Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Ο τίτλος του μη λογοτεχνικού κειμένου

Plasteed

 
Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Ο τίτλος του μη λογοτεχνικού κειμένου
 
Η λειτουργία του τίτλου
α) Μέσω του τίτλου ο γράφων ενημερώνει για το περιεχόμενο του κειμένου του με επιγραμματικό και σαφή τρόπο. Η λειτουργία αυτή είναι κυρίως εμφανής στα αμιγώς επιστημονικά κείμενα, στα οποία αποφεύγονται οι υπαινικτικές / μεταφορικές χρήσεις του λόγου και προτιμάται η κυριολεκτική και σαφής διατύπωση.
Ο τίτλος, για παράδειγμα, «Η μορφολογία της ομηρικής διαλέκτου» του L. R. Palmer, ενημερώνει με ξεκάθαρο τρόπο τον αναγνώστη σχετικά με το περιεχόμενο του κειμένου.
β) Άλλοτε, ωστόσο, ο γράφων επιλέγει τον προϊδεασμό του αναγνώστη μέσω ενός τίτλου που δεν φανερώνει πλήρως -ή έστω επαρκώς- το περιεχόμενο του κειμένου. Η διαδικασία του προϊδεασμού επιλέγεται κυρίως σε δοκίμια ή άρθρα, όταν ο γράφων επιδιώκει να διεγείρει το ενδιαφέρον του αναγνώστη και να τον θέσει σε μια κατάσταση απορίας σχετικά με το υπό διερεύνηση θέμα.
Ο τίτλος, για παράδειγμα, «Φιλοπαίγμονες ἐν οὐ παικτοῖς» του Παύλου Σούρλα, δεν φανερώνει το περιεχόμενο του κειμένου, προετοιμάζει, ωστόσο, τον αναγνώστη για τη διερεύνηση ενός θέματος που έχει ιδιαίτερη βαρύτητα. Η φράση αυτή (μτφρ: έχουν περιπαικτική διάθεση απέναντι σε ένα ζήτημα κρίσιμης σημασίας) -που αποτελεί παραλλαγή μιας φράσης του Ιωάννη του Χρυσοστόμου- εντοπίζεται σχεδόν όμοια μέσα στο κείμενο (Μια παραδοξολογία που κάνει τη σύγχρονη ακαδημαϊκή μόδα να εμφανίζεται ως φιλοπαιγμοσύνη ­ αλλά εν ου παικτοίς).
Το κείμενο του Παύλου Σουρλά αναφέρεται στα ανθρώπινα δικαιώματα και στο απρόσμενο γεγονός πως υπάρχουν άνθρωποι που τηρούν αρνητική στάση απέναντί τους. Ως εκ τούτου ο τίτλος που έχει επιλεχθεί δεν φανερώνει το ίδιο το θέμα, αποκαλύπτει εντούτοις τη θέση του γράφοντος απέναντι σε εκείνους που τείνουν να αμφισβητούν την αξία του. Προϊδεάζει, έτσι, τον αναγνώστη πως το θέμα του κειμένου είναι εξαιρετικά σημαντικό, δεν αποκαλύπτει όμως ποιο είναι αυτό το θέμα.
γ)  Συχνή είναι η αξιοποίηση του τίτλου ως μέσου προσέλκυσης του ενδιαφέροντος και της προσοχής του αναγνώστη, ιδίως σε άρθρα εφημερίδων και ιστοσελίδων, καθώς ζητούμενο σε αυτές τις περιπτώσεις είναι να προκύψει αυξημένος αριθμός αναγνωστών. Σε ό,τι αφορά ειδικότερα τον χώρο του διαδικτύου, όπου υπάρχει πλήθος άρθρων και λοιπών κειμένων, η προσέλκυση του αναγνωστικού ενδιαφέροντος είναι ιδιαίτερα σημαντική, εφόσον χάρη σε αυτή μπορεί να διασφαλιστεί η οικονομική βιωσιμότητα μιας ιστοσελίδας. Προκύπτει, έτσι, η ανάγκη για τη διαμόρφωση τίτλων που κεντρίζουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη, γεγονός που οδηγεί τους γράφοντες σε ιδιαίτερα ευρηματικές γλωσσικές ή εκφραστικές επιλογές (αξιοποίηση λογοπαιγνίων, υπαινιγμών, μεταφορικής χρήσης του λόγου, ελλειπτικού λόγου, απρόσμενων διατυπώσεων, καθώς και ευφυολογημάτων).
Ο τίτλος, για παράδειγμα, «Ξέρω τι έκανες χθες το βράδυ και με ποιους» της Λίνας Γιάνναρου, προσελκύει το ενδιαφέρον του αναγνώστη, εφόσον υπαινίσσεται κάποιου είδους έκθεση της προσωπικής ζωής του ατόμου και λειτουργεί ως σήμα κινδύνου για την ιδιωτικότητά του. Το θέμα του κειμένου σχετίζεται με τη δημοσίευση προσωπικών δεδομένων στο διαδίκτυο και κατ’ επέκταση τη διασφάλιση της ιδιωτικότητας, και αποτελεί ένα εξαιρετικά επίκαιρο ζήτημα για τους ανθρώπους των ημερών μας. Ο τίτλος δεν αποκαλύπτει ευθέως τη διασύνδεση με τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, αλλά ο αναγνώστης που έχει επίγνωση του σχετικού προβλήματος μπορεί να αντιληφθεί τη συσχέτιση που υπονοείται.
 
Επικοινωνιακή αποτελεσματικότητα του τίτλου
Ανάλογα με το είδος του κειμένου (επιστημονικό, ψυχαγωγικό, ενημερωτικό, άρθρο επικαιρότητας κ.λπ.) και τους αποδέκτες του (ευρύ κοινό, διαδικτυακό κοινό, επιστημονικό κοινό κ.λπ.), ανάλογα, δηλαδή, με την περίσταση επικοινωνίας, ο γράφων καλείται να προσδώσει και συγκεκριμένες ποιότητες στον τίτλο του, ώστε αυτός να θεωρηθεί επικοινωνιακά αποτελεσματικός. Ένας τίτλος, για παράδειγμα, διαδικτυακού άρθρου που είναι κοινότοπος και δεν προσελκύει το ενδιαφέρον των αναγνωστών, δεν θεωρείται αποτελεσματικός. Υπ’ αυτή την έννοια, μπορούμε να διατυπώσουμε ειδικότερα κριτήρια αποτελεσματικότητας ανάλογα με την εκάστοτε επικοινωνιακή περίσταση, καθώς άλλοτε εκείνο που προέχει είναι η σαφής δήλωση του περιεχομένου (επιστημονικό κείμενο)και άλλοτε η πρωτοτυπία και η ευρηματικότητα του τίτλου (κυρίως διαδικτυακά άρθρα).
 
α) Επιστημονικά κείμενα
Στα επιστημονικά κείμενα ό,τι αναμένεται από τον τίτλο είναι:
- η σαφής δήλωση του περιεχομένου
- η αξιοποίηση ουδέτερου ή επίσημου ύφους
- η άρτια χρήση του λόγου
- η αποφυγή παραπλανητικών τεχνασμάτων (όπως αυτά συναντώνται σε διαδικτυακά κείμενα, στα οποία κυριαρχεί η επιδίωξη της προσέλκυσης του ενδιαφέροντος)
- η αναφορική χρήση του λόγου.
Σκοπός του τίτλου αυτών των κειμένων, άλλωστε, είναι η κατατοπιστική ενημέρωση του αποδέκτη σχετικά με το περιεχόμενο του κειμένου.
 
β) Στοχαστικά δοκίμια
Στα στοχαστικά δοκίμια ο γράφων έχει το περιθώριο να διαμορφώσει έναν πιο νοηματικά απαιτητικό ή και αμφίσημο τίτλο, προϊδεάζοντας τον αναγνώστη σχετικά με τις αναγνωστικές απαιτήσεις του κειμένου. Το δοκίμιο, άλλωστε, ενός πνευματικού ανθρώπου δεν αναμένεται να περιέχει μια εκλαϊκευτική προσέγγιση του θέματος, αλλά μια πιο ουσιαστική -και συχνά αναγνωστικά απαιτητική- παρουσίαση και προσέγγιση.
Υπ’ αυτή την έννοια ο τίτλος ενός τέτοιου κειμένου ενδέχεται να χαρακτηρίζεται από:
- χρήση μεταφορικού ή υπαινικτικού λόγου
- μερική συσχέτιση με το περιεχόμενο του κειμένου
- αξιοποίηση μη συνηθισμένων εκφραστικών επιλογών
- αινιγματικές ή και διλημματικές διατυπώσεις
- αξιοποίηση κατάλληλου ύφους.
Σκοπός του τίτλου αυτού, άλλωστε, είναι να φανερώσει περισσότερο τη στοχαστική / φιλοσοφική διάθεση του γράφοντος παρά να ενημερώσει για το περιεχόμενο του κειμένου. Ο τίτλος, για παράδειγμα, «Η μέθοδος του “άρα”» του Οδυσσέα Ελύτη, προσελκύει το ενδιαφέρον του αναγνώστη, εφόσον δημιουργεί προβληματισμό σχετικά με τη «μέθοδο» αυτή, χωρίς, ωστόσο, να αποκαλύπτει το περιεχόμενο του κειμένου, το οποίο σχετίζεται με τις ιδιαιτερότητες του ποιητικού λόγου. Αντιστοίχως, ο τίτλος «Πάντα πλήρη θεών» του Γιώργου Σεφέρη, αν και δεν επιτρέπει στον αναγνώστη να καταλάβει ή έστω να εικάσει το περιεχόμενο του κειμένου, δεν παύει να είναι αποτελεσματικός, εφόσον προϊδεάζει πως πρόκειται για ένα απαιτητικό κείμενο και, σαφώς, κεντρίζει το ενδιαφέρον χάρη στο περιεχόμενο της διατύπωσής του.
Εννοείται, βέβαια, πως τα προηγούμενα παραδείγματα δεν αποτελούν το μόνο είδος τίτλων που συναντά κανείς στα στοχαστικά δοκίμια. Είναι εξίσου πιθανό ο τίτλος ενός τέτοιου δοκιμίου να αξιοποιεί την κυριολεκτική χρήση του λόγου και να έχει άμεση συσχέτιση με το περιεχόμενο του κειμένου.
 
γ) Άρθρα γνώμης / επικαιρότητας
Στα άρθρα γνώμης, στα οποία σχολιάζονται πτυχές της επικαιρότητας, ο τίτλος αποσκοπεί συχνά κυρίως στην προσέλκυση του ενδιαφέροντος, ώστε να υπάρξει μεγαλύτερος αριθμός αναγνωστών. Καθώς τα άρθρα αυτά δημοσιεύονται στον έντυπο, αλλά και στο διαδικτυακό τύπο και απευθύνονται στο ευρύ κοινό, αποφεύγονται οι διατυπώσεις εκείνες που θα δημιουργήσουν την αίσθηση πως είναι δυσνόητα, επιδιώκεται όμως το κέντρισμα του ενδιαφέροντος. Υπ’ αυτή την έννοια, σε άρθρα αυτού του είδους, ό,τι αναμένεται από τον τίτλο είναι:
- χρήση μεταφορικού ή αναφορικού λόγου, κατά τρόπο, όμως, που να προσελκύει το ενδιαφέρον (χρήση αντιθέσεων, αξιοποίηση σχημάτων λόγου ή λαϊκών εκφράσεων, αξιοποίηση ευφυολογημάτων, αξιοποίηση απρόσμενων διατυπώσεων)
- μερική ή επαρκής σύνδεση με το περιεχόμενο του κειμένου
- ύφος αινιγματικό, ειρωνικό, χιουμοριστικό, οικείο ή και επίσημο, ουδέτερο.
Ο τίτλος, για παράδειγμα, «Ό,τι ξεφεύγει από τον χάρακα» της Μαρίας Κατσουνάκη, δεν δηλώνει με άμεσο τρόπο πως πρόκειται για ένα κείμενο σχετικά με τις οδυνηρές συνέπειες του «μπούλινγκ», είναι, ωστόσο, επικοινωνιακά αποτελεσματικός, εφόσον προσελκύει το ενδιαφέρον. Πρόκειται, συνάμα, για έναν τίτλο, το νόημα του οποίου γίνεται πληρέστερα κατανοητό μετά την ανάγνωση του κειμένου. Αντιστοίχως, ο τίτλος «Το χρονοντούλαπο των εννοιών» του Πάσχου Μανδραβέλη, κατορθώνει με την πρωτοτυπία της διατύπωσής του να κεντρίσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη, έστω κι αν δεν αποκαλύπτει το περιεχόμενο του κειμένου. Μόνο μετά την ανάγνωση του άρθρου γίνεται αντιληπτό πως ο αρθρογράφος στηλιτεύει την εμμονή ορισμένων πολιτικών να αξιοποιούν συναισθηματικά φορτισμένους όρους του παρελθόντος για να πολώσουν το πολιτικό κλίμα της εποχής, με αποτέλεσμα να ζημιώνουν τη σύγχρονη πραγματικότητα μέσω της συντήρησης ενός παρωχημένου πια διχαστικού λόγου.
Προσέχουμε, άρα, πως σε ό,τι αφορά τα άρθρα γνώμης, η επικοινωνιακή αποτελεσματικότητα του τίτλου εξαρτάται πρωτίστως από τη δυνατότητά τους να προσελκύουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη και λιγότερο από το κατά πόσο τον διαφωτίζουν για το περιεχόμενο του κειμένου. Η περιέργεια, άλλωστε, που αισθάνεται κάποτε ο αναγνώστης να διαβάσει το κείμενο προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το νόημα του τίτλου, αποτελεί μέρος της επικοινωνιακής του αποτελεσματικότητας, εφόσον κατορθώνει να τραβήξει και να διατηρήσει την προσοχή του αναγνώστη.
 
δ) Αποδεικτικά δοκίμια και κείμενα ερμηνευτικής & ενημερωτικής δημοσιογραφίας
Σε κείμενα, όπως είναι τα αποδεικτικά δοκίμια ή τα άρθρα της ερμηνευτικής καθώς και αμιγώς ενημερωτικής δημοσιογραφίας, ο τίτλος είναι δηλωτικός του περιεχομένου, εφόσον ό,τι προέχει δεν είναι η πρόκληση του αναγνωστικού ενδιαφέροντος, αλλά η ουσία του υπό εξέταση ζητήματος. Χωρίς, βέβαια, να απουσιάζει πλήρως η διάθεση του γράφοντος για τη διαμόρφωση ενός ευρηματικού και πρωτότυπου τίτλου, συνήθως η έμφαση δίνεται στη συνοπτική απόδοση του κύριου θέματος του κειμένου. Κατ’ αυτό τον τρόπο σε τέτοιου είδους κείμενα η αποτελεσματικότητα του τίτλου κρίνεται κυρίως με βάση το κατά πόσο δηλώνει το περιεχόμενο του κειμένου και κατατοπίζει τον αναγνώστη σχετικά με αυτό που πρόκειται να διαβάσει.
Ο τίτλος, για παράδειγμα, «Η αξία του διαλόγου» του Ευάγγελου Παπανούτσου είναι επικοινωνιακά αποτελεσματικός, εφόσον κατατοπίζει με σαφήνεια τον αναγνώστη σχετικά με την έννοια που προσεγγίζει ο γράφων στο κείμενό του. Αντιστοίχως σε ενημερωτικά δημοσιογραφικά άρθρα βασική αξίωση για να θεωρηθεί αποτελεσματικός ο τίτλος είναι η σαφής δήλωση του γεγονότος (πολιτικής εξέλιξης, κοινωνικού συμβάντος κ.λπ.), ώστε ο αναγνώστης να γνωρίζει ήδη από τον τίτλο για ποιο θέμα πρόκειται να ενημερωθεί. Κατά παρόμοιο τρόπο στα άρθρα της ερμηνευτικής δημοσιογραφίας είναι αναγκαία η δήλωση του περιεχομένου, αν και στη συγκεκριμένη περίπτωση ο γράφων έχει σχετικά μεγαλύτερη ελευθερία στη διαμόρφωση του τίτλου, με τη δυνατότητα να καταφύγει σε πιο υπαινικτικό τρόπο δήλωσης του περιεχομένου.
 
Σύνδεση τίτλου με το περιεχόμενο του κειμένου
Η διερεύνηση της σύνδεσης του τίτλου με το περιεχόμενο του κειμένου συνιστά σε αρκετές περιπτώσεις μια απλή διαδικασία, εφόσον ο τίτλος είναι ξεκάθαρα δηλωτικός του περιεχομένου, κι άλλοτε είναι περισσότερο απαιτητική, καθώς ο τίτλος είτε υπαινίσσεται απλώς το θέμα, είτε αποτελεί μια φράση που έχει επιλεχθεί μέσα από το κείμενο, είτε φαινομενικά μοιάζει να μη συνδέεται με το περιεχόμενο του κειμένου.
Σε κάθε περίπτωση η προσεκτική ανάγνωση του κειμένου αποκαλύπτει το πώς ο τίτλος συνδέεται με το περιεχόμενό του, εφόσον ο γράφων είτε υπαινίσσεται κάτι, είτε υπονοεί τη δική του οπτική σε σχέση με το θέμα που διερευνά, φροντίζει πάντοτε να υπάρχει κάποιος συνεκτικός δεσμός -άμεσα ή έμμεσα αντιληπτός- ανάμεσα στον τίτλο και το περιεχόμενο του κειμένου του.
Ο τίτλος, για παράδειγμα, «Κάνε δική σου, αναγνώστη, την κραυγή» του Χρήστου Γιανναρά, αν και σε πρώτη ανάγνωση δεν δηλώνει το περιεχόμενο του κειμένου, φανερώνει τη σύνδεσή του με το κείμενο, ύστερα από την ανάγνωσή του, καθώς αυτό αναφέρεται στον πρόδηλο επεκτατισμό της Τουρκίας και στην ανάγκη να υπάρξει ουσιαστική αντίδραση σε αυτή την επιθετική τάση από τη μεριά των Ελλήνων. Ο γράφων καλεί ουσιαστικά τους πολίτες να διατρανώσουν τη θέλησή τους να διασφαλιστούν τα κυριαρχικά δικαιώματα της χώρας σε κάθε τμήμα του ελληνικού τόπου.
Αντιστοίχως, ο τίτλος «Πολύ λίγο, πολύ αργά…» του Παντελή Μπουκάλα, αν και φαινομενικά μοιάζει ασαφής, εφόσον δεν δηλώνει σε τι ακριβώς αναφέρεται, γίνεται σαφέστερος μετά την ανάγνωση του κειμένου, στο οποίο τονίζεται η απροθυμία των ηγετών της ομάδας των 7 ισχυρότερων κρατών (G7) να λάβουν δραστικές αποφάσεις στο πλαίσιο της Συνόδου Κορυφής στην Κορνουάλη σχετικά με την αντιμετώπιση τόσο του κλιματικού προβλήματος, όσο και της πανδημίας της COVID-19. Οι αποφάσεις τους, κατά τον γράφοντα, έχουν μικρό εύρος και, συνάμα, δεν έχουν τον επείγοντα χαρακτήρα που θα όφειλε να τις χαρακτηρίζει, γεγονός που επιτρέπει στα καίρια αυτά προβλήματα να γιγαντωθούν.
 
Γλωσσικές και εκφραστικές επιλογές ενός τίτλου
Η ποικιλία των τίτλων είναι σαφώς ευρύτατη, οπότε δεν είναι εφικτή η πλήρης κάλυψη των πιθανών γλωσσικών επιλογών που αξιοποιούνται σε αυτούς. Ορισμένες βασικές παρατηρήσεις, ωστόσο, είναι οι ακόλουθες:
α) Η ανάγκη της όσο γίνεται συνοπτικότερης και δραστικότερης απόδοσης του νοήματος καλύπτεται συχνά με τη διαμόρφωση τίτλων χωρίς ρήμα και τη δήλωση της «ενέργειας» ή της «δράσης» με τη διαδικασία της ονοματοποίησης.
Ο τίτλος, για παράδειγμα, «Η λειψή αυστηροποίηση» του Πάσχου Μανδραβέλη χαρακτηρίζεται για τη συντομία του -μόλις τρεις λέξεις-, την απουσία ρήματος, την αξιοποίηση ονοματοποίησης, εφόσον το ουσιαστικό αυστηροποίηση υποδηλώνει την ενέργεια του αντίστοιχου ρήματος (αυστηροποιώ), αλλά και την ύπαρξη σχολίου, καθώς το επίθετο «λειψή» εκφράζει την άποψη του γράφοντος πως η αυστηροποίηση των νόμων που σχετίζονται με υποθέσεις σεξουαλικής κακοποίησης και αιμομιξίας δεν είναι πλήρης, εφόσον θα έπρεπε να περιλαμβάνει και σχετική αύξηση των ποινών όταν τέτοιου είδους εγκλήματα διαπράττονται από αστυνομικούς.
β) Η επιδίωξη για τη νοηματική διεύρυνση του τίτλου μέσω της ένταξης σε αυτόν ενός σχολίου επιτυγχάνεται συχνά με τη χρήση σχολιαστικών σημείων στίξης, όπως είναι το θαυμαστικό, τα αποσιωπητικά, τα εισαγωγικά, καθώς και το ερωτηματικό, το οποίο συχνά τίθεται μέσα σε εισαγωγικά. Παραλλήλως, βέβαια, πέρα από τη συνήθη σχολιαστική λειτουργία των σημείων στίξης -δήλωση ειρωνείας, θαυμασμού, έκπληξης (!), (;), μεταφορικής ή ειρωνικής χρήσης μιας λέξης («»), δήλωση πως κάτι άλλο υπονοείται ή παραλείπεται (…), εντοπίζονται κι άλλες ευρηματικές χρήσεις τους, που προσδίδουν πρόσθετα νοήματα στον τίτλο.
Στο άρθρο, για παράδειγμα, «Μα φυσικά και (δεν) νοιαζόμαστε» της Μαρίας Κατσουνάκη, το οποίο αναφέρεται στο θέμα των συνθηκών διαβίωσης ηλικιωμένων ανθρώπων σε οίκους ευγηρίας και μονάδες φροντίδας ηλικιωμένων, ο τίτλος αποκτά διττό νόημα χάρη στην ένταξη της άρνησης δεν μέσα σε παρένθεση. Η αρθρογράφος αξιοποιεί ειρωνικά τον τίτλο μιας κινηματογραφικής ταινίας με αντίστοιχο θέμα (Μα φυσικά και νοιάζομαι), φανερώνοντας την αδιαφορία που κυρίως χαρακτηρίζει τους ανθρώπους σχετικά με τους ηλικιωμένους. Διατηρεί, ωστόσο, την άρνηση μέσα σε παρένθεση, καθώς η αδιαφορία αυτή σαφώς και δεν χαρακτηρίζει όλους τους πολίτες.
γ) Όταν ο συντάκτης του κειμένου επιλέγει να αξιοποιήσει ρήμα στον τίτλο, τότε είναι σημαντικό να ελεγχθεί -πέρα από το νόημα ή την ενέργεια που σαφώς δηλώνει- η έγκλισή του, καθώς ενδέχεται να υποδηλώνεται μέσω αυτής είτε κάτι το πραγματικό (οριστική) είτε κάποια άλλη εννοιολογική διαβάθμιση μέσω της υποτακτικής (προτροπή, επιθυμητό, απορία, υποχρέωση, πιθανότητα κ.λπ.).
Ο τίτλος, για παράδειγμα, «Κανείς δε στέλνει σήμερα γράμματα» της Φωτεινής Τσαλίκογλου, δηλώνει μια διαπίστωση που ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, και αυτό τονίζεται με την επιλογή της οριστικής έγκλισης του ρήματος. Το ίδιο συμβαίνει και με τον τίτλο «Τα κοινωνικά δίκτυα θρέφουν τον ναρκισσισμό των χρηστών» του Χρήστου Λιάπη. Στον τίτλο, ωστόσο, «Να αντικρούσουμε την αντίληψη ότι τα κορίτσια αξίζουν λιγότερο», η χρήση της προτρεπτικής υποτακτικής στην πρώτη πρόταση υποδηλώνει έντονη προτροπή και φανερώνει πως πρόθεση του συντάκτη είναι να αποτελέσει το κείμενό του κάλεσμα για πιο συνειδητή αντιμετώπιση από τη μεριά των πολιτών των διακρίσεων εις βάρος των γυναικών.
Αντιστοίχως, σημαντική είναι και η επιλογή του ρηματικού προσώπου, εφόσον μέσω αυτού δηλώνεται αν το περιεχόμενο του κειμένου αφορά το σύνολο των πολιτών (α΄ πληθυντικό), συγκεκριμένα πρόσωπα ή μέρος του κοινωνικού συνόλου.
Ο τίτλος, για παράδειγμα, «Είμαστε όλοι εντός του μέλλοντός μας» του Χρήστου Χωμενίδη περιλαμβάνει μέσω του α΄ πληθυντικού όλους τους πολίτες, ακόμη και τον συντάκτη του κειμένου. Ενώ, ο τίτλος «Αυτό που έζησα στο Θέατρο Κωφών» της Μαρίσσας Δημοπούλου καθιστά εμφανές πως το γενικότερο μήνυμα του κειμένου θα προκύψει μέσα από μια προσωπική εμπειρία της γράφουσας.
δ) Συχνή είναι, επίσης, στους τίτλους η χρήση μεταφορικού λόγου ή άλλων σχημάτων λόγου προκειμένου να αποδίδεται το νόημα με πιο δραστικό και εμφατικό τρόπο, καθώς και για να διασφαλίζεται η νοηματική του διεύρυνση μέσω πιθανών συνυποδηλώσεων.
Ο τίτλος, για παράδειγμα, «Το πολιτικό “τρενάκι του τρόμου”» του Αλέξη Παπαχελά έχει εμφανή της χρήση μεταφορικού λόγου και συνυποδήλωσης μέσω της σύνδεσης των πολιτικών αλλαγών με τα σκαμπανεβάσματα που κάνει ένα «τρενάκι του τρόμου». Μέσω της αξιοποίησης του συνειρμού που προκαλείται στη σκέψη του αναγνώστη ο γράφων περνά πιο δραστικά το μήνυμά του σχετικά με τους κινδύνους που προκύπτουν όταν οι πολίτες παρασύρονται από δημαγωγούς πολιτικούς και κάνουν λανθασμένες επιλογές.
ε) Ο τίτλος ενδέχεται να έχει τη μορφή ερωτήματος -ή διλήμματος-, προκαλώντας, έτσι, εξαρχής τον προβληματισμό του αναγνώστη σχετικά με το υπό εξέταση θέμα και, συνάμα, προσελκύοντας το ενδιαφέρον του, εφόσον τον καλεί σε μια ενεργητική προσέγγιση του συγκεκριμένου προβλήματος.
στ) Στον τίτλο ενδέχεται να αξιοποιούνται διάφορα μέρη του λόγου (μετοχές, επίθετα, επιρρήματα, επιφωνήματα, ουσιαστικά) προκειμένου να δημιουργηθούν ποικίλες εντυπώσεις ή να εκφραστεί κατάλληλα το ζητούμενο νόημα.
Στον τίτλο, για παράδειγμα, «Βάλε μάσκα, ρε… Τι σου ζητάνε;» της Τασούλας Επτακοίλη, η χρήση του επιφωνήματος «ρε» αποσκοπεί στο να αποδοθεί εμφατικά η αγανάκτηση των πιο ευάλωτων στον ιό πολιτών που έχουν ανάγκη να προφυλαχθούν από την αδιαφορία εκείνων που αισθάνονται πως δεν κινδυνεύουν.
 
Σχολιασμός τίτλου
Ο σχολιασμός ενός τίτλου μπορεί να αφορά διακριτά είτε τη γλωσσική μορφή του, είτε τη σχέση του με το περιεχόμενο του κειμένου, είτε την επικοινωνιακή του αποτελεσματικότητα, είτε το κατά πόσο εμπεριέχει σχόλιο ή όχι.
Γενικότερα, πάντως, μπορούν να ληφθούν υπόψη τα ακόλουθα:
- Η έκτασή του: Αν ο τίτλος είναι ευσύνοπτος και επιτυχώς επιγραμματικός ή αν είναι εκτενής. Όπως είναι εύλογο, άλλοτε ο τίτλος ενός κειμένου μπορεί να είναι εξαιρετικά σύντομος (π.χ. Δίχως όρια) και άλλοτε εξαιρετικά εκτενής (π.χ. Live your myth: Η Ελλάδα μέσα από τις αφίσες του ΕΟΤ. Από το χθες στο σήμερα.). Ο γράφων καθορίζει άλλοτε συνειδητά την έκταση του τίτλου του και άλλοτε διότι λόγω του θέματος αδυνατεί να του δώσει πιο συνοπτική ή πιο εκτενή μορφή.
- Η εκφραστική του πρωτοτυπία ή κοινοτοπία: Με βάση τα όσα έχουν ήδη αναφερθεί οι γράφοντες άλλοτε επιλέγουν να δώσουν έμφαση στην αμιγώς πληροφοριακή διάσταση του τίτλου -συνοπτική απόδοση του περιεχομένου- και άλλοτε επιχειρούν να προσελκύσουν μέσω αυτού το ενδιαφέρον του αναγνώστη, οπότε καταφεύγουν σε ευρηματικούς τρόπους για να διαμορφώσουν πρωτότυπους τίτλους που εκπλήσσουν τον αναγνώστη.
- Η γλωσσική του διατύπωση: Καίριο στοιχείο του τίτλου είναι το πώς λαμβάνει μορφή σε γλωσσικό επίπεδο (π.χ. απουσία ρήματος, ονοματοποίηση, χρήση σημείων στίξης, χρήση λέξεων ή φράσεων συναισθηματικά φορτισμένων, χρήση ιδιωματισμών κ.λπ.), οπότε συχνά ζητείται να ελεγχθούν οι γλωσσικές επιλογές που τον συναποτελούν.
- Η σύνδεσή του με το περιεχόμενο: Ο σχολιασμός του τίτλου -ανάλογα πάντοτε με τα ζητούμενα της σχετικής άσκησης- ενδέχεται να εστιαστεί στο πώς ή στο κατά πόσο συνδέεται με το περιεχόμενο του κειμένου. Η σύνδεση αυτή, όπως έχει ήδη αναφερθεί, είναι είτε προφανής, είτε απαιτεί προσεκτική ανάγνωση του κειμένου όταν αυτός δεν προδίδει με σαφή τρόπο το θέμα στο οποίο αναφέρεται.
- Κυριολεκτική ή αναφορική χρήση του λόγου: Οι γράφοντες έχουν πάντοτε τη δυνατότητα να αξιοποιήσουν είτε την κυριολεκτική χρήση του λόγου είτε την αναφορική (μεταφορική) για να διαμορφώσουν τον τίτλο του κειμένου τους. Εννοείται, βέβαια, πως χάρη στη μεταφορική χρήση του λόγου ο τίτλος αποκτά μεγαλύτερο ενδιαφέρον, εφόσον διευρύνεται νοηματικά μέσω των συνυποδηλώσεων που προκύπτουν, χωρίς αυτό να σημαίνει πως στα χέρια ενός έμπειρου συντάκτη δεν είναι δυνατή η διαμόρφωση ενός εξαιρετικά πρωτότυπου κυριολεκτικού τίτλου.
- Πιθανή ύπαρξη σχολίου στον τίτλο: Πέρα από τους τίτλους που αποδίδουν απλώς το περιεχόμενο του κειμένου, υπάρχουν και οι τίτλοι που εμπεριέχουν κάποιο σχόλιο δηλωτικό της στάσης του γράφοντος απέναντι στο θέμα που διερευνά. Το σχόλιο στο πλαίσιο του τίτλου ενδέχεται να είναι άμεσα εμφανές ή να είναι πιο διακριτικό και να δηλώνεται έμμεσα από τις λέξεις που έχει επιλέξει.
Στον τίτλο, για παράδειγμα, «Η μανία της αποδόμησης» του Αλέξη Παπαχελά σε άρθρο του σχετικά με την εμμονή της αντιπολίτευσης να βρίσκει ελαττώματα και αστοχίες σε κάθε πιθανή επιτυχία της χώρας, η λέξη «μανία» χαρακτηρίζει μεν την ένταση της τάσης αυτής, λειτουργεί, συνάμα, όμως και ως έμμεσο σχόλιο, εφόσον προσδίδει εξαρχής αρνητικό χαρακτήρα στην τάση αυτή. Αντιστοίχως σε άρθρο του Νίκου Κωνσταντάρα, με παρόμοιο θέμα, ο τίτλος: Στη σκιά των «ημιπιτσιρικάδων» εμπεριέχει σχόλιο, το οποίο εντοπίζεται στη λέξη που έχει τεθεί μέσα σε εισαγωγικά. Η τάση ορισμένων πολιτών να προκαλούν εντάσεις για θέματα που σε κάθε άλλη κοινωνία θα επιλύονταν από τους αρμόδιους θεσμικούς φορείς, αποδίδεται εν μέρει στην ανωριμότητά τους, καθώς πρόκειται για ενήλικες ανθρώπους, οι οποίοι ωστόσο έχουν εγκλωβιστεί σε μια προγενέστερη ηλικιακή -και χρονική- περίοδο, με αποτέλεσμα να αδυνατούν να αντιληφθούν την ωρίμανση της κοινωνίας που έχει στο μεταξύ προκύψει.