Λογοτεχνία ΕΠΑΛ: Άννα Φρανκ [Ενδεικτικά Θέματα]

Tony Rubino

Λογοτεχνία ΕΠΑΛ: Άννα Φρανκ [Ενδεικτικά Θέματα]

Άννα Φρανκ (1929-1945)

[Γεννήθηκε στη Φρανκφούρτη και πέθανε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης της ναζιστικής Γερμανίας, σε ηλικία 16 ετών. Ήταν κόρη του Γερμανοεβραίου επιχειρηματία Ότο Φρανκ, η οικογένεια του οποίου, μετά την κατάληψη της εξουσίας από τους Ναζί, μετανάστευσε στο Άμστερνταμ της Ολλανδίας. Οι Φρανκ, εξαιτίας του διωγμού των Εβραίων, κρύφτηκαν στην αποθήκη του εμπορικού τους καταστήματος και έζησαν εκεί μέχρι τον Αύγουστο του 1944, οπότε τους συνέλαβε η γερμανική αστυνομία. Οδηγήθηκαν στο Άουσβιτς, όπου πέθανε η μητέρα της Άννας. Η ίδια και η αδερφή της πέθαναν από τύφο σε άλλο στρατόπεδο συγκέντρωσης. Επέζησε μόνο ο πατέρας, ο οποίος από Ολλανδούς φίλους της οικογένειας παρέλαβε το ημερολόγιο που είχε μαζί της η κόρη του στο κρησφύγετό τους. Το ημερολόγιο εκδόθηκε το 1947 και, με τη μεγάλη διεθνή απήχηση που είχε, έκανε γνωστή τη δοκιμασία του νεαρού κοριτσιού.]

Τετάρτη 23 Φεβρουαρίου 1944

Αγαπητή Κίττυ,

Από χτες είναι ο καιρός έξω θαυμάσιος κ’ εγώ είμαι στ’ αληθινά ευτυχισμένη. Πηγαίνω σχεδόν κάθε πρωί στη σοφίτα για να μιλήσω εκεί που δουλεύει ο Πέτρος και για να πάρω καθαρό αέρα. Από την αγαπημένη μου θέση στη σοφίτα, πάντα στο πάτωμα, κοιτάζω και βλέπω ένα κομμάτι γαλανού ουρανού, βλέπω τις ακόμη χωρίς φύλλα καστανιές και τα κλαριά τους που απάνω τους βρίσκονται μικρές σταγόνες νερού που γυαλίζουν. Βλέπω ακόμα τους γλάρους να πετάνε με το χαριτωμένο τους πέταγμα και να φαίνονται ασημένιοι μέσα στο φως. Αυτός στεκόταν ακουμπισμένος με το κεφάλι στο χοντρό δοκάρι, εγώ καθόμουνα, αναπνέαμε τον καθαρό αέρα, κοιτάζαμε έξω στην ελευθερία και νιώθαμε ότι γύρω μας υπήρχε κάτι που δε θα ‘πρεπε κανείς να το τρομάξει με κουβέντες φτηνές. Στεκόμαστε και κοιτάζαμε πολύ ώρα έξω κι όταν αυτός χρειάστηκε να πάει πιο πέρα στη στέγη για να κόψει ξύλα, ήξερα, ήμουνα βεβαία ότι ήταν ένα εξαιρετικό αγόρι. Ανέβηκα κ’ εγώ τα λίγα σκαλοπάτια ψηλότερα, τον ακολούθησα και ένα τέταρτο ολόκληρο ενώ εκείνος δούλευε δεν είπαμε καμία λέξη. Παρακολουθούσα και προσπαθούσε να κάνει όσο μπορούσε πιο μακριά τα κομμάτια του ξύλου για να μου δείξει εμένα τη δύναμή του. Αλλά έβλεπα ακόμη πέρα από το κεφάλι του έξω από το ανοιχτό παράθυρο ένα μεγάλο κομμάτι του Άμστερνταμ πάνω από όλα τα σπίτια και τις στέγες, τον ορίζοντα που γυάλιζε σβησμένος σχεδόν σ’ ένα ανοιχτό γαλάζιο, τόσο πολύ αχνό, ώστε δε θα μπορούσε κανείς να δει τη γραμμή που ξεχώριζε τη γη από τον ουρανό. Όσο υπάρχει ακόμα αυτός ο χωρίς σύννεφα ουρανός ο γαλάζιος, κι όσο ακόμα εμένα μου επιτρέπεται να ζω και να βλέπω αυτά τα πράγματα, δεν κάνει να είμαι λυπημένη. Για κάθε ένα σκέφτηκα που είναι δυστυχισμένος ή που έχει βάσανα είναι ίσως το καλύτερο μέρος να βγει έξω, οπουδήποτε, να βρεθεί μόνος, μόνος με τον ουρανό και τη φύση και το Θεό. Τότε και μόνο τότε νιώθει κανείς πως είναι τα πράγματα έτσι όπως πρέπει να είναι και ο Θεός έχει φτιάξει απλά τους ανθρώπους, απλά μέσα στην όμορφη φύση για να είναι ευτυχισμένοι. Όσο συμβαίνουν αυτά και νομίζω θα συμβαίνουν πάντα, γνωρίζω ότι κάτω από κάθε κατάσταση υπάρχει πάντα μια παρηγοριά για κάθε λύπη και νομίζω είμαι βεβαία ότι η φύση μπορεί να ελαφρύνει κάθε βάσανο. Ελπίζω ότι αυτό το αίσθημα ευτυχίας που με πλημμυρίζει θα μπορέσω πολύ σύντομα να το μοιραστώ με κάποιον που θα αισθάνεται το ίδιο με μένα. Μας λείπουν πολλά πράγματα και θα μας λείπουν για πολύ καιρό. Το νιώθω κ’ εγώ ακριβώς όπως κ’ εσύ. Και δε μιλώ για πράγματα εξωτερικά. Απ’ αυτά ίσως έχουμε αρκετά εδώ πέρα. Εννοώ αυτά που μας συνταράσσουν εσωτερικά. Διψάω ακριβώς όπως κ’ εσύ για ελευθερία και αέρα, αλλά τώρα άρχισα να πιστεύω ότι γι’ αυτές τις ελλείψεις έχουμε ήδη αποζημιωθεί. Αυτό το κατάλαβα ξαφνικά όταν στεκόμουνα σήμερα το πρωί μπροστά στο παράθυρο, εννοώ την εσωτερική αποκάλυψη. Όταν κοίταξα έξω και είδα το Θεό, ή μάλλον αναγνώρισα το Θεό μέσα από τη φύση, ήμουν πολύ ευτυχισμένη. Τίποτε άλλο παρά ευτυχισμένη. Και Πέτρο, όσο υπάρχει αυτό το αίσθημα της ευτυχίας μέσα μας, η υγεία και πολλά και διάφορα άλλα, όσο μπορεί κανείς να τα κουβαλάει μαζί του, θα μπορεί πάντα και παντού, μα παντού να είναι ευτυχισμένος. Πλούτη, δόξες, όλα αυτά μπορεί να τα χάσεις. Αλλά αυτή η ευτυχία της καρδιάς δε νομίζω να μπορεί να σκεπαστεί. Και μπορεί πάλι και ξανά να σε κάνει ευτυχισμένο όσο ακόμα ζεις. Όσο μπορείς χωρίς τρόμο να σηκώνεις το κεφάλι σου και να κοιτάς τον ουρανό, όσο γνωρίζεις ότι έχεις καθαρή συνείδηση, τότε η ευτυχία θα είναι πάντα μαζί με σένα.

Άννα  

[Άννα Φρανκ «Το Ημερολόγιο»

Μετάφραση: Έρση Λάγκε, Εκδόσεις: Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος]  

Δραστηριότητες

1. Η πρώτη δραστηριότητα αφορά στην ανάγνωση - κατανόηση του κειμένου, με την οποία ελέγχεται η ικανότητα των μαθητών/μαθητριών με ποικίλες ερωτήσεις (ανοικτού και κλειστού τύπου) είτε να εντοπίζουν στο κείμενο πληροφορίες όπως πρόσωπα, χώρο, χρόνο, κοινωνικό πλαίσιο δράσης των προσώπων, γεγονότα/αίτια που κατευθύνουν τη δράση των αφηγηματικών ηρώων, βασικά θέματα, ιδέες, προβληματισμούς που θέτει το κείμενο, αξίες που προβάλλει, τεκμηριώνοντας την άποψή τους με στοιχεία του κειμένου ∙ είτε να αναλύουν κάποιον από τους χαρακτήρες, με βάση τα δεδομένα του κειμένου ∙ είτε να επισημαίνουν τα σύμβολα, τις φωνές, τις σιωπές σε ένα ποιητικό ή θεατρικό κείμενο και να παρουσιάζουν με δικά τους λόγια το νόημα που τους δίνουν.

Η συγκεκριμένη δραστηριότητα μπορεί να αναπτύσσεται σε δύο (2) ερωτήματα ίδιας βαρύτητας περίπου. Μόνο ένα από αυτά μπορεί να είναι ερώτηση ανοικτού τύπου και η απάντηση στην ερώτηση ανοικτού τύπου μπορεί να κυμαίνεται από 50 έως 60 λέξεις. Η δραστηριότητα βαθμολογείται συνολικά με 15 μονάδες.

i. Σε κάθε μια από τις προτάσεις /πληροφορίες που ακολουθούν να δώσετε τον χαρακτηρισμό «Σωστό» ή «Λάθος», ανάλογα με το αν αποδίδουν το νόημα του κειμένου σωστά ή όχι. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας με συγκεκριμένη αναφορά στο κείμενο. (Μονάδες 5)

- Η Άννα πηγαίνει κάθε πρωί στη σοφίτα εκεί που δουλεύει ο Πέτρος.

Λάθος: «Πηγαίνω σχεδόν κάθε πρωί στη σοφίτα..»

- Η Άννα περνά αρκετή ώρα κοντά στον Πέτρο χωρίς να μιλά μαζί του.  

Σωστό: «νιώθαμε ότι γύρω μας υπήρχε κάτι που δε θα ‘πρεπε κανείς να το τρομάξει με κουβέντες φτηνές» «ένα τέταρτο ολόκληρο ενώ εκείνος δούλευε δεν είπαμε καμία λέξη»

- Η Άννα αισθάνεται πως όσο υπάρχει ο χωρίς σύννεφα γαλάζιος ουρανός δεν θα λυπηθεί ξανά.

Λάθος: «Όσο υπάρχει ακόμα αυτός ο χωρίς σύννεφα ουρανός ο γαλάζιος, κι όσο ακόμα εμένα μου επιτρέπεται να ζω και να βλέπω αυτά τα πράγματα, δεν κάνει να είμαι λυπημένη.»

- Η Άννα αρχίζει να αισθάνεται πως έχει ήδη αποζημιωθεί για τις στερήσεις που βιώνει.

Σωστό: «τώρα άρχισα να πιστεύω ότι γι’ αυτές τις ελλείψεις έχουμε ήδη αποζημιωθεί»

- Η Άννα ανέφερε στον Πέτρο τις προϋποθέσεις που υπάρχουν για να νιώθει κανείς ευτυχισμένος.

Λάθος: Η αναφορά: «Και Πέτρο, όσο υπάρχει αυτό το αίσθημα της ευτυχίας μέσα μας...», γίνεται εκ των υστέρων στο πλαίσιο μιας υποτιθέμενης συζήτησης· είναι κάτι που θα ήθελε να του πει, όχι κάτι που του είπε.

ii. Να παρουσιάσετε με δικά σας λόγια το βασικό θέμα που αναπτύσσεται στο ακόλουθο χωρίο: «Για κάθε ένα σκέφτηκα που είναι δυστυχισμένος ή που έχει βάσανα είναι ίσως το καλύτερο μέρος να βγει έξω, οπουδήποτε, να βρεθεί μόνος, μόνος με τον ουρανό και τη φύση και το Θεό. Τότε και μόνο τότε νιώθει κανείς πως είναι τα πράγματα έτσι όπως πρέπει να είναι και ο Θεός έχει φτιάξει απλά τους ανθρώπους, απλά μέσα στην όμορφη φύση για να είναι ευτυχισμένοι.» (Μονάδες 10)

Η Άννα καθώς παρατηρεί την ομορφιά της φύσης σκέφτεται πως οι άνθρωποι θα μπορούσαν να απαλύνουν τη δυστυχία τους, αν κατανοούσαν την απλότητα της ζωής και της φύσης. Πρόθεση του Θεού υπήρξε η αρμονική συνύπαρξη των ανθρώπων μέσα στο ως προς όλα όμορφο φυσικό περιβάλλον, κι όχι το μάταιο ξόδεμα αυτού του «δώρου» με μίση και κάθε είδους εντάσεις και συγκρούσεις. Οι άνθρωποι έχουν μετατρέψει τη ζωή τους σε μια πολύπλοκη και συχνά οδυνηρή εμπειρία, ενώ θα μπορούσαν να βιώνουν αισθήματα ευτυχίας και γαλήνης, αν επέτρεπαν στον εαυτό τους την ειρηνική συνύπαρξη με τους συνανθρώπους τους.  

Εναλλακτικά: ii. Να εξηγήσετε ποιος κατά τη γνώμη σας είναι ο λόγος για τον οποίο η Άννα συνηθίζει να πηγαίνει στη σοφίτα, όπου εργάζεται ο Πέτρος. Ποια θεωρείτε πως είναι τα συναισθήματα που βιώνει η ηρωίδα όταν βρίσκεται κοντά στον Πέτρο. (Μονάδες 10)

Η Άννα συνηθίζει να πηγαίνει στη σοφίτα, διότι θέλει να βρίσκεται κοντά στον Πέτρο. Αν και δεν το δηλώνει με άμεσο τρόπο, η νεαρή κοπέλα έχει αναπτύξει έντονα συναισθήματα για εκείνον, γι’ αυτό κι η παρουσία του την κάνει να αισθάνεται χαρούμενη. Παρατηρούμε, άλλωστε, πως η αιφνίδια συνειδητοποίηση ότι στην ομορφιά του φυσικού τοπίου κρύβεται όλη η μέριμνα κι η αγάπη του Θεού, που γεμίζει την ηρωίδα με συναισθήματα ευτυχίας, συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με την παρουσία του Πέτρου πλάι της.      

2. Η δεύτερη δραστηριότητα αφορά στην προσέγγιση της γλώσσας του κειμένου, με την οποία ελέγχεται η ικανότητα των μαθητών/μαθητριών με ερωτήσεις ποικίλων τύπων είτε να αναγνωρίζουν τα βασικά σημεία οργάνωσης της αφηγηματικής πλοκής ή της ποιητικής γραφής ∙ είτε να εντοπίζουν μέσα στο κείμενο συγκεκριμένους δείκτες που δίνονται (αφηγηματικούς τρόπους, αφηγηματικές τεχνικές, τα ρηματικά πρόσωπα κ.ά.) και να ερμηνεύουν τη λειτουργία τους ως προς το νόημα∙ είτε να αναγνωρίζουν εκφραστικά μέσα – τρόπους (μεταφορές, παρομοιώσεις, επαναλήψεις, αντιθέσεις, εικόνες κ.λπ.) και τη λειτουργία τους ως προς το νόημα του κειμένου.

Η συγκεκριμένη δραστηριότητα μπορεί να αναπτύσσεται σε ερωτήματα (μέχρι 3), στα οποία η βαθμολογία επιμερίζεται (15 μονάδες).

i. Στο κείμενο που σας δίνεται: α) να χαρακτηρίσετε το είδος του αφηγητή, και β) να εντοπίσετε ένα χωρίο με θαμιστική αφήγηση. (Μονάδες 3)

α) Ο αφηγητής είναι αυτοδιηγητικός, με εσωτερική εστίαση. Είναι αφηγητής «άνθρωπος», έχει, δηλαδή, περιορισμένη γνώση.   

β) Θαμιστική αφήγηση έχουμε στην αρχή του κειμένου, όπου η Άννα σχολιάζει: «Πηγαίνω σχεδόν κάθε πρωί στη σοφίτα για να μιλήσω εκεί που δουλεύει ο Πέτρος και για να πάρω καθαρό αέρα.»

ii. Κατά την αφήγηση η Άννα σε μια αποστροφή του λόγου της απευθύνεται στον Πέτρο (Και Πέτρο, όσο υπάρχει αυτό το αίσθημα...). Τι πιστεύετε ότι φανερώνει η αποστροφή αυτή; (Μονάδες 3)

Οι σκέψεις που καταγράφει η Άννα σ’ αυτό το χωρίο έχουν ουσιαστικά ως αποδέκτη τον Πέτρο. Η νεαρή κοπέλα νιώθει, άλλωστε, όλη αυτή τη βαθιά ευτυχία και αποκτά έναν νέο τρόπο να βλέπει και να κατανοεί τα πράγματα, ακριβώς λόγω των συναισθημάτων που έχει αναπτύξει για εκείνον. Μέσα από την αποστροφή, άρα, γίνεται αντιληπτό πως η Άννα θα ήθελε να εκφράζει τις σκέψεις της αυτές στον ίδιο τον Πέτρο, έστω κι αν δεν έχει αποκτήσει ακόμη το αναγκαίο θάρρος για να τις μοιραστεί μαζί του. Είναι, συνάμα, προφανές πως ο Πέτρος μονοπωλεί πλέον τη σκέψη της κοπέλας, εφόσον καθετί που σκέφτεται και καθετί που νιώθει έχει ως αφορμή εκείνον ή είναι κάτι που θα ήθελε να το μοιραστεί μαζί του.  

iii. Στις ακόλουθες περιόδους τα συναισθήματα της ηρωίδας υποδηλώνονται και με τη μεταφορική χρήση της γλώσσας. Να εντοπίσετε και να καταγράψετε τα σημεία του κειμένου, όπου η γλώσσα χρησιμοποιείται μεταφορικά. Να αποδώσετε με δικά σας λόγια τα συναισθήματα της ηρωίδας στα συγκεκριμένα χωρία.

(Μονάδες 9)

- Ελπίζω ότι αυτό το αίσθημα ευτυχίας που με πλημμυρίζει θα μπορέσω πολύ σύντομα να το μοιραστώ με κάποιον που θα αισθάνεται το ίδιο με μένα.

Μεταφορά: «το αίσθημα ευτυχίας που με πλημμυρίζει».

Η ηρωίδα σχολιάζει πως την «πλημμυρίζει» ένα αίσθημα ευτυχίας, θέλοντας να δηλώσει την έντασή του. Υπό την επήρεια του έρωτά της για τον Πέτρο βιώνει, πλέον, ένα πρωτόγνωρα βαθύ αίσθημα ευτυχίας.

- Διψάω ακριβώς όπως κ’ εσύ για ελευθερία και αέρα, αλλά τώρα άρχισα να πιστεύω ότι γι’ αυτές τις ελλείψεις έχουμε ήδη αποζημιωθεί.

Μεταφορά: «Διψάω για ελευθερία και αέρα»

Η Άννα έχοντας αναγκαστεί να κρύβεται για καιρό στην αποθήκη του εμπορικού καταστήματος και ζώντας μέσα σ’ ένα κλίμα διαρκούς φόβου, εφόσον γνωρίζει πως ανά πάσα στιγμή θα μπορούσε να αποκαλυφθεί το καταφύγιό τους και να συλληφθούν εκείνη και η οικογένειά της από του Γερμανούς, νιώθει με τη μεγαλύτερη δυνατή ένταση την ανάγκη για ελευθερία· την ανάγκη να κυκλοφορήσει ελεύθερα στο δρόμο και να αναπνεύσει χωρίς να την πνίγει ο φόβος.

- Όταν κοίταξα έξω και είδα το Θεό, ή μάλλον αναγνώρισα το Θεό μέσα από τη φύση, ήμουν πολύ ευτυχισμένη. Τίποτε άλλο παρά ευτυχισμένη.

Μεταφορά: «είδα το Θεό, ή μάλλον αναγνώρισα το Θεό»

Η ηρωίδα χάρη και στα συναισθήματα ευδαιμονίας που της προκαλεί ο έρωτάς της για τον Πέτρο, συνειδητοποιεί αίφνης την αίσθηση ευτυχίας που μπορεί να αντλήσει κάποιος μέσα από την ομορφιά της φύσης και την γαλήνη που αυτή αποπνέει. Η Άννα μαθαίνει να εκτιμά τα απλά πράγματα και νιώθει πως μπορεί να βιώσει βαθιά ευτυχία έστω κι αν έχει ν’ αντιμετωπίσει πολλά και δύσκολα προβλήματα.

3. Η τρίτη δραστηριότητα αφορά στην ερμηνεία και την παραγωγή λόγου σε ένα θέμα αναγνωστικής ανταπόκρισης. Ζητείται από τους μαθητές/τριες να αξιολογήσουν ιδέες, αξίες, στάσεις, συμπεριφορές που αναδεικνύονται στο κείμενο με βάση είτε τα κειμενικά συμφραζόμενα είτε τα ιστορικά και ιδεολογικά συμφραζόμενα της εποχής παραγωγής του έργου (εφόσον τους δίνονται σχετικές πληροφορίες), να τις συγκρίνουν με αυτές του σήμερα ή να τις συσχετίσουν με προσωπικές εμπειρίες, βιώματα, συναισθήματα. Η έκταση του μαθητικού κειμένου κυμαίνεται από 100 έως 150 λέξεις και βαθμολογείται με 20 μονάδες.

- Στην αμέσως επόμενη καταγραφή στο ημερολόγιό της η Άννα σημειώνει: «Από το πρωί που ξυπνάω ως αργά το βράδυ δε σκέφτομαι τίποτε άλλο παρά μονάχα τον Πέτρο. Κοιμάμαι με την εικόνα του μέσα στα μάτια, τον ονειρεύομαι κι όταν ξυπνάω νομίζω ότι μόλις εκείνη τη στιγμή με κοίταξε.». Τι αντίκτυπο πιστεύετε πως έχει το ερωτικό αυτό συναίσθημα στην ηρωίδα; Πόσο σημαντικό θεωρείτε το ερωτικό συναίσθημα στη ζωή των ανθρώπων;  Να αναπτύξετε την απάντησή σας σε ένα ενιαίο κείμενο 100-150 λέξεων. (Μονάδες 20)

Η Άννα καθώς αφήνεται ολοένα και περισσότερο στο ερωτικό της συναίσθημα για τον Πέτρο νιώθει να κατακλύζεται από αισθήματα ευτυχίας κι ενθουσιασμού. Παρά το διαρκή φόβο και την απουσία ελευθερίας, η νεαρή κοπέλα αισθάνεται πως μπορεί να βιώσει την ευτυχία και να γνωρίσει μια πιο ουσιαστική αίσθηση ευδαιμονίας, χάρη στα συναισθήματα που της προκαλεί η συνύπαρξη με τον Πέτρο. Είναι, άλλωστε, σαφές πως ο έρωτας αποτελεί ένα εξαιρετικά ισχυρό συναίσθημα που έχει τη δύναμη να επηρεάζει δραστικά τη συναισθηματική κατάσταση και την ψυχική διάθεση των ανθρώπων. Η αφύπνισή του αλλάζει αιφνιδίως τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντικρίζουν τη ζωή τους, εφόσον τους επιτρέπει να αναγνωρίζουν την ομορφιά σε κάθε μικρό στοιχείο ή περιστατικό που άλλοτε θα το προσπερνούσαν αδιάφορα. Υπ’ αυτή την έννοια ο έρωτας κρίνεται ιδιαίτερα σημαντικός, μιας και προσφέρει στους ανθρώπους ένα νέο κίνητρο για να δουν με πιο θετικό τρόπο τις καταστάσεις που βιώνουν. Αποτελεί το έναυσμα για να αντλήσουν μεγαλύτερη ευχαρίστηση και χαρά από κάθε πτυχή της ζωής και της καθημερινότητάς τους.  

Εναλλακτικά:

- Η Άννα είναι αναγκασμένη να ζει κρυμμένη σε μια αποθήκη προκειμένου να γλιτώσει από το ρατσιστικό μένος των Γερμανών, κι όπως η ίδια δηλώνει: «Διψάω ακριβώς όπως κ’ εσύ για ελευθερία και αέρα». Ποιες σκέψεις σας προκαλεί η οδυνηρή εμπειρία των Εβραίων; Πώς πιστεύετε ότι θα μπορούσαμε να αποφύγουμε στο μέλλον παρόμοιες ρατσιστικές και εθνικιστικές ακρότητες; Να αναπτύξετε την απάντησή σας σε ένα ενιαίο κείμενο 100-150 λέξεων. (Μονάδες 20)

Το γεγονός πως εκατομμύρια συνάνθρωποί μας βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν μόνο και μόνο λόγω της εθνικής τους ταυτότητας προκαλεί αποτροπιασμό και μεγάλη ανησυχία για τις ακρότητες στις οποίες μπορεί να οδηγήσει τους ανθρώπους το μίσος κι ο φανατισμός. Είναι, επομένως, απολύτως σημαντικό το να μην οδηγηθούμε ξανά σε ανάλογες καταστάσεις βιαιότητας και μισαλλοδοξίας. Επιδίωξη που μπορεί να επιτευχθεί αφενός μέσω της ανθρωπιστικής παιδείας και αφετέρου με τη διαφύλαξη της μνήμης όσων συνέβησαν εκείνα τα χρόνια. Με τη συνδρομή της ανθρωπιστικής παιδείας οι νέοι άνθρωποι θα μπορέσουν να απαλλαγούν από τις στερεοτυπικές και ρατσιστικές αντιλήψεις, και θα υιοθετήσουν μια στάση αποδοχής απέναντι στο πολυποίκιλο της ανθρώπινης φύσης. Οι διαφοροποιήσεις μεταξύ των ανθρώπων θα πρέπει να αποτελούν, άρα, πηγή αμοιβαίας αλληλοεκτίμησης, εφόσον συνιστούν διαρκείς υπενθυμίσεις της διαφορετικής πορείας που ακολούθησε κάθε έθνος μέχρι να φτάσουμε στη δυνατότητα διαμόρφωσης πολυπολιτισμικών κοινωνιών. Ενώ, συνάμα, θα πρέπει να κρατάμε ζωντανή τη μνήμη των φρικαλεοτήτων του πολέμου και των διώξεων εις βάρος των Εβραίων, ώστε να μην επιτρέψουμε ποτέ ξανά στο μίσος να μας οδηγήσει σε ανάλογες καταστάσεις.