Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία Γ΄ Λυκείου: Φυλετικές διακρίσεις και ρατσισμός

Felix 
 
Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία Γ΄ Λυκείου: Φυλετικές διακρίσεις και ρατσισμός
 
Κείμενο 1: Φυλετικές διακρίσεις. Ανακαλύπτοντας την έννοια και εξερευνώντας τις (νέες) μορφές τους
 
     Όσον αφορά στις διακρίσεις, παρά το γεγονός ότι ο όρος αναφέρεται τόσο στην Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του 1948, όσο και σε άλλες διεθνείς συμφωνίες, δεν υφίσταται ένας ακριβής και εμπεριστατωμένος ορισμός. Αντιθέτως, τα διεθνή ή και περιφερειακά όργανα δικαιωμάτων του ανθρώπου, εμπεριέχουν ορισμούς ανάλογα με το ποια μορφή διάκρισης αντιμετωπίζουν (π.χ. διακρίσεις κατά των γυναικών/ φυλετικές διακρίσεις κτλ.).
Οι διακρίσεις μπορούν να λάβουν πολλές μορφές. Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για:
     -Την άμεση και έμμεση διάκριση. Με κριτήριο τον τρόπο άσκησής τους, ως άμεση διάκριση, ορίζεται μια λιγότερο ευνοϊκή ή επιζήμια μεταχείριση ενός ατόμου ή μιας ομάδας ατόμων, στη βάση ενός χαρακτηριστικού όπως η φυλή. Έμμεση διάκριση, υπάρχει όταν μια πρακτική, κανόνας, απαίτηση ή όρος, εμφανίζεται να είναι ουδέτερος, αλλά έχει δυσανάλογο αντίκτυπο σε συγκεκριμένα άτομα ή ομάδες.
     - Την αντίστροφη διάκριση (“reverse discrimination”) ή θετική/καταφατική δράση (“positive action”). Μολονότι, η αντίστροφη διάκριση είναι ένας όρος ευρέα  διαδεδομένος, δεν υπάρχει ένας παγκόσμια κοινά αποδεκτός ορισμός. Χρησιμοποιείται για να περιγράψει μεροληπτικές πολιτικές ή πράξεις που ωφελούν μια ιστορικά κοινωνικοπολιτικά μη κυρίαρχη ομάδα (π.χ. μειονότητες). Με άλλα λόγια, πρόκειται για ένα μέσο/ εργαλείο εξάλειψης της διάκρισης. Πόσο όμως νομιμοποιημένος μπορεί να είναι ένας όρος που χρησιμοποιεί αυτό που θέλει να καταπολεμήσει ως όπλο για την αντιμετώπισή του;
     Η αντίστροφη διάκριση είναι δεκτική διπλής ερμηνείας. Από τη μια δύναται να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο καταπολέμησης του ρατσισμού. Ως τέτοιο, χρησιμοποιείται από τους αντιρατσιστές και υποδηλώνει την προκατάληψη έναντι των μελών της κυρίαρχης ομάδας στην εργασία, την προώθηση ή την κατανομή προνομίων με απώτερο στόχο την εξάλειψη των διακρίσεων. Από την άλλη όμως, οποιαδήποτε πολιτική παρέχει ειδικά πλεονεκτήματα σε μια ομάδα, αυτομάτως διακρίνει έναντι των άλλων ομάδων (επιχείρημα των αντιπάλων της θετικής δράσης).
     Μερικές φορές, ο όρος αντίστροφη διάκριση θεωρείται συνώνυμος με τους όρους καταφατική δράση και θετική διάκριση. Ως θετική διάκριση νοείται ένα πλήθος πολιτικών σχεδιασμένων για την αντιμετώπιση των παρελθόντων και παρόντων διακρίσεων και την παροχή ευκαιριών σε εκείνους που παραδοσιακά τους τις αρνούντο. Στενά εννοούμενη, η θετική διάκριση λαμβάνει χώρα στην απασχόληση και την εκπαίδευση. Υπό μια ευρύτερη έννοια ωστόσο, ως θετική δράση ορώνται οι οποιεσδήποτε συνειδητές προσπάθειες ν’ αντιστρέψουν τη διάκριση.
     - Και την πολλαπλή διάκριση. Η πολλαπλή διάκριση, αποτελεί το νέο επικίνδυνο πρόσωπο των διακρίσεων. Κύριο χαρακτηριστικό της είναι το γεγονός ότι, μπορεί να βιώνεται σε πολλαπλά επίπεδα, δεδομένου ότι κάποιος μπορεί να ανήκει σε διαφορετικές μειονεκτικές ομάδες και ως αποτέλεσμα να υπόκειται σε επιδεινούμενες- διαφοροποιημένες μορφές διάκρισης. Με άλλα λόγια, η φυλή, το φύλο, η θρησκεία και τα λοιπά στοιχεία που απαρτίζουν μια προσωπικότητα, αλληλεπιδρούν και δύνανται να παράγουν συγκεκριμένες μορφές πολλαπλής διάκρισης.
     Με την πολλαπλή διάκριση ασκείται κριτική στην πρότερη «μονολιθική προσέγγιση» της διάκρισης, ειδικότερα, στη βάση του επιχειρήματος ότι όλες οι μορφές πολλαπλής διάκρισης χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής, καθώς αγγίζουν τους πιο ευάλωτους, περιθωριοποιημένους και μειονεκτούντες ανάμεσα στους ανθρώπους. Κάτι που οφείλεται αφενός, στο πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα (“multiplier effect”) και την συχνότητα βίωσης διακρινουσών ενεργειών και αφετέρου, στο επονομαζόμενο «παράδοξο της πολυπολιτισμικής ευαισθησίας» (“paradox of multicultural vulnerability”). Σύμφωνα με το τελευταίο, διορθώνοντας μιας μορφής ευαισθησία, οι πολιτικές υπέρ της πολλαπλής πολιτισμικότητας μπορεί να οδηγήσουν σε άλλες ευαισθησίες.
     Κυρίως όμως, η κριτική επικεντρώνεται στην ανυπαρξία από τα υπάρχοντα νομικά πλαίσια δικαιωμάτων του ανθρώπου, πολιτικών που αποσκοπούν στην επανόρθωση των πολλαπλών διακρίσεων που έχουν κάποιες φορές ως -ακούσιο/ αρνητικό- αποτέλεσμα, την ενδυνάμωση του status -κοινωνικού αποκλεισμού- των περισσότερο μειονεκτούντων.
     Συγκρίνοντας τις δυο έννοιες (ρατσισμός-διακρίσεις), παρά το γεγονός ότι ο προσδιορισμός της φυλετικής διάκρισης είναι «ευκολότερος» από εκείνον του ρατσισμού -κάτι που απορρέει από το πλήθος των υπαρχουσών ορισμών στα νομικά κείμενα (τόσο σε παγκόσμιο, όσο και σε περιφερειακό επίπεδο)- τα μεταξύ τους όρια είναι αρκετά νεφελώδη, σε σημείο ώστε αρκετές φορές όχι μόνο στην καθημερινότητα αλλά και στην επιστημονική κοινότητα να συγχέεται η μια έννοια με την άλλη. Ωστόσο, μια ουσιώδης διαφορά θα μπορούσε να ξεδιαλύνει το τοπίο. Ο μεν ρατσισμός, οράται ως ιδεολογία ή δόγμα, σε αντίθεση με τη φυλετική διάκριση που εκλαμβάνεται ως πρακτική/ δράση βασισμένη σε ρατσιστική συμπεριφορά.
 
Μαρία Ανάγνου, Οι ευρωπαϊκές πολιτικές κατά του ρατσισμού και των διακρίσεων και η ελληνική περίπτωση. Αναζητώντας την ουτοπία(;) της ανοχής της ετερότητας. Αθήνα, 2016
 
Κείμενο 2: Ο λαβύρινθος
 
Διαδέχονται οι μέρες μου γρήγορα η μια τους την άλλη,
σα να ‘ναι πουλιά που κυνηγιούνται στο σούρουπο
μιας ερήμου, μπερδεύονται, πέφτουνε το ένα τους
πάνω στο άλλο, χτυπιούνται – σωριάζονται,
γίνονται ένα σώμα οι μέρες μου. Σφηνώνονται μες
στις Κυριακές οι Δευτέρες, μπλέκονται οι μήνες
καθώς τα χαρτιά της τράπουλας: Μάρτης
κι αμέσως Δεκέμβρης, Αύγουστος έπειτα,
παγώνουν οι άκρες των χεριών μου καθώς
ψηλαφώ τον λαβύρινθο, προσπαθώντας να βάλω
τη Δευτέρα μετά την Κυριακή, τον Απρίλη
πριν απ’ το Μάη. Να χωρίσω ξανά
τη βδομάδα σε εικοστετράωρα.
 
Νικηφόρος Βρεττάκος, Οδοιπορία
 
 
ΘΕΜΑ Α
Να αποδώσετε με συνοπτικό τρόπο (80-90 λέξεις) τα στοιχεία που παρουσιάζει η γράφουσα σχετικά με το φαινόμενο της πολλαπλής διάκρισης.
Μονάδες 15
 
Γνώρισμα της πολλαπλής διάκρισης που την καθιστά επικίνδυνη είναι πως ένα άτομο ενδέχεται να βιώνει συγχρόνως διακρίσεις σε πολλαπλά επίπεδα, εφόσον λόγω της φυλής, του φύλου ή της θρησκείας του μπορεί να εντάσσεται σε διαφορετικές μειονοτικές ομάδες. Χρήζει, μάλιστα, ιδιαίτερης μέριμνας η διάκριση αυτή, καθώς πλήττει συνήθως τα πιο ευάλωτα άτομα, φέροντάς τα αντιμέτωπα με το «πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα» των πολλών παράλληλων και συνεχών διακρίσεων που υφίστανται. Η αντιμετώπισή της, εντούτοις, δεν είναι εύκολη, εφόσον η απόπειρα διόρθωσης μιας πτυχής της ενδέχεται να προκαλέσει νέες μορφές ευαισθησίας στα άτομα.
 
ΘΕΜΑ Β
Β1. Να εξηγήσετε με συνοπτικό τρόπο (70-80 λέξεις) την αντίφαση που προκύπτει με τη χρήση του όρου «αντίστροφη διάκριση», όπως αυτή προκύπτει από το ακόλουθο χωρίο του κειμένου: «Πόσο όμως νομιμοποιημένος μπορεί να είναι ένας όρος που χρησιμοποιεί αυτό που θέλει να καταπολεμήσει ως όπλο για την αντιμετώπισή του;»
Μονάδες 10
 
Η αντίφαση του όρου αντίστροφη διάκριση έγκειται στο γεγονός πως ενώ αποσκοπεί στην εξισορρόπηση μιας αρνητικής κατάστασης, χρησιμοποιεί ως μέσο για να επιτύχει τον θετικό της στόχο αυτό ακριβώς που επιδιώκει να καταπολεμήσει, δηλαδή τις διακρίσεις. Κατ’ αυτό τον τρόπο, αν και θεωρητικώς με την αντίστροφη διάκριση τίθεται ως στόχος η βελτίωση της κατάστασης όσων παρατεταμένα βίωναν διακρίσεις, δημιουργείται αίφνης μια νέα μορφή διάκρισης εις βάρος όσων ανήκουν σε μια ομάδα που υπήρξε για καιρό ευνοημένη. Με πιθανό αποτέλεσμα όμως να αδικηθούν άτομα που ουδέποτε ευνοήθηκαν στην πράξη.
 
Β2.α. Για ποιο λόγο η γράφουσα οργανώνει την καταληκτική παράγραφο του κειμένου της με τη μέθοδο της σύγκρισης-αντίθεσης; Τι επιχειρεί να αποσαφηνίσει;
(μονάδες 5)
 
Η γράφουσα θεωρεί πως η νοηματική διάκριση ανάμεσα στις έννοιες της φυλετικής διάκρισης και του ρατσισμού δεν είναι επαρκώς ξεκάθαρη, γι’ αυτό και προχωρά στη συγκριτική παρουσίασής τους με τη μέθοδο της σύγκρισης – αντίθεσης, ώστε να διαφανούν τα στοιχεία εκείνα που τις διαφοροποιούν εμφανώς. Προκύπτει, έτσι, πως ενώ ο ρατσισμός είναι μια ιδεολογία ή ένα δόγμα, η φυλετική διάκριση αποτελεί τη δράση ή τις πράξεις εκείνων που διαπνέονται από ρατσιστικές αντιλήψεις.
 
β. Να προσδιορίσετε  με ποιον τρόπο οργανώνονται η 2^η και η 4^η παράγραφος του κειμένου και να εξηγήσετε σε τι αποσκοπεί ο τρόπος οργάνωσης κάθε παραγράφου. (μονάδες 10)
Μονάδες 15
 
Η δεύτερη παράγραφος του κειμένου οργανώνεται με τη μέθοδο του ορισμού, καθώς επιδίωξη της γράφουσας είναι να ορίσει τις έννοιες της άμεσης και της έμμεσης διάκρισης. Έτσι, γίνεται αντιληπτό πως η άμεση διάκριση σχετίζεται με τη μη ευνοϊκή ή και επιζήμια στάση απέναντι σε ένα άτομο -ή μια ομάδα- λόγω ενός χαρακτηριστικού του, ενώ η έμμεση διάκριση είναι λιγότερο εμφανής, εφόσον γίνεται στη βάση νόμων ή κανόνων, οι οποίοι όμως επηρεάζουν αρνητικά συγκεκριμένες ομάδες ανθρώπων.
Η τέταρτη παράγραφος του κειμένου οργανώνεται με τη μέθοδο της διαίρεσης προκειμένου να διαφανούν οι δύο επιμέρους ερμηνείες που δίνονται στην αντίστροφη διάκριση. Από την πλευρά των μη ρατσιστών η αντίστροφη διάκριση γίνεται θετικά αντιληπτή ως μέσο για την καταπολέμηση του ρατσισμού, εφόσον μειώνει τα προνόμια που για καιρό απολάμβαναν οι κυρίαρχες ομάδες. Από την πλευρά των αντιπάλων της αντίστροφης διάκρισης, αυτή γίνεται αντιληπτή ως μια ακόμη μορφή διάκρισης, αφού διασφαλίζει ειδικά προνόμια σε μια ομάδα ανθρώπων.
 
Β3. Να εντοπίσετε τρεις (3) γλωσσικές επιλογές/εκφραστικά μέσα και δύο τεκμηριωμένες διαπιστώσεις μέσω των οποίων η γράφουσα επιχειρεί στην 6^η και στην 7^η παράγραφο να επισημάνει την οδυνηρή πραγματικότητα που διαμορφώνεται για τα άτομα που υφίστανται πολλαπλές διακρίσεις.
Μονάδες 15
 
Η γράφουσα με τη χρήση μεταφορικού λόγου τονίζει την ιδιαίτερα επιζήμια επίδραση της πολλαπλής διάκρισης την οποία χαρακτηρίζει εμφατικά «το νέο επικίνδυνο πρόσωπο» των διακρίσεων. Με τη χρήση, μάλιστα, δύο μετοχών αιτιολογεί το χαρακτηρισμό αυτό, εφόσον ένα άτομο μπορεί να υπόκειται παράλληλα σε «επιδεινούμενες-διαφοροποιημένες» μορφές διάκρισης, οι οποίες το φέρνουν αντιμέτωπο με πρόσθετες και επώδυνες δυσκολίες σε σχέση με άλλα άτομα. Όπως διαφαίνεται, άλλωστε, από τη χρήση επάλληλων χαρακτηρισμών θύματα πολλαπλής διάκρισης είναι συνήθως οι «πιο ευάλωτοι, περιθωριοποιημένοι και μειονεκτούντες» από τους πολίτες, γεγονός που καθιστά προφανές πως η ήδη δύσκολη ζωή των ανθρώπων αυτών επιδεινώνεται ακόμη περισσότερο λόγω των πολλαπλών διακρίσεων.
Η οδυνηρή για τα άτομα που υφίστανται πολλαπλές διακρίσεις πραγματικότητα επισημαίνεται από τη γράφουσα και με τη χρήση συγκεκριμένων διαπιστώσεων. Ειδικότερα, στην έκτη παράγραφο η γράφουσα διευκρινίζει πως ένα άτομο με βάση τα στοιχεία που απαρτίζουν την ταυτότητά του -φυλή, φύλο, θρησκεία- ενδέχεται να βιώσει διακρίσεις σε πολλαπλά επίπεδα, εφόσον μπορεί να ανήκει παράλληλα σε διαφορετικές μειονεκτικές ομάδες. Η διαπίστωση αυτή τεκμηριώνεται στη βάση του αιτίου αποτελέσματος και είναι ενδεικτική της ιδιάζουσας κατάστασης που διαμορφώνεται για ορισμένα άτομα. Ακολούθως, στην έβδομη παράγραφο, η γράφουσα αξιοποιώντας όρους από τη διεθνή βιβλιογραφία επισημαίνει πως το φαινόμενο της πολλαπλής διάκρισης απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή λόγω του πολλαπλασιαστικού του αποτελέσματος (multiplier effect), της συχνότητας βίωσης ενεργειών διάκρισης, αλλά και του «παραδόξου της πολυπολιτισμικής ευαισθησίας», εξαιτίας του οποίου στην προσπάθεια της κοινωνίας να διορθωθεί μιας μορφής ευαισθησία ενδέχεται να δημιουργηθούν νέες ευαισθησίες στα ήδη ευάλωτα άτομα.
 
ΘΕΜΑ Γ
Σε ποια συναισθηματική κατάσταση θεωρείτε ότι βρίσκεται το ποιητικό υποκείμενο; Να τεκμηριώσετε την ερμηνευτική σας πρόταση αξιοποιώντας τρεις (3) κειμενικούς δείκτες. (150-200 λέξεις)
Μονάδες 15
 
Το ποιητικό υποκείμενο βρίσκεται σε μια κατάσταση πνευματικής σύγχυσης, όπως δηλώνεται ήδη από τον τίτλο «Ο λαβύρινθος», έχοντας –πιθανώς- υπό την πίεση του άγχους χάσει τη δυνατότητα να αντιλαμβάνεται πότε περνά ο χρόνος και μπερδεύοντας πια τις μέρες και τους μήνες. Όπως εμφατικά δηλώνει με τη χρήση μιας παρομοίωσης, οι μέρες του περνούν γρήγορα «σα να ‘ναι πουλιά που κυνηγιούνται», φανερώνοντας έτσι την αδυναμία του να συγκεντρωθεί, αλλά και να έχει ουσιαστική επίγνωση του καθημερινού του χρόνου. Στο αίσθημα, πάντως, της σύγχυσης που βιώνει εμπλέκεται και μια συγκρουσιακή κατάσταση, όπως αυτό διαφαίνεται από το ασύνδετο σχήμα, μέσω του οποίου καταγράφεται το γοργό πέρασμα των ημερών, «μπερδεύονται, πέφτουνε… χτυπιούνται – σωριάζονται». Από τη χρήση των συγκεκριμένων ρημάτων προκύπτει τόσο η συγκρουσιακή διάσταση των συναισθημάτων του όσο κι ένα αίσθημα κάμψης, σχετιζόμενο είτε με τις πνευματικές είτε με τις σωματικές του δυνάμεις. Το ποιητικό υποκείμενο προσπαθεί, βέβαια, να βάλει σε τάξη τις σκέψεις του και να διαχειριστεί το πρόβλημα που βιώνει, αλλά οι προσπάθειές του δε φαίνεται να αποδίδουν επαρκώς («παγώνουν οι άκρες των χεριών μου»), γεγονός που φανερώνει την ένταση της εσωτερικής του σύγχυσης.
Είναι γενικώς διαπιστωμένο πως η συνεχής βίωση άγχους, όπως και η ανάγκη των ατόμων να διαχειριστούν ένα παρατεταμένα επιβαρυμένο πρόγραμμα, έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην ψυχική και σωματική υγεία τους, εφόσον η όλη πίεση που υφίστανται δεν μπορεί παρά να υπονομεύσει την ψυχοσωματική τους ισορροπία.
 
ΘΕΜΑ Δ
Σε ένα άρθρο σας (350-400 λέξεων) να παρουσιάσετε τα είδη διακρίσεων που βιώνουν οι άνθρωποι στις σύγχρονες κοινωνίες και να επιχειρήσετε να εξηγήσετε κατά πόσο είναι εφικτή ή όχι η αντιμετώπιση των διακρίσεων, σύμφωνα με τη δική σας οπτική.
Μονάδες 30
 
Τα πολλά πρόσωπα των διακρίσεων
 
     Παρά τις σημαντικές τεχνολογικές εξελίξεις και τα ποικίλα πνευματικά επιτεύγματα της εποχής μας, μεγάλο μέρος των συνανθρώπων μας στο πλαίσιο των σύγχρονων και θεωρητικώς «καλλιεργημένων» κοινωνιών συνεχίζει να υφίσταται ποικίλες μορφές επώδυνων διακρίσεων. Το φύλο, η φυλή, το θρήσκευμα, η οικονομική κατάσταση, ο σεξουαλικός προσανατολισμός, η σωματική εικόνα του ατόμου, καθώς και πλήθος επιμέρους στοιχεία αποτελούν κριτήριο -και αφορμή- για την άσκηση διακρίσεων εις βάρος ενός ατόμου.
     Οι διακρίσεις αυτές ενδέχεται να ασκούνται κατά τρόπο άμεσο, καθιστώντας εμφανή τη σύνδεση της δυσμενούς μεταχείρισης με εκείνο το χαρακτηριστικό του ατόμου που το εντάσσει σε κάποιου είδους μειονότητα ή ευάλωτη ομάδα. Υπ’ αυτή την έννοια, ένας αλλοεθνής πολίτης, μια γυναίκα ή ένας αλλόθρησκος μπορούν σχετικώς εύκολα να διαπιστώσουν πότε και γιατί διαφοροποιείται και επιδεινώνεται η στάση ορισμένων ατόμων απέναντί τους. Άλλοτε, ωστόσο, οι διακρίσεις ενδέχεται να είναι έμμεσες και ως ένα βαθμό συγκαλυμμένες, εφόσον εντοπίζονται στο πλαίσιο κανόνων, όρων ή παγιωμένων τακτικών. Σε αυτή την περίπτωση η πραγματική τους υπόσταση γίνεται αντιληπτή μόνο όταν κατά την εφαρμογή των κανόνων ή των όρων αυτών διαπιστωθεί πως έχουν εμφανώς μεγαλύτερο αντίκτυπο σε συγκεκριμένες ομάδες ατόμων, οπότε και φανερώνεται πως αποσκοπούν στην άσκηση διακρίσεων εις βάρος τους.
     Ιδιαιτέρως ανησυχητική και επιζήμια έκφανση των διακρίσεων πάντως συνιστά το φαινόμενο της πολλαπλής διάκρισης στο πλαίσιο του οποίου ένα άτομο εντάσσεται λόγω της ταυτότητάς του σε αρκετές επιμέρους μειονοτικές ομάδες. Σε μια τέτοια περίπτωση το άτομο βιώνει αθροιστικά πολλές διακρίσεις μαζί και ως εκ τούτου η καθημερινότητά του γίνεται πολλαπλώς δυσκολότερη. Πρόκειται, μάλιστα, για φαινόμενο που πλήττει κυρίως άτομα που ανήκουν ήδη σε ευάλωτες ομάδες, με αποτέλεσμα να υπονομεύει δραστικά την ποιότητα της ζωής τους.
     Οι διακρίσεις σε κάθε τους έκφανση αποτελούν μια αρνητική όψη της σύγχρονης πραγματικότητας, μιας και αναδεικνύουν την έντονα συμπλεγματική φύση των ανθρώπων και την έμμονη αναζήτησή τους για τα στοιχεία εκείνα που θα τους επιτρέψουν να αισθανθούν καλύτεροι ή ανώτεροι από άλλους συνανθρώπους τους. Με δεδομένη, βέβαια, τη διαπίστωση αυτή, πως οι διακρίσεις λειτουργούν ως μέσο κάλυψης ψυχολογικών ανεπαρκειών των ανθρώπων, θεωρώ πως η ουσιαστική αντιμετώπισή τους είναι μια εξαιρετικά απαιτητική και δυσεπίτευκτη διαδικασία. Θα χρειαζόταν συστηματική προσπάθεια προκειμένου οι νεότερες γενιές τουλάχιστον να ανατραφούν με απόλυτο σεβασμό απέναντι στη διαφορετικότητα και κατά τρόπο τέτοιο, ώστε να μη βρεθούν σε κάποια μειονεκτική θέση που θα τους δημιουργούσε συμπλεγματικό τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς.
     Υπ’ αυτό το πρίσμα, όσο κι αν θεωρούμε αναγκαία και απολύτως επιθυμητή την αντιμετώπιση των διακρίσεων, είναι απίθανο να κατορθώσουμε μια τόσο ριζική αλλαγή στον τρόπο λειτουργίας της κοινωνίας, ώστε να τις αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά. Μπορούμε, φυσικά, να κάνουμε σημαντικά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση μέσω της παιδείας, αλλά δεν μπορούμε να αλλάξουμε πλήρως τον τρόπο σκέψης των ανθρώπων.