Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Το γιατρικό της αμόλυντης λογοτεχνίας

Dina Belenko

Πανελλαδικές 2020: Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία Γ΄ ΓΕΛ (Θέματα & Απαντήσεις)

ΚΕΙΜΕΝΟ 1

Το γιατρικό της αμόλυντης λογοτεχνίας

     Το διάβασμα είναι μια από τις πιο μοναχικές τέχνες. Προσωπικά το θεωρώ μία δημιουργική ενασχόληση. Να μπορείς να συγκεντρώνεσαι πάνω σε ένα κείμενο, να το αφουγκράζεσαι αλλά και να το κάνεις δικό σου. Η προσωπική ανάγνωση απαιτεί συνήθως μια εσωτερική απομόνωση και όχι να σου επιβάλλεται εξωτερικά.

     Έφηβος, όταν αρρώσταινα, καθόμουν στο σπίτι και αποτελείωνα ένα ολόκληρο μυθιστόρημα. Μάλιστα μια φορά «ανέβασα πυρετό» παραπάνω, για να τελειώσω το «Ανθρώπινο κτήνος» του Ζολά – το θυμάμαι ακόμη.

Στα κοινωνικά δίκτυα πολλοί αναφέρουν ότι δεν μπορούν να συγκεντρωθούν σε ένα βιβλίο. Για εμένα, που το διάβασμα ήταν μια καθημερινότητα, εξακολουθεί να παραμένει, αλλά οι περιστάσεις το καθιστούν ακόμη πιο αδέσμευτο.

     Τώρα, περισσότερο από ποτέ, αναζητώ την ουσία της ανάγνωσης. Αυτή η ουσιαστική ανάγνωση δεν έχει ανάγκη καμιάς επίδειξης στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Δεν ασκώ πρωταθλητισμό ανάγνωσης ούτε διεκδικώ τον τίτλο του εκλεκτού αναγνώστη. Επανέρχομαι στην εφηβεία μου, χάνομαι μέσα στο κείμενο και ας είναι ό,τι θέλει.

     Κρατώντας το βιβλίο στο χέρι αισθάνομαι μια τρυφερότητα, μια σιγουριά, λες και εγείρονται οι συγγραφείς και συνομιλούν μαζί μου. Δεν βιάζομαι να αποτελειώσω πολλά βιβλία. Οι ώρες του διαβάσματος είναι διάσπαρτες σε όλη τη διάρκεια της μέρας και της νύχτας που τείνουν να ενοποιηθούν σε έναν αλλόκοτο χωροχρόνο.

Αφοσιώνομαι στο κείμενο. Αν στην εφηβεία μου έκλεβα χρόνο για διάβασμα, τώρα –τι ειρωνεία!– ο χρόνος αυτός ξανακερδίζεται.

Και να η θαυματουργή ίαση της λογοτεχνίας. Τέτοια κείμενα έρχονται και γιατρεύουν την ψυχή. Χαμένοι και σωσμένοι χαρακτήρες σε παρασύρουν με τις ιστορίες τους. Γιατί η λογοτεχνία είναι αμόλυντη, κανένας ιός δεν θα τη μεταλλάξει, θα είναι πάντα εκεί και τα λογοτεχνικά αντισώματα θα μεταμορφώνουν τις ψυχές μας και θα μας οπλίζουν με κουράγιο.

Ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης είναι συγγραφέας. Το κείμενο δημοσιεύτηκε στον ημερήσιο τύπο (διασκευή).

ΚΕΙΜΕΝΟ 2

Γράφειν

     Από τότε που ο καθένας μας εισέρχεται μέσα στη ροή του χρόνου, αρχίζει να γράφει. Γράφει μες στη μνήμη του, γράφει με το χέρι του, γράφει με τα έργα του. Διαισθάνεται πως η γραφή αυτή θα αντισταθεί, αν δεν ακυρώσει, το φευγαλέο της ύπαρξής του μέσα στον κόσμο. Και πως θα «σώσει» από την καταστροφική λήθη και τον ίδιο, και τους άλλους και την Ιστορία.

     Πριν ακόμη το παιδί αρχίσει να γράφει, πριν του μάθουν, όσοι γνωρίζουν, να γράφει, έχει κιόλας εγγράψει στην τρυφερή μεμβράνη της μνήμης του τις πρώτες του εντυπώσεις από τη ζωή. Έχει γράψει μέσα στην καρδιά του, με στοργή κι εμπιστοσύνη, τους δικούς του, αρχίζει να γράφει τους οικείους του, τους συγγενείς του, κατόπιν τους φίλους του. Κι όσο προχωρεί μέσα στον χρόνο παλεύει να καταγράψει όλο τον κόσμο που γνωρίζει, τον κόσμο του. Αυτές οι πράξεις της γραφής του προσβάλλονται κάθε τόσο από τη λήθη, οι γραφές κατατρώγονται από τον χρόνο, όπως εκείνες που χάραζαν οι παλιοί άνθρωποι στα μάρμαρα. Και όσο βαραίνει μέσα και πάνω του ο χρόνος, τόσο ο καθένας προσπαθεί να περιφρουρήσει τις γραφές του βίου του, ώστε να αναγιγνώσκονται εύκολα. «Σ’ έχω γράψει στην καρδιά μου», «είναι γραμμένο στη μνήμη μου», «απομένει ανεξίτηλο μέσα μου» - εκφράσεις της καθημερινής ζωής- αυτής που φεύγει, αυτής που ανασπά από τον κόσμο τους δικούς μας, τους συγγενείς και φίλους.

     Πλάσματα γεννημένα για να γράφουν οι άνθρωποι, όλοι οι άνθρωποι. Κι ανάμεσά τους πολλοί που κατορθώνουν να γράψουν το όνομά τους σε μια οικογένεια, σε μια επιχείρηση, σ’ ένα επάγγελμα. Μέσα στην Ιστορία του κόσμου, οι φημισμένοι, οι άξιοι, οι μεγάλοι οι ήρωες. Μέσα στην Ιστορία των Επιστημών, οι σπουδαίοι. Μέσα στην Ιστορία της Εκκλησίας, οι άγιοι. Μέσα στην Ιστορία των Γραμμάτων, οι αυθεντικοί συγγραφείς. Όλοι αυτοί, καθένας με τον τρόπο του, γράφουν.

     Από όλους ωστόσο τους ανθρώπους που το θείο ριζικό τους είναι να γράφουν, εκείνοι που γράφουν μ’ έναν τρόπο πασιφανή, επίσημο, είναι οι συγγραφείς. Ποιητές, στοχαστές, μυθιστοριογράφοι γράφουν και ξαναγράφουν τον εαυτό τους και τους άλλους, τον κόσμο που βλέπουν κι εκείνον που δεν βλέπουν και που ωστόσο τον θεωρούν εξίσου πραγματικό.

Γιατί όλοι αυτοί, όλοι όσοι γράφουν, επιμένουν να γράφουν, ενώ έχουν βεβαιωθεί πως θα βγουν κάποια στιγμή από τον κόσμο, καθώς κι ο ίδιος ο κόσμος –αφού ό,τι έχει αρχή θα έχει κι ένα τέλος– θα βγει κάποτε από τον εαυτό του; Ίσως γιατί το γράφειν –συνειδητό ή όχι, εκούσιο ή και ακούσιο, φανερό ή και κρυφό– αποτελεί την έσχατη, ακραία παρηγοριά για τη θνητότητα που τους πολιορκεί και που τελικά τους καταβάλλει. Αυτή τη θνητότητα που φαρμακώνει την ύπαρξη και τη συνείδηση του ανθρώπου με το φαρμάκι της ματαιότητας, πολεμά και εξορκίζει, και αρνείται η πράξη του γράφειν.

Ο Κώστας Ε. Τσιρόπουλος (1930-2017) ήταν συγγραφέας, μεταφραστής και εκδότης. Το κείμενο «Γράφειν» ανήκει στη συλλογή δοκιμίων «Η Μόνωση ως Συνομιλία» (2003).

ΚΕΙΜΕΝΟ 3

I

Εκεί πού αναρωτιέσαι για πράγματα που πρώτη φορά

     αντικρίζεις

για πράγματα χιλιοειπωμένα που έχουνε πια περάσει

για πράγματα που ξαφνιάζουν κι ας γίνονται κάθε μέρα

για πράγματα που έλεγες δεν θα συμβούν ποτέ

και τώρα συμβαίνουν μπρος στα μάτια σου

γι’ άλλα που επαναλαμβάνονται μ’ ελάχιστες παραλλαγές

για πράγματα που πουλιούνται μόλις πιάσουν

     κατάλληλη τιμή

για πράγματα που σάπισαν με το πέρασμα του καιρού

ή που ήσαν σάπια απ’ την αρχή και δεν το έβλεπες

εκεί που απορείς για πράγματα που μπόρεσες να κάνεις

για πράγματα σοβαρά ή ανόητα που ρίσκαρες τη ζωή σου

για πράγματα σημαντικά που τα κατάλαβες αργότερα

για πράγματα που τα φοβήθηκες κι απέφυγες

     ν’ αναλάβεις

για πράγματα που τα προγραμμάτισες και δεν σου βγήκαν

γι’ άλλα που τα σχεδίασαν άλλοι και βγήκαν διαφορετικά

για πράγματα που σου έτυχαν χωρίς να τα περιμένεις

για πράγματα που μόνο τα ονειρεύτηκες

και κάποτε, μία στις χίλιες, πραγματώθηκαν…

Εκεί απάνω σε βρίσκει η ποίηση.

Τίτος Πατρίκιος, ποίημα από τη συλλογή «Σε βρίσκει η ποίηση» (2012).

Θέμα Α

Α1. Να αποδώσετε συνοπτικά τους λόγους για τους οποίους η λογοτεχνική ανάγνωση συνιστά λυτρωτική απόλαυση για τον συγγραφέα στο Κείμενο 1 (60-70 λέξεις).

Μονάδες 15

Η ανάγνωση, κατά τον συγγραφέα, συνιστά μια δημιουργική ενασχόληση, ενδεικτική της ικανότητας του αναγνώστη να κατανοεί το κείμενο, μα και να το οικειοποιείται. Όταν είναι ατομική απαιτεί εσωτερική απομόνωση, προσφέρει, ωστόσο, μια αίσθηση ελευθερίας. Ο ίδιος επιζητά την ουσία της ανάγνωσης, όχι με επιδεικτική διάθεση, αλλά ζητώντας να «χαθεί» μέσα στο κείμενο, λυτρωμένος από την έννοια του χρόνου. Του δημιουργείται, μάλιστα, η αίσθηση πως συνομιλεί με τους συγγραφείς και νιώθει πως γιατρεύεται η ψυχή του χάρη στη δυνατότητα της τέχνης αυτής να παραμένει αγνή.

Θέμα Β

Β1. Να επαληθεύσετε ή να διαψεύσετε, με βάση τα Κείμενα 1 και 2, τις παρακάτω προτάσεις, γράφοντας στο τετράδιό σας δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε κάθε πρόταση τη λέξη Σωστό ή Λάθος. Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με αναφορές στα κείμενα:

α. Ο συγγραφέας του Κειμένου 1 διαβάζει λογοτεχνία κυρίως γιατί αυτή σχετίζεται με τις επαγγελματικές του υποχρεώσεις.

β. Ο συγγραφέας του Κειμένου 1 συνήθιζε να διαβάζει προγραμματισμένα.

γ. Το «γράφειν» στο Κείμενο 2 χρησιμοποιείται κυριολεκτικά σε όλο το κείμενο.

δ. Το «γράφειν» στο Κείμενο 2 δεν συνδέεται με ιστορικά και επιστημονικά επιτεύγματα.

ε. Σύμφωνα με τα Κείμενα 1 και 2 τόσο η αναγνωστική όσο και η συγγραφική δραστηριότητα παρηγορούν τον άνθρωπο.

Μονάδες 10

α. Λάθος: «Η προσωπική ανάγνωση απαιτεί συνήθως μια εσωτερική απομόνωση και όχι να σου επιβάλλεται εξωτερικά.» 

β. Λάθος: «Οι ώρες του διαβάσματος είναι διάσπαρτες σε όλη τη διάρκεια της μέρας και της νύχτας που τείνουν να ενοποιηθούν σε έναν αλλόκοτο χωροχρόνο.»

γ. Λάθος: «Γράφει μες στη μνήμη του / γράφει με τα έργα του», «Έχει γράψει μέσα στην καρδιά του, με στοργή κι εμπιστοσύνη, τους δικούς του…»

δ. Λάθος: «Μέσα στην Ιστορία του κόσμου, οι φημισμένοι, οι άξιοι, οι μεγάλοι ήρωες. Μέσα στην Ιστορία των Επιστημών, οι σπουδαίοι.»

ε. Σωστό: Κείμενο 1: «Και να η θαυματουργή ίαση της λογοτεχνίας. Τέτοια κείμενα έρχονται και γιατρεύουν την ψυχή.» Κείμενο 2: «Ίσως γιατί το γράφειν αποτελεί την έσχατη, ακραία παρηγοριά…»

Β2. α. Ο σκοπός του συγγραφέα του Κειμένου 1 είναι να ευαισθητοποιήσει στο ζήτημα της λογοτεχνικής ανάγνωσης. Πώς το επιτυγχάνει; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας αναφέροντας από το κείμενο δύο (2) σημεία στίξης και δύο (2) σχήματα λόγου. Να προσδιορίσετε για το καθένα τη λειτουργία του (μονάδες 8).

Στο πλαίσιο της προσπάθειάς του να ευαισθητοποιήσει τους αποδέκτες του κειμένου του σχετικά με την αξία της λογοτεχνικής ανάγνωσης, ο συγγραφέας αξιοποιεί τη σχολιαστική λειτουργία των σημείων στίξης. Ειδικότερα, η φράση «ανέβασα πυρετό», που τίθεται σε εισαγωγικά, έρχεται να τονίσει το πόσο πολύ επιθυμούσε να ολοκληρώσει την ανάγνωση ενός βιβλίου, ώστε να υποκριθεί ότι παραμένει άρρωστος για περισσότερο καιρό. Ενώ, με τη χρήση της παύλας (- το θυμάμαι ακόμη) προσθέτει για λόγους έμφασης το σχόλιο πως το βιβλίο εκείνο του Ζολά, αν και το διάβασε στα χρόνια της εφηβείας του, το θυμάται ακόμη. Κάτι που υποδηλώνει πως το περιεχόμενο αυτού του βιβλίου τον συνοδεύει για χρόνια.

Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί, επίσης, σχήματα λόγου προκειμένου να εκμεταλλευτεί αφενός την ιδιότητά τους να επηρεάζουν σε συναισθηματικό επίπεδο τους αναγνώστες και αφετέρου τη νοηματική διεύρυνση που προσδίδουν στο κείμενο. Ειδικότερα, ο συγγραφέας κάνει ευρεία χρήση μεταφορών, ξεκινώντας ήδη με τον τίτλο του κειμένου του (Το γιατρικό της αμόλυντης λογοτεχνίας), μέσω του οποίου υποδηλώνεται η θεραπευτική ικανότητα της λογοτεχνίας, η οποία δεν κινδυνεύει να μολυνθεί ή να αλλοιωθεί. Μεταφορική είναι, επίσης, η φράση «χάνομαι μέσα στο κείμενο», μέσω της οποίας ο συγγραφέας αποδίδει τη δυνατότητα ενός λογοτεχνικού κειμένου να αποσπά το άτομο από την καθημερινότητά του και να του προσφέρει μια ευπρόσδεκτη διαφυγή σ’ ένα νέο, διαφορετικό κόσμο. 

β. Ποια είναι η επικοινωνιακή λειτουργία του ερωτήματος στην 5η παράγραφο του Κειμένου 2 «Γιατί όλοι … εαυτό του;» (μονάδες 7).

Μονάδες 15

Με το ερώτημα της 5ης παραγράφου ο συγγραφέας επιτυγχάνει να προκαλέσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη, καθώς τον ωθεί να προβληματιστεί σχετικά με τον απώτερο σκοπό του «γράφειν», ο οποίος συνδέεται με το βασικό θέμα του κειμένου. Προσδίδει, επίσης, αμεσότητα στο κείμενο, εφόσον δημιουργεί την αίσθηση ενός διαλόγου ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη.

Β3. Λαμβάνοντας υπόψη το περιεχόμενο της τρίτης παραγράφου του Κειμένου 2 («Πλάσματα … γράφουν») να εξηγήσετε πώς ο άνθρωπος κατά τον συγγραφέα κερδίζει τη μάχη με τον χρόνο (60-70 λέξεις).

Μονάδες 15

Οι άνθρωποι επιδιώκουν και συχνά κατορθώνουν να κερδίσουν τη μάχη με το χρόνο, διασφαλίζοντας τη διατήρηση του ονόματός του με το έργο και τη δράση τους. Κάποιοι το επιτυγχάνουν αυτό με το να δημιουργούν οικογένεια και να αποκτούν παιδιά, ενώ άλλοι μέσω της επαγγελματικής τους πορείας. Για άλλους, πιο φημισμένους, αυτό επιτυγχάνεται με την ηρωική τους δράση σε κρίσιμες ιστορικές στιγμές ή με τα επιστημονικά τους επιτεύγματα. Στο χώρο, πάντως, των γραμμάτων το προνόμιο αυτό ανήκει στους αυθεντικούς δημιουργούς.

Θέμα Γ

Γ1. Ποιο είναι το θέμα του ποιήματος, κατά τη γνώμη σας; Ποιο ρόλο έχει η Ποίηση στην προσωπική σας ζωή; Να απαντήσετε αξιοποιώντας τουλάχιστον τρεις (3) κειμενικούς δείκτες (150-200 λέξεις).

Μονάδες 15

Το θέμα του ποιήματος, κατά τη γνώμη μου, σχετίζεται με τον ιδιαίτερο ρόλο που διαδραματίζει η ποίηση σε όλες σχεδόν τις εκφάνσεις του ανθρώπινου βίου. Με τη χρήση β΄ ενικού προσώπου (αναρωτιέσαι / απορείς) ο ποιητής συνομιλεί με τον αναγνώστη -ή με τον εαυτό του-, επισημαίνοντας τις διάφορες περιστάσεις κατά τη διάρκεια των οποίων τον «βρήκε» η ποίηση προσφέροντάς του τη ζητούμενη απάντηση ή παραμυθία. Ο ποιητής είτε στεκόταν με απορία απέναντι σε κάτι πρωτόφαντο είτε απέναντι σε κάτι «χιλιοειπωμένο» ένιωθε μέσα του το σκίρτημα της ποιητικής έμπνευσης. Η ποίηση, άλλωστε, γεννιέται με αφορμή καθημερινές καταστάσεις, όπως αυτό προκύπτει από τη συνεχή επανάληψη της λέξης «πράγματα». Η γέννησή της, μάλιστα, σχετίζεται με ποικίλες εμπειρίες, γεγονός που τονίζει ο ποιητής με την αξιοποίηση αντιθέσεων. Έτσι, σύμφωνα με τον ποιητή, η ποίηση «σε βρίσκει», όταν αναρωτιέσαι για πράγματα που «σάπισαν» ή για όσα ήταν «σάπια απ’ την αρχή», έστω κι αν δεν το είχες αντιληφθεί, για πράγματα που τα «προγραμμάτισες» εσύ ή για άλλα που «τα σχεδίασαν άλλοι». Η ποίηση γεννιέται, λοιπόν, μέσα από την έκπληξη απέναντι στην πρωτόγνωρη εμπειρία, αλλά κι από την ανάμνηση του παρελθόντος, μέσα από την απογοήτευση, αλλά και μέσα από την απροσδόκητη πραγμάτωση ενός ονείρου.  

Σε ό,τι με αφορά, αν κι η επαφή μου με την ποίηση γίνεται κυρίως στο πλαίσιο των σχολικών μαθημάτων, έχουν υπάρξει αρκετές φορές που έχω εντυπωσιαστεί από την ομορφιά μιας ποιητικής διατύπωσης ή από το πόσο οικείος μου είναι ο προβληματισμός του ποιητή. Πρόκειται για μια μορφή τέχνης που άλλοτε με συγκινεί κι άλλοτε με φέρνει αντιμέτωπο με καίρια ερωτήματα για την πορεία των ανθρώπων.    

Θέμα Δ

Δ1. Ποια είναι η σχέση σας με την ανάγνωση βιβλίων και ποιος ο ρόλος της στη γενικότερη διαχείριση του προσωπικού σας χρόνου; Με αφόρμηση τα Κείμενα 1 και 2 αποφασίζετε να καταθέσετε την προσωπική σας εμπειρία στο ιστολόγιο του σχολείου σας. Να δικαιολογήσετε την όποια επιλογή σας. (300-350 λέξεις).

Μονάδες 30

Η σχέση μου με τα βιβλία

     Αν και για πολλούς νέους της ηλικίας μας μια δημοσίευση για την αξία ή και τη γοητεία ακόμη που κρύβει η ανάγνωση λογοτεχνικών βιβλίων, δεν θεωρείται ιδιαίτερα δημοφιλής, αποφάσισα να το αποτολμήσω. Έχοντας μόλις διαβάσει ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο του συγγραφέα Θεόδωρου Γρηγοριάδη σχετικά με τη «θεραπευτική» δύναμη της λογοτεχνίας, θέλησα να καταγράψω και τη δική μου εμπειρία από την επαφή μου με τον κόσμο της λογοτεχνίας, έστω και ως απλός αναγνώστης.

     Το αρχικό ερέθισμα για τα πρώτα λογοτεχνικά μου αναγνώσματα το έλαβα μέσα από κείμενα που διδαχτήκαμε στη σχολική αίθουσα. Κάποια αποσπάσματα από το σχολικό εγχειρίδιο ή από βιβλία που είχαν επιλέξει οι εκπαιδευτικοί μας, με παρακίνησαν να αναζητήσω και να διαβάσω ολόκληρα τα αντίστοιχα λογοτεχνικά βιβλία. Γνώρισα τότε, για πρώτη φορά, πόσο εκπληκτικό είναι το να παρασύρεσαι και να ξεχνιέσαι με τις ιστορίες των ηρώων, αποκτώντας μια διαφορετική αντίληψη της ζωής, εφόσον εισέρχεσαι σ’ έναν νέο κόσμο και βιώνεις πρωτόγνωρες για σένα εμπειρίες. Σταδιακά, μάλιστα, άρχισα να επιλέγω μόνος μου βιβλία που ανταποκρίνονταν περισσότερο στις δικές μου ανησυχίες και μου δόθηκε έτσι η ευκαιρία να αντιληφθώ πώς είναι να συνομιλείς σχεδόν με τον συγγραφέα. Ένας άνθρωπος που δεν γνωρίζεις προσωπικά κι όμως είναι σαν να έχει ζήσει κι εκείνος τις ίδιες αγωνίες και τους ίδιους προβληματισμούς μ’ εσένα κι έρχεται τώρα να σε συμβουλεύσει και να σε καθοδηγήσει μέσα από το βιβλίο του.

     Ο κόσμος της λογοτεχνίας έγινε, κατ’ αυτό τον τρόπο, ένα διαρκές καταφύγιο για μένα, αφού εκεί έβρισκα παρηγοριά, όταν περνούσα κάποια δυσκολία, καθώς και εμψύχωση, όταν ήθελα να θέσω τους μελλοντικούς μου στόχους. Η επίγνωση πως ό,τι απασχολούσε εμένα είχε απασχολήσει στο παρελθόν κι άλλους ανθρώπους, μού προσέφερε κουράγιο και μού επέτρεπε να αντιμετωπίζω με μεγαλύτερη αποφασιστικότητα τα όποια προβλήματα συναντούσα.

     Η ανάγνωση λογοτεχνικών βιβλίων, αν και αγαπημένη ενασχόληση, δεν διατήρησε πάντοτε την ίδια θέση στην καθημερινότητά μου, εφόσον το πρόγραμμά μου γινόταν όλο και πιο απαιτητικό με το πέρασμα των χρόνων. Οι απαιτήσεις αυτές, ωστόσο, δεν κατόρθωσαν ποτέ να με οδηγήσουν στο να εγκαταλείψω πλήρως την επαφή μου με τα βιβλία. Έγινε η ενασχόληση αυτή περισσότερη αποσπασματική, καθώς αναγκαζόμουν και αναγκάζομαι να «κλέβω» χρόνο για διάβασμα όποτε και όπου μου δοθεί η ευκαιρία, ώστε να μην παραμελώ τις κύριες υποχρεώσεις μου.

     Ένα από τα ιδιαίτερα προνόμια της λογοτεχνίας, πάντως, είναι πως δεν απαιτεί ούτε χρειάζεται να βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, για να προσφέρει την ωφέλιμη επίδρασή της. Έστω και λίγες σελίδες την ημέρα μπορούν να δίνουν πολύτιμα ερεθίσματα σκέψης και να προσφέρουν κουράγιο.