κατανόηση των διαφόρων κοινωνικών και πολιτικών ζητημάτων της εποχής. Τείνουν, έτσι, να υιοθετούν άκριτα τις απόψεις που τους παρουσιάζονται από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης ή τις ιδέες που προωθούνται στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, χωρίς να τις κατανοούν πλήρως και χωρίς να αντιλαμβάνονται τα ειδικότερα συμφέροντα που υπηρετούν οι απόψεις αυτές. Άμεση συνέπεια αυτής της «συμμόρφωσης» στις ξένες απόψεις και αντιλήψεις είναι η απώλεια της προσωπικής ταυτότητας. Το άτομο τρέπεται σ’ ένα άβουλο φερέφωνο ξένων αντιλήψεων και χάνει σταδιακά τη δυνατότητα να διαμορφώνει τη δική του άποψη για την κοινωνική του πραγματικότητα.

Η σχεδόν εκούσια αυτή απεμπόληση του δικαιώματος στην προσωπική σκέψη και άποψη, καθιστά το άτομο υποδεέστερο των πραγματικών του δυνατοτήτων, αφού το απομακρύνει από την ενεργή εκείνη στάση απέναντι στα πράγματα που θα του επέτρεπε να επεξεργάζεται και να κατανοεί τα διάφορα ζητήματα με βάση το προσωπικό του κριτήριο και θα το οδηγούσε στη διαμόρφωση μιας αμιγώς δικής του άποψης.

Ανέφικτα πρότυπα ομορφιάς και υλισμού. Η συνεχής προβολή μέσω των διαφημίσεων, των τηλεοπτικών και κινηματογραφικών παραγωγών, καθώς και των περιοδικών ενός τρόπου ζωής που ξεπερνά κατά πολύ τις δυνατότητες του καθημερινού ανθρώπου, τού δημιουργεί αναίτιο άγχος και τον κάνει να αισθάνεται πως δεν έχει καταφέρει να διασφαλίσει για τον εαυτό του όσα συνιστούν την «πραγματική» ευτυχία. Ο μηχανισμός αυτός που έχει στηθεί για την προώθηση του καταναλωτικού τρόπου ζωής, υπονομεύει σημαντικά την αυτοπεποίθηση των ατόμων, καθώς τους προκαλεί διαρκώς την εντύπωση πως υστερούν σε σχέση με τους άλλους.

Παρόμοια επίδραση έχει στους ανθρώπους κι η προώθηση νεανικών προτύπων ομορφιάς, που απέχουν, βέβαια, σημαντικά από την εικόνα των περισσότερων ανθρώπων. Η προσπάθεια, έτσι, των διαφόρων εταιρειών να ενισχύσουν τις πωλήσεις προϊόντων και υπηρεσιών, μετατρέπεται σε μια πηγή άγχους και απογοήτευσης για πολλούς ανθρώπους, οι οποίοι αισθάνονται πως δεν μπορούν να αναμετρηθούν με τα εξιδανικευμένα αυτά πρότυπα και πως η δική τους ζωή δεν θα φτάσει ποτέ σ’ αυτό το ιδανικό επίπεδο ευδαιμονίας, όπου κυριαρχεί ο υλικός πλούτος, το αψεγάδιαστο σωματικό κάλλος και η άφθαρτη νεανικότητα.  

Οικονομικός παράγοντας. Το άτομο αλλοτριώνεται -αποξενώνεται από τον ίδιο του τον εαυτό-, όταν συνειδητοποιεί πως η παρούσα κατάσταση της ζωής του απέχει σημαντικά από την ιδεατή εκείνη κατάσταση που είχε επιδιώξει να επιτύχει. Η απουσία, για παράδειγμα, εργασίας ή η χαμηλά αμειβόμενη εργασία, που οδηγούν το άτομο σε ένα ολοένα και χαμηλότερο βιοτικό επίπεδο, το απομακρύνουν από την κατάσταση της αυτοπραγμάτωσης, από την πλήρη, δηλαδή, ανάπτυξη του ψυχικού και πνευματικού δυναμικού του, και το εγκλωβίζουν σε μια ψυχοφθόρα κατάσταση που υπονομεύει δραστικά την ψυχική του υγεία, την αυτοπεποίθησή του και τη διάθεσή του να θέσει υψηλούς στόχους για τον εαυτό του.

Πολλαπλές καθημερινές υποχρεώσεις. Οι έντονοι ρυθμοί της σύγχρονης καθημερινότητας, με το πλήθος των εργασιακών υποχρεώσεων -όπως τουλάχιστον αυτό βιώνεται από τους εργαζόμενους του ανταγωνιστικού ιδιωτικού τομέα-, δεν αφήνουν περιθώρια ελεύθερου χρόνου, και, άρα, χρόνο για σκέψη, προβληματισμό, μελέτη και ενδοσκόπηση. Ο άνθρωπος της εποχής μας δεν έχει πραγματικά δικό του χρόνο για να παραμείνει σ’ επαφή με τον εαυτό του, από τον οποίο και αποξενώνεται σημαντικά. Υπό το καθεστώς της εργασιακής ανασφάλειας και της πιεστικής ανάγκης να διασφαλίσει οικονομικούς πόρους, εξαναγκάζεται να αναλάβει πολλαπλές εργασιακές υποχρεώσεις, επιτρέποντας κατ’ αυτό τον τρόπο σε άλλους να καθορίζουν και να ελέγχουν το πρόγραμμα και τις ασχολίες του.

Υπ’ αυτές τις συνθήκες δεν προκαλεί εντύπωση το γεγονός πως πολλοί άνθρωποι δεν έχουν πραγματική γνώση των κοινωνικών και πολιτικών ζητημάτων, αφού πρόκειται για ανθρώπους που δεν έχουν καν τον αναγκαίο χρόνο να εξετάσουν τις προσωπικές τους σκέψεις, επιθυμίες και στοχεύσεις.  

Αλλοτρίωση: Αποξένωση του ατόμου από την εργασία του

Η εργασία ως μέσο βιοπορισμού. Οι χαμηλές οικονομικές απολαβές ή η απασχόληση σ’ έναν τομέα, χωρίς να υπάρχει πραγματικό ενδιαφέρον για το συγκεκριμένο εργασιακό αντικείμενο, με μόνο σκοπό την κάλυψη των οικονομικών αναγκών, ευθύνονται στις μέρες μας για την αποξένωση του ατόμου από την εργασία του. Το άτομο που ασκεί ένα επάγγελμα, το οποίο ανταποκρίνεται πραγματικά στις κλίσεις του, αλλά δεν του διασφαλίζει επαρκείς οικονομικές απολαβές, καταλήγει να έχει την ίδια αρνητική διάθεση απέναντι στην εργασία του, όπως ακριβώς και το άτομο που ασκεί ένα επάγγελμα, το οποίο δεν του είναι αρεστό, αλλά καταφεύγει σε αυτό προκειμένου να διασφαλίσει τα αναγκαία για την επιβίωσή του χρήματα.

Το υψηλό κόστος διαβίωσης εξαναγκάζει πολλούς ανθρώπους να εργαστούν υπό συνθήκες έντονης πίεσης, συνήθως σε αντικείμενα που δεν τους προσφέρουν κάποιου είδους πνευματική ή άλλη ικανοποίηση, με αποτέλεσμα η εργασία να γίνεται συνώνυμο της καταπίεσης και της αίσθησης πως το άτομο πέφτει θύμα συστηματικής εκμετάλλευσης. Οι περισσότεροι άνθρωποι σήμερα εργάζονται πολλές ώρες, λαμβάνοντας ένα μισθό που μετά βίας καλύπτει τις βασικές τους υποχρεώσεις, βρισκόμενοι πάντοτε υπό την απειλή μιας ενδεχόμενης απόλυσης σε περίπτωση που διεκδικήσουν καλύτερες απολαβές ή μείωση των εργασιακών τους υποχρεώσεων.

Υψηλός κατακερματισμός του εργασιακού αντικειμένου. Πέρα από την αρνητική διάθεση που εύλογα προκαλούν οι πιεστικές συνθήκες εργασίας και οι χαμηλές οικονομικές απολαβές, μια άλλη πτυχή της αποξένωσης του ατόμου από την εργασία του προκύπτει από την ενίσχυση της εξειδίκευσης. Σε αντίθεση με το παρελθόν, όπου το άτομο είχε επαφή με τη συνολική διαδικασία παραγωγής, πλέον κάθε εργαζόμενος απασχολείται σ’ έναν πολύ συγκεκριμένο τομέα του συνόλου της παραγωγής και στερείται έτσι της αίσθησης πως το τελικό προϊόν είναι δικό του δημιούργημα. Η δική του συμβολή είναι μια μηχανιστική σχεδόν επανάληψη παρόμοιων δραστηριοτήτων καθημερινά, χωρίς την ικανοποίηση που προσφέρει η επίγνωση της δημιουργίας ενός ολοκληρωμένου προϊόντος ή έργου.

Αλλοτρίωση: Αποξένωση του ατόμου από το κοινωνικό σύνολο

Αστυφιλία. Η συγκέντρωση μεγάλου αριθμού πολιτών στα αστικά κέντρα -αναζήτηση εργασιακών ευκαιριών, ύπαρξη καλύτερης ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, μεγαλύτερη ελευθερία σε σχέση με τις κλειστές κοινωνίες των επαρχιακών περιοχών- έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μεγάλων και απρόσωπων πόλεων, στο πλαίσιο των οποίων οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων είτε είναι τελείως τυπικές, χωρίς το αναγκαίο στοιχείο του ειλικρινούς ενδιαφέροντος, είτε απουσιάζουν πλήρως. Υπό την κάλυψη της ανωνυμίας οι περισσότεροι αδιαφορούν για τους ανθρώπους γύρω τους -ακόμη και γι’ αυτούς που κατοικούν στον ίδιο δρόμο ή και στην ίδια πολυκατοικία∙ κλείνονται στον εαυτό τους και ζουν με μεγάλη επιφυλακτικότητα απέναντι στον «άλλο άνθρωπο», που έχει μετατραπεί πλέον σ’ έναν εν δυνάμει επικίνδυνο ξένο.

Παρά το γεγονός ότι στα αστικά κέντρα οι άνθρωποι έχουν γύρω τους πλήθος άλλων ανθρώπων, καταλήγουν να βιώνουν έντονα συναισθήματα μοναξιάς, ακριβώς γιατί υιοθετούν το σύγχρονο πρότυπο της αποστασιοποίησης και αντιμετωπίζουν τους άλλους με αδιαφορία, μη επιτρέποντας έτσι τη δημιουργία σχέσεων ουσιαστικής επικοινωνίας και συντροφικότητας.

Ρατσισμός. Στις σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες ένα μέρος του πληθυσμού προέρχεται από άλλες χώρες και ανήκει σε διαφορετικές εθνότητες από τον γηγενή πληθυσμό, γεγονός που οδηγεί συχνά στο διαχωρισμό του κοινωνικού συνόλου, μιας και είναι αρκετοί εκείνοι που δεν αποδέχονται το ξένο στοιχείο. Λόγω αυτής της ρατσιστικής συμπεριφοράς οι μετανάστες και οι πρόσφυγες δυσκολεύονται να ενταχθούν ομαλά στην τοπική κοινωνία, και υπό την πίεση της εχθρικής συμπεριφοράς, της οποίας γίνονται καθημερινά αποδέκτες, αποκτούν μια έντονα αρνητική προδιάθεση απέναντι στα μέλη της «ξένης» κοινωνίας στην οποία έχουν βρεθεί εκούσια ή και ακούσια.

Ο ρατσισμός, άλλωστε, σε κάθε πιθανή έκφανσή του, δημιουργεί αρνητικά συναισθήματα στους ανθρώπους που πέφτουν θύματά του και τους προκαλεί μια διάθεση απομόνωσης και απομάκρυνσης από το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο. Ανεξάρτητα από το αν πρόκειται για φυλετικό, κοινωνικό ή άλλο ρατσισμό, το αποτέλεσμα είναι η ενίσχυση του φαινομένου της αποξένωσης των ανθρώπων, καθώς, όπως είναι εύλογο, κάθε μέλος της κοινωνίας που αισθάνεται πως δεν γίνεται πλήρως αποδεκτό από τους άλλους, δύσκολα διατηρεί τη διάθεσή του να δημιουργήσει ουσιαστικές σχέσεις επικοινωνίας με τους γύρω του.

Ανταγωνισμός & φθόνος. Ένα ιδιαιτέρως αρνητικό σύμπτωμα του σύγχρονου τρόπου ζωής, όπου επικρατεί ο υλισμός και η ατυχής ταύτιση της ευτυχίας με τα υλικά αγαθά και τη «διασκέδαση, οι άνθρωποι τείνουν να αποκτούν έντονα ανταγωνιστικές σχέσεις μεταξύ τους και να αντιμετωπίζουν με δυσθυμία και προφανή δυσαρέσκεια τις όποιες επιτυχίες του συνανθρώπου τους. Επιδίδονται σε μια διαρκή προσπάθεια να αποδείξουν στους άλλους πως η ζωή τους είναι επιτυχημένη σε όλους τους τομείς -οικονομικό, επαγγελματικό, προσωπικό- και δυσανασχετούν όταν αντιλαμβάνονται ή θεωρούν πως κάποιος άλλος βρίσκεται σε πολύ καλύτερη κατάσταση από τους ίδιους.

Το φαινόμενο αυτό έχει ενταθεί στην εποχή μας λόγω των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης, καθώς οι περισσότεροι αναλώνονται σε μια ανούσια προσπάθεια εντυπωσιασμού και παραπλάνησης των άλλων, μέσα από δημοσιεύσεις που θεωρητικά αναδεικνύουν την προσωπική τους ευτυχία∙ έστω κι αν στην πραγματικότητα η ζωή τους απέχει πολύ από τη «δημόσια εικόνα» που επιχειρούν να παρουσιάσουν στο διαδίκτυο.

Αλλοτρίωση: Αποξένωση του ατόμου από την Πολιτεία

Η επικράτηση του υλιστικού τρόπου ζωής, η απευαισθητοποίηση του ατόμου απέναντι στα προβλήματα και τις δυσκολίες των άλλων, καθώς και η απογοήτευση από τις επιδόσεις των πολιτικών παρατάξεων, έχουν εξωθήσει τους ανθρώπους στην υιοθέτηση μιας στάσης αδιαφορίας απέναντι στα πολιτικά δρώμενα. Οι άνθρωποι έχουν πάψει να αισθάνονται ως ενεργά μέλη ενός οργανωμένου κοινωνικού συνόλου -μιας Πολιτείας-, και δρουν περισσότερο ως μεμονωμένες οντότητες, που το βασικό τους μέλημα είναι η ικανοποίηση των προσωπικών τους επιθυμιών και αναγκών. Απέχουν από την εκλογική διαδικασία, παραμένουν αδρανείς απέναντι σε φαινόμενα κυβερνητικής ασυδοσίας και αδιαλλαξίας, ενημερώνονται ελάχιστα για τις τρέχουσες πολιτικές εξελίξεις και επιλέγουν να μην συμμετέχουν σε δράσεις κοινωνικού χαρακτήρα. Προτιμούν να πιστεύουν πως η δική τους παρουσία ή δράση δεν μπορεί να επηρεάσει την πολιτική κατάσταση της χώρας, επιτρέποντας έτσι στους πολιτικούς να λαμβάνουν κρισιμότατες αποφάσεις για το μέλλον της χώρας, χωρίς τις οφειλόμενες αντιδράσεις από τη μεριά των πολιτών.

Η διάσπαση του κοινωνικού συνόλου σε μικρότερες υποομάδες με -φαινομενικώς- διαφορετικά συμφέροντα, καθώς κι η αίσθηση των ατόμων πως η γνώμη τους δεν ακούγεται και πως δεν έχει πραγματική αξία, έχει αδρανοποιήσει το κοινωνικό σύνολο κι έχει αποδυναμώσει τις αντιδράσεις τους απέναντι στους «επαγγελματίες» πολιτικούς της χώρας.

Αλλοτρίωση: Υποταγή των ατόμων στο υλιστικό πρότυπο ζωής

Οι άνθρωποι σήμερα, παρασυρμένοι από τον καταιγισμό διαφημιστικών μηνυμάτων κι από τον πλασματικό κόσμο της τηλεόρασης και του κινηματογράφου, έχουν ταυτίσει στη σκέψη τους την ευτυχία με τον πλούτο και την απόκτηση υλικών αγαθών. Έχουν λησμονήσει πως η πραγματική ευδαιμονία προκύπτει μόνο μέσα από τις ειλικρινείς και ουσιαστικές σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους, κι έχουν επιδοθεί σ’ ένα ανούσιο κυνήγι του χρήματος και της καλοζωίας που υποτίθεται πως διασφαλίζεται χάρη σε αυτό.

Οι ηθικές αξίες, η πνευματική καλλιέργεια, το πραγματικό ενδιαφέρον για τον συνάνθρωπο, όπως και κάθε άλλη ψυχική ποιότητα, έχουν παραγνωριστεί πλήρως και στη θέση τους έχουν αναδειχθεί άλλες επιδιώξεις, όπως είναι πρωτίστως η διασφάλιση μιας καλής οικονομικής κατάστασης∙ έστω κι αν αυτό γίνεται εις βάρος της ανθρωπιάς του κάθε ατόμου. Ένας ηθικός άνθρωπος με αληθινά αγαθό χαρακτήρα, θεωρείται αίφνης εντελώς ασήμαντος σε σχέση μ’ έναν ευκατάστατο άνθρωπο που καταφεύγει στην ανειλικρίνεια και την προσποίηση. Κι αντιστοίχως, ένας άνθρωπος με αρχές είναι λιγότερο σημαντικός σε σχέση με κάποιον που είναι «γνωστός» στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης κι έχει πλήθος «φίλων» ή «ακολούθων». Πρόκειται για την επικράτηση μιας εντελώς επιφανειακής πρόσληψης της πραγματικότητας, όπου ό,τι υπερισχύει είναι η διαδικτυακή «εικόνα» του κάθε ανθρώπου κι όχι η πραγματική ποιότητα της προσωπικότητάς του.

Τρόποι αντιμετώπισης του φαινομένου της αλλοτρίωσης

Επανεκτίμηση της αξίας του συνανθρώπου. Σε ό,τι αφορά την αποξένωση του ατόμου από τους συνανθρώπους του, κρίνεται αναγκαίο να αποτιμηθεί εκ νέου η αξία του άλλου ανθρώπου, ώστε να γίνει αντιληπτό πως επί της ουσίας δεν μπορεί να υπάρξει πραγματική ευτυχία ή αντιμετώπιση του συναισθήματος της μοναξιάς χωρίς την παρουσία του άλλου ανθρώπου. Ο «άλλος» δεν είναι ούτε εχθρός, ούτε ανταγωνιστής, είναι ο απολύτως απαραίτητος συνοδοιπόρος προκειμένου οι δυσκολίες της ζωής να γίνουν ευκολότερα αντιμετωπίσιμες και το ίδιο το βίωμα της ζωής να αποκτήσει πραγματική αξία.

Ο άλλος άνθρωπος δεν είναι κάποιος που πρέπει να φοβόμαστε, να αποφεύγουμε ή να επιχειρούμε απλώς να εντυπωσιάσουμε με την υποτιθέμενα γεμάτη ζωή μας, αλλά κάποιος που πρέπει να πλησιάσουμε με ειλικρινές ενδιαφέρον και με διάθεση να τον γνωρίσουμε και να του προσφέρουμε μια σημαντική θέση στη ζωή μας.

Απόρριψη του υλιστικού προτύπου. Μέρος των προβλημάτων του σύγχρονου ανθρώπου προκύπτει από την υπέρμετρη αξία που έχει δώσει στα υλικά αγαθά και στον υλικό πλούτο. Η ανταγωνιστική του διάθεση απέναντι στους άλλους, η παραγνώριση σημαντικών πτυχών του πνευματικού και συναισθηματικού βίου και η έμφαση στον εργασιακό τομέα, συχνά προκύπτουν ακριβώς από την ανάγκη του ατόμου να κερδίσει περισσότερα χρήματα, για να μπορέσει να γευτεί τα -υποτιθέμενα- οφέλη του υλιστικού προτύπου.

Παράλληλα, το υλιστικό πρότυπο είναι πολλές φορές υπεύθυνο και για την αρνητική εικόνα που σχηματίζουν τα άτομα για τον ίδιο τους τον εαυτό. Υπό την επίδραση του εικονικού κόσμου των διαφημίσεων, τα άτομα τείνουν να προσδοκούν από τη ζωή τους μια επί της ουσίας ανέφικτη επαγγελματική και κοινωνική επιτυχία∙ μια ζωή που μπορεί να υπάρξει μόνο στον λαμπερό κόσμο των κινηματογραφικών ταινιών. Βιώνουν, έτσι, ένα βαθύ αίσθημα απογοήτευσης για την πορεία που ακολουθεί η ζωή τους, όχι, όμως, γιατί πραγματικά δεν έχουν μια καλή ζωή, αλλά γιατί απλούστατα αυτή δεν έχει τα εξιδανικευμένα χαρακτηριστικά της τηλεοπτικής και κινηματογραφικής πραγματικότητας.   

Έμφαση στις ανθρωπιστικές αξίες. Η αποξένωση του ανθρώπου από τους συνανθρώπους του κάποτε προκύπτει διότι τον αντιμετωπίζουν εχθρικά ή τον υποτιμούν εξαιτίας της εθνικής καταγωγής του, της κοινωνικής του κατάστασης, της εξωτερικής του εμφάνισης∙ προκύπτει, δηλαδή, λόγω της ρατσιστικής συμπεριφοράς που δέχεται από τους άλλους. Είναι, άρα, σημαντικό να δοθεί ιδιαίτερο βάρος στην καταπολέμηση του ρατσισμού και στην αποδοχή της διαφορετικότητας, ώστε οι άνθρωποι να μπορούν να συνυπάρχουν αρμονικά, χωρίς να επιτρέπουν σε τυχόν διαφοροποιήσεις να τους απομακρύνουν και να γεννούν εχθρικά συναισθήματα μεταξύ τους.

Συνάμα, μέσα από την ανάδειξη της αξίας του ανθρωπισμού, θα μπορέσει, πιθανώς, να περιοριστεί το αίσθημα της αδιαφορίας και της ψυχρότητας που χαρακτηρίζει τις σχέσεις των ανθρώπων στα μεγάλα αστικά κέντρα. Μια ουσιαστική αναθεώρηση του τι είναι σημαντικό στη ζωή και του τι πραγματικά προσφέρει ευτυχία στους ανθρώπους, που δεν είναι, φυσικά, τίποτε άλλο παρά οι σχέσεις συντροφικότητας με τους συνανθρώπους, θα μπορέσει να αναθερμάνει τις διαπροσωπικές σχέσεις των ανθρώπων που ζουν στις μεγαλουπόλεις.

Επαναβεβαίωση της αξίας που έχει η προσωπική δράση στην πολιτική ζωή. Μία ιδιαιτέρως επιζήμια πλάνη των σύγχρονων πολιτών είναι πως η δική τους συμμετοχή στα κοινά δεν μπορεί να επιφέρει ουσιώδεις αλλαγές στην κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα. Οι πολίτες, εντούτοις, οφείλουν να αντιληφθούν πως η δική τους ενεργή συμμετοχή σε συνεργασία με τη συμμετοχή των συνανθρώπων τους μπορεί να οδηγήσει σε ουσιαστικές αλλαγές, εφόσον οι κυβερνήσεις και οι πολιτικοί δύσκολα μπορούν να παραγνωρίσουν τις αντιδράσεις των πολιτών ή να κυβερνούν με την ίδια ασυδοσία, όταν γνωρίζουν πως η πλειονότητα των πολιτών παρακολουθεί στενά τις αποφάσεις και τις δράσεις τους.

Μόλις οι πολίτες κατανοήσουν τη δύναμη που έχει η συλλογική αντίδραση και η συλλογική συμμετοχή σε επιμέρους κινητοποιήσεις, και μόλις αντιληφθούν πως αδίκως διασπώνται σε υποομάδες, αφού το συμφέρον όλων είναι κοινό και βρίσκεται στην ορθή λειτουργία της πολιτείας, τότε οι πολιτικοί θα εξαναγκαστούν να εγκαταλείψουν την ικανοποίηση των προσωπικών τους συμφερόντων και θα εργαστούν για το καλό των πολιτών.

Έμφαση στη διαμόρφωση προσωπικής άποψης και στην ενίσχυση της κριτικής ικανότητας. Προκειμένου τα άτομα να μη γίνονται φερέφωνα ξένων απόψεων και να μην περιέρχονται στη δυσάρεστη θέση να αδυνατούν να επεξεργαστούν κατά τρόπο λογικό και αποτελεσματικό τα δεδομένα της κοινωνικής πραγματικότητας, είναι σημαντικό να δίνεται έμφαση στο πλαίσιο της εκπαίδευσης στη διαμόρφωση σκεπτόμενων νέων με οξυμένη κριτική ικανότητα. Η εκπαίδευση δεν θα πρέπει να λογίζεται μόνο ως μέσω απόκτησης γνώσεων ή απλών πληροφοριών, αλλά ως τη διαδικασία εκείνη που θα επιτρέπει στο άτομο να αντλεί καίρια συμπεράσματα από τις πληροφορίες και τα δεδομένα που του παρουσιάζονται κάθε φορά.