Κωνσταντίνος Καβάφης «Τα Βήματα»

Antonio Rizzi

Κωνσταντίνος Καβάφης «Τα Βήματα»

Σ’ εβένινο κρεββάτι στολισμένο

με κοραλλένιους αετούς, βαθυά κοιμάται

ο Νέρων — ασυνείδητος, ήσυχος, κ’ ευτυχής·

ακμαίος μες στην ευρωστία της σαρκός,

και στης νεότητος τ’ ωραίο σφρίγος.

Αλλά στην αίθουσα την αλαβάστρινη που κλείνει

των Aηνοβάρβων το αρχαίο λαράριο

τι ανήσυχοι που είν’ οι Λάρητές του.

Τρέμουν οι σπιτικοί μικροί θεοί,

και προσπαθούν τ’ ασήμαντά των σώματα να κρύψουν.

Γιατί άκουσαν μια απαίσια βοή,

θανάσιμη βοή την σκάλα ν’ ανεβαίνει,

βήματα σιδερένια που τραντάζουν τα σκαλιά.

Και λιγοθυμισμένοι τώρα οι άθλιοι Λάρητες,

μέσα στο βάθος του λαράριου χώνονται,

ο ένας τον άλλονα σκουντά και σκουντουφλά,

ο ένας μικρός θεός πάνω στον άλλον πέφτει

γιατί κατάλαβαν τι είδος βοή είναι τούτη, 

τάνοιωσαν πια τα βήματα των Εριννύων. 

Νέρων (Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus) (37-68 μ.Χ.)

Ρωμαίος αυτοκράτορας (54-68), θετός γιος και διάδοχος του αυτοκράτορα Κλαυδίου. Ήταν γιος του διαβόητου για την ακόλαστη ζωή του Γναίου Δομιτίου Αηνόβαρβου και της Αγριππίνας της Νεωτέρας, κόρης του λαοφιλή Γερμανικού και δισεγγονής του Αυγούστου. Ονομαζόταν, ως την υιοθεσία του από τον Κλαύδιο, Λεύκιος Δομίτιος Αηνόβαρβος. Μόλις τριών χρονών πήρε, λίγο μετά το θάνατο του πατέρα του, γεύση -ως θύμα- της απόλυτης μοναρχίας: ο τότε αυτοκράτορας και θείος του Καλιγούλας καταχράστηκε το μερίδιο της κληρονομιάς που του ανήκε και εξόρισε τη μητέρα του. Ο μικρός ευγενής παραδόθηκε σε μια θεία του, που ανέθεσε τη διαπαιδαγώγησή του σε έναν χορευτή και σε έναν κουρέα. Η ανάρρηση του Κλαυδίου στο θρόνο (41 μ.Χ.) αποκατέστησε οικογενειακά και οικονομικά τον Νέρωνα, που βρέθηκε πάλι κοντά στη μητέρα του και κύριος της πατρικής περιουσίας. Η Αγριππίνα μάλιστα ξαναπαντρεύτηκε, ξαναχήρεψε και του εξασφάλισε μια δεύτερη κληρονομιά από αυτό το γάμο. Το 47 ο δεκάχρονος Νέρων κάνει, κατά περίεργα προγραμματικό τρόπο, την πρώτη του δημόσια εμφάνιση στον Ιππόδρομο, συμμετέχοντας στους «Τρωικούς αγώνες» (Ludus Troiae).

Την παραπέρα εξέλιξη του Νέρωνα εξασφάλισε ο γάμος της Αγριππίνας με τον Κλαύδιο (49), τον οποίο μάλιστα ακολούθησε και μνηστεία του προγονού με την κόρη του αυτοκράτορα Οκταβία. Από το 50, ο γιος της Αγριππίνας υιοθετείται και επίσημα από τον Κλαύδιο, φέροντας πλέον το όνομα Nero Claudius Caesar Drusus Germanicus. Για όλους ήταν ήδη σαφές, ότι ανοιγόταν έτσι ένας σκληρός αγώνας διαδοχής ανάμεσα στον Νέρωνα και τον φυσικό γιο του Κλαυδίου, τον Βρεττανικό. Πάντως, η Αγριππίνα αγρυπνούσε και προετοίμαζε συστηματικά τη διαδοχή: ο Νέρων κηρύχτηκε πρόωρα ενήλικος (ανάληψη της toga virilis) το 51, προκαθορίστηκε παράτυπα ως ύπατος για το εικοστό του έτος και του απονεμήθηκε ανθυπατική εξουσία εκτός Ρώμης, έγινε «πρόκριτος νεότητος» και παντρεύτηκε την Οκταβία το 53. Παράλληλα η παιδεία του προαλειφόμενου διαδόχου ανατέθηκε στον Σενέκα, τον περιπατητικό Αλέξανδρο τον Αιγιέα και τον στωικό Χαιρήμονα, οι οποίοι όμως διαπίστωναν καθημερινά την εντονότερη κλίση του μαθητή τους στις εικαστικές τέχνες, το τραγούδι και τις αρματοδρομίες.

Τέλος, αφού και ως ύπαρχος πραιτωρίου διορίστηκε ο άνθρωπός της Σήξτος Αφράνιος Βούρρος, η Αγριππίνα έσπευσε να δηλητηριάσει τον Κλαύδιο (54), πριν ο Βρεττανικός ενηλικιωθεί. Αμέσως μετά οι πραιτωριανοί και η Σύγκλητος ανακήρυξαν τον δεκαεφτάχρονο Νέρωνα αυτοκράτορα.

Η πρώτη πενταετία του νεαρού ηγεμόνα έμεινε στις αναμνήσεις των συγχρόνων, κατά τη βαρύνουσα μαρτυρία τα Τραϊανού, ως υποδειγματική: ενθάρρυνση τεχνών, μετριοπάθεια προς τους αντιπάλους, ανθρωπιστική μεταχείριση των σκλάβων, θέσπιση μερικών ορθολογιστικών νόμων, μείωση φόρων, σεβασμός της Συγκλήτου, καθιέρωση αθλητικών αγώνων (Juvenalia, 59, Neronia, 60) ως αντίρροπης προς τις αιματηρές μονομαχίες ψυχαγωγίας, ενίσχυση οικονομικά αδυνάτων πόλεων κ.λπ. Φαίνεται ότι η αυτοκρατορική πολιτική καθοριζόταν κατά το διάστημα αυτό από τον έμπειρο έπαρχο πραιτωρίου Βούρρο και τον Σενέκα. Δική τους ήταν μάλλον και η επιτυχής εκλογή του Γναίου Δομιτίου Κορβούλωνα ως διοικητή των ρωμαϊκών στρατευμάτων στο νέο τους πόλεμο με τους Πάρθους για τη δορυφοποίηση της Αρμενίας. Την ίδια όμως χρονιά (55) που η Ρώμη σημείωσε μια πρώτη μικρή επιτυχία στο ανατολικό μέτωπο, διαπράχτηκε και το πρώτο έγκλημα του αυτοκράτορα: η επιδείνωση των σχέσεών του με τη μητέρα του και η απειλή της να ενισχύσει τις διεκδικήσεις του Βρεττανικού οδήγησαν στην εξόντωση του τελευταίου. Η αίσθηση της απόλυτης εξουσίας διάβρωνε διαρκώς περισσότερο την προσωπικότητα του αυτοκράτορα, που δεν ενδιαφερόταν παρά μόνο για την τέχνη -ο ίδιος έγραφε ποιήματα- και τις μυστηριακές ανατολικές θρησκείες και συζούσε με την απελεύθερη Κλαυδία Ακτή, ενώ αργότερα ελκύστηκε παράφορα από την Ποππαία Σαβίνα, γυναίκα του μετέπειτα αυτοκράτορα Όθωνα. Η Αγριππίνα, που έβλεπε την επιρροή της να μειώνεται, αντιστάθηκε σ’ αυτές τις σχέσεις, με αποτέλεσμα να δολοφονηθεί με εντολή του γιου της (59). Τρία χρόνια αργότερα, εκτελέστηκε και η Οκταβία και ο Νέρων πήρε επίσημα ως σύζυγο την Ποππαία (62). Την ίδια χρονιά πέθανε ο Βούρρος και ο διάδοχός του Τιγελλίνος εξωθούσε αντί να συγκρατεί τον Νέρωνα στις τάσεις του για κραιπάλη και χλιδή. Έτσι, ενώ το έτος 63 η Ρώμη πετυχαίνει τελικά έναν ικανοποιητικό συμβιβασμό με τους Πάρθους (η Αρμενία θα διατελεί υπό ρωμαϊκή επικυριαρχία με μια παρθική δυναστεία στο θρόνο της), την επόμενη χρονιά ο αυτοκράτοράς της πρωτοπαρουσιάζεται δημόσια ως κιθαρωδός στη Νεάπολη και εξευτελίζει συνεχώς στα μάτια των Ρωμαίων το αξίωμά του.

Τον Ιούλιο του 64 ξέσπασε στη Ρώμη μια εννιαήμερη πυρκαγιά που αποτέφρωσε πάνω από τη μισή πόλη. Η διευκόλυνση που σήμανε η καταστροφή για την εφαρμογή ενός εκτεταμένου ρυμοτομικού σχεδίου και την ανέγερση του περίφημου τεράστιου ανακτόρου, του «Χρυσού Οίκου» (Domus Aurea) του αυτοκράτορα, οδήγησαν τους συγχρόνους του στην υποψία, ότι επρόκειτο για εμπρησμό, σχεδιασμένο από τον ίδιο τον Νέρωνα. Οι φήμες αντιμετωπίστηκαν με επίρριψη ευθυνών στους Χριστιανούς, εναντίον των οποίων έγινε τότε ο πρώτος μεγάλος διωγμός (θύματά του υπήρξαν πιθανόν και οι απόστολοι Πέτρος και Παύλος). Ο αυτοκράτορας βρήκε και εδώ την ευκαιρία να ασκήσει τη φαντασία του, διοργανώνοντας θεατρικές και ιπποδρομικές παραστάσεις, διανθισμένες με εκτελέσεις μαρτύρων.

Ως ώριμος καρπός πολλών αυθαιρεσιών και εγκλημάτων του Νέρωνα μπορεί να θεωρηθεί η «συνωμοσία του Πίσωνα» (από τον ηγέτη της Γάιο Καλπούρνιο Πίσωνα), που αποκαλύφθηκε το 65 πριν προλάβει να δράσει. Σημαντικότατοι Ρωμαίοι συγκαταλέγονταν στους -ποικίλης κοινωνικής στάθμης- συνωμότες που εξαναγκάστηκαν σε αυτοκτονία ή εκτελέστηκαν. Ανάμεσά τους βρισκόταν ο από καιρό παραγκωνισμένος Σενέκας, ο ποιητής Λουκανός, ένας Πετρώνιος που είναι πιθανότατα ο συγγραφέας του Σατυρικού, ο δεύτερος έπαρχος πραιτωρίου Φαίνιος Ρούφος κ.ά. Ο Τιγελλίνος αύξησε την επιρροή του πάνω στον περιδεή Νέρωνα, που απειλήθηκε την επόμενη χρονιά (66) από μια νέα συνωμοσία (coniuratio Viniciana): ως ύποπτος συμμετοχής σ’ αυτήν εξαναγκάστηκε σε αυτοκτονία ο ένδοξος Κορβούλων και άλλοι σημαντικοί στρατηγοί. Την ίδια περίοδο, ο Νέρων προκάλεσε, σε μια έκρηξη οργής, το θάνατο της Ποππαίας Σαβίνας και τότε πήρε ως τελευταία σύζυγο τη Στατιλία Μεσσαλίνα.

Ενώ στην Παλαιστίνη ξεσπούσε μια σοβαρή επανάσταση, ο Νέρων ξεκινούσε μέσα στο 66 για μια περιοδεία στην Ελλάδα, όπου πίστευε ότι το ταλέντο του θα έβρισκε επιτέλους το ιδανικό κοινό. Δεν έμεινε αγώνας μουσικής ή αρματοδρομίας που να μην πάρει μέρος και -αυτονόητο- να νικήσει. Στοχαστικές ημερολογιακές προσαρμογές επέτρεψαν να διεξαχθούν σχεδόν όλοι οι κατά τόπους αγώνες στη διάρκεια της παραμονής του, που παρατάθηκε και για όλο το 67. Μόνο στη Σπάρτη και την Αθήνα δεν χάρηκαν τη «θεία φωνή»: στην πρώτη η μνήμη της αυστηρής λυκούργειας νομοθεσίας απέτρεπε τον αβροδίαιτο, ενώ στη δεύτερη το φάσμα των Ερινύων τον μητροκτόνο. Ο «εραστής του απίστευτου» κατά τον Τάκιτο επιχείρησε, πάντως, να εκτελέσει το σχέδιο της διόρυξης του Ισθμού, χωρίς όμως να το προχωρήσει πολύ. Μια άλλη παράσταση του θεατρίνου συγκίνησε μονιμότερα τους Έλληνες: στα χνάρια του Φλαμινίνου, ο Νέρων ανακήρυξε στον Ισθμό ελεύθερες και ανείσφορες τις πόλεις της επαρχίας της Αχαΐας (νότιας Ελλάδας), δίνοντας στη Σύγκλητο προφανώς ως αντάλλαγμα την ως τότε αυτοκρατορική Σαρδηνία. Ο λόγος που εκφώνησε για την περίσταση ο αυτοκράτορας έχει διασωθεί σε μια επιγραφή από την Ακραιφία (Ακραίφνιον) της Βοιωτίας (σήμερα στο Μουσείο της Θήβας) και δίνει έξοχο δείγμα της υπερφίαλης προσωπικότητάς του: «... πόλεις απελευθέρωσαν και άλλοι ηγεμόνες, επαρχία όμως μόνο ο Νέρων».

Κατάφορτος με νικητήρια στεφάνια (1808 κατά την παράδοση), αλλά και έργα τέχνης, ο Νέρων υποχρεώθηκε από ανησυχητικές εξελίξεις στην υπόλοιπη αυτοκρατορία να γυρίσει στην πρωτεύουσα (αρχές του 68). Στη Νεάπολη έμαθε για τη στάση του διοικητή της Λουγδουνησίας Βίνδικα, λίγο αργότερα στασίασαν επίσης ο στρατηγός Γάλβας στην «Εντός Ισπανία» και οι διοικητές της Λουσιτανίας και της Αφρικής. Ο επισιτισμός της Ρώμης παρουσίασε προβλήματα και ο λαός ξεσηκώθηκε. Ο έπαρχος πραιτωρίου Νυμφίδιος Σαβίνος τάχθηκε με τον Γάλβα και εξαγόρασε με το μέρος του τη φρουρά, τέλος η Σύγκλητος κήρυξε επίσημα τον Νέρωνα «εχθρό του έθνους» (hostis) και τον καταδίκασε σε θάνατο. Αφού είχε εγκαταλείψει το τελευταίο του μεγαλειώδες σχέδιο να καταφύγει στην Αλεξάνδρεια, όπου πίστευε ίσως, ότι θα προσαρμοζόταν άριστα και θα μπορούσε να διατηρήσει κάποια μορφή εξουσίας, ο αυτοκράτορας κρύφτηκε στο σπίτι ενός απελευθέρου του έξω από τη Ρώμη και εκεί πρόλαβε να αυτοκτονήσει (9 Ιουνίου 68), πικραμένος που ο κόσμος έχανε έναν τέτοιο καλλιτέχνη («qualis artifex pereo»).

Ο θάνατος του Νέρωνα ήταν και το τέλος της δυναστείας του Ιουλίων-Κλαυδίων: η ανάγκη ανανέωσης στην κορυφή της Αυτοκρατορίας ήταν επιτακτική αλλά ακριβώς το ακόλουθο «έτος των τεσσάρων αυτοκρατόρων» (69) έδειξε πόσες δυσκολίες παρουσίαζε η επικράτηση μιας νέας νόμιμης εξουσίας και ίσως ποιες φροντίδες εσωτερικής ασφάλειας είχαν κάνει για τόσο καιρό ευρύτερα ανεκτή την αρχή ενός τέτοιου απογόνου του Αυγούστου.

Πάντως, η ισχύ της Αυτοκρατορίας παρέμεινε εντυπωσιακά ισχυρή και στα χρόνια του Νέρωνα (καταπνίγηκε και η επανάσταση της βασίλισσας Βουδουίκας στη Βρετανία). Αντίθετα, η αυτοκρατορική σπατάλη οδήγησε σε νόθευση του μετάλλου των νομισμάτων. Οι επαρχιακοί διοικητές δέχονταν συστηματικό έλεγχο καταχρήσεων και, τουλάχιστο στην ελληνόφωνη Ανατολή, η ανάμνηση του Νέρωνα ήταν συχνότατα θετική. Μια ευφυής συνολική κρίση για την αρχή του αποδίδεται στον Απολλώνιο τον Τυανέα (Φιλοστρ., Βίος Απ. 5.28): ο αυτοκράτορας «κιθάρα μεν ίσως ήξερε να παίζει αλλά την εξουσία του την εξευτέλισε, πότε χαλαρώνοντας και πότε τεντώνοντας τις χορδές της». Στα νεότερα χρόνια δεν έλειψαν οι προσπάθειες να μετριαστεί η αρνητική εικόνα που μας άφησε για τον αυτοκράτορα η αρχαία παράδοση.

Το ποίημα

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης καταπιάνεται συχνά στα ποιήματά του με πρόσωπα εξουσίας, και κυρίως μ’ εκείνα που αποτυγχάνουν να φανούν αντάξια του ρόλου που αναλαμβάνουν. Ο ποιητής στηλιτεύει κάθε παρέκκλιση από την ενάρετη εκείνη άσκηση εξουσίας, που θέτει -όπως θα έπρεπε- τον ηγέτη στην υπηρεσία του λαού του. Ο Νέρωνας, εν προκειμένω, αποτέλεσε ένα από τα πρόσωπα εξουσίας που έφτασαν στην υπερβολή, αφού επέτρεψε στη μεθυστική δύναμη της απόλυτης δύναμης να τον διαφθείρει ολοκληρωτικά. Υπεύθυνος για τη δολοφονία της μητέρας του, των δύο πρώτων συζύγων του, του νόμιμου αυτοκρατορικού διαδόχου, στρατηγών και συμβούλων του, αλλά και πλήθους Χριστιανών, μιας κι είναι εκείνος που εξαπέλυσε τον πρώτο διωγμό ενάντια στη νέα τότε θρησκεία, λειτουργεί ως το ιδανικότερο παράδειγμα ηθικού ξεπεσμού και αναίσχυντης κατάχρησης της εξουσίας. 

Σ’ εβένινο κρεββάτι στολισμένο

με κοραλλένιους αετούς, βαθυά κοιμάται

ο Νέρων — ασυνείδητος, ήσυχος, κ’ ευτυχής·

ακμαίος μες στην ευρωστία της σαρκός,

και στης νεότητος τ’ ωραίο σφρίγος.

Σύμφωνα με τις σχετικές αφηγήσεις ο Νέρωνας απέφυγε να επισκεφτεί την Αθήνα, παρά το γεγονός ότι έμεινε στην Ελλάδα πάνω από ένα χρόνο, για να γλιτώσει από τις Ερινύες∙ τις θεότητες εκείνες (Τισιφόνη, Αληκτώ, Μέγαιρα) που τιμωρούσαν την αδικοπραγία και ιδίως τα εγκλήματα κατά στενών συγγενών. Ο μητροκτόνος Νέρων θεωρούσε πως αποφεύγοντας την Αθήνα, θα απέφευγε και τις αμείλικτες θεότητες∙ πεποίθηση που έρχεται να ανατρέψει ο ποιητής, μέσα από την παραστατική αυτή αφήγηση, όπου παρουσιάζει τις Ερινύες να εντοπίζουν τελικά τον αδίστακτο Αυτοκράτορα.

Η πρώτη στροφή του ποιήματος συνθέτει το πλαίσιο της ευδαιμονίας του πλούσιου και ισχυρού νεαρού ηγεμόνα. Ο Νέρωνας κοιμάται ευτυχισμένος στο πολυτελές κρεβάτι του και απόλυτα ωραίος χάρη στη δύναμη και την ευρωστία που του προσφέρει απλόχερα η νεότητά του. Μια εικόνα γαλήνης κι ευτυχίας που έρχεται εντούτοις σε έντονη αντίθεση με τις εσωτερικές ποιότητες του αιμοσταγούς Αυτοκράτορα. Η πλήρης ασυνειδησία, η ησυχία και η ευτυχία του Νέρωνα, που τονίζονται με έμφαση από τον ποιητή, διαταράσσουν την ηθική τάξη και το αίσθημα δικαίου. Πώς είναι δυνατόν ένας στυγνός δολοφόνος να απολαμβάνει τέτοια έξοχη εσωτερική ηρεμία, τη στιγμή που τον βαρύνουν τόσα και τέτοια εγκλήματα;

Αλλά στην αίθουσα την αλαβάστρινη που κλείνει

των Aηνοβάρβων το αρχαίο λαράριο

τι ανήσυχοι που είν’ οι Λάρητές του.

Τρέμουν οι σπιτικοί μικροί θεοί,

και προσπαθούν τ’ ασήμαντά των σώματα να κρύψουν.

Η απάντηση που δίνεται στην αμέσως επόμενη στροφή, έρχεται να ικανοποιήσει το εύλογο αίτημα διαφύλαξης της δικαιοσύνης. Η γαλήνη του Νέρωνα δεν πρόκειται να διαρκέσει πολύ κι ο αδίστακτος ηγεμόνας δεν πρόκειται να μείνει για καιρό ατιμώρητος. Ήδη στην αίθουσα που φυλάσσονταν οι σπιτικοί θεοί, οι Λαρήτες (Lares familiares), έχει αρχίσει να επικρατεί μεγάλη ανησυχία. Στο «λαράριο», όπως ονομαζόταν ο χώρος όπου ήταν στημένα τα ειδώλια των μικρών σπιτικών θεών, έχει γίνει αισθητός ο ερχομός μιας απείρως ανώτερης δύναμης, απ’ την οποία κανείς θνητός δεν μπορεί να διαφύγει.

Ο Νέρων, ο γιος του Δομιτίου Αηνοβάρβου (Ahenobarbus), μπορεί να κοιμάται ήσυχος κι ευτυχισμένος, αλλά οι πατρώοι θεοί του -τα πνεύματα των προγόνων του- τρέμουν και προσπαθούν να κρύψουν τα ασήμαντα σώματά τους, αφού κατάλαβαν πως η τιμωρία του νεαρού ηγεμόνα είναι πια πολύ κοντά∙ και είναι αναπόδραστη.

Γιατί άκουσαν μια απαίσια βοή,

θανάσιμη βοή την σκάλα ν’ ανεβαίνει,

βήματα σιδερένια που τραντάζουν τα σκαλιά.

Και λιγοθυμισμένοι τώρα οι άθλιοι Λάρητες,

μέσα στο βάθος του λαράριου χώνονται,

ο ένας τον άλλονα σκουντά και σκουντουφλά,

ο ένας μικρός θεός πάνω στον άλλον πέφτει

γιατί κατάλαβαν τι είδος βοή είναι τούτη, 

τάνοιωσαν πια τα βήματα των Εριννύων. 

Οι Λαρήτες τρέμουν και πανικοβάλλονται, πέφτουν ο ένας πάνω στον άλλο στην προσπάθειά τους να κρυφτούν όσο πιο βαθιά στο λαράριο μπορούν, θέλοντας έτσι να αποφύγουν τη θέα των τιμωρών Θεαινών. Η εξαίσιας θεατρικότητας παρουσίασης του ερχομού των Ερινυών, που αποκτά την πραγματική διάσταση της σημασίας της μέσα από τις πανικόβλητες αντιδράσεις των μικρών θεών, φανερώνει το μέγεθος της τιμωρίας που περιμένει τον Νέρωνα. Η αδίστακτη μητροκτονία κι η δολοφονία τόσων άλλων ανθρώπων δεν πρόκειται να περάσει χωρίς μιας ανάλογης σκληρότητας τιμωρία.

Αυτή, λοιπόν, τη θανάσιμη βοή της επερχόμενης τιμωρίας έχουν ακούσει οι Λαρήτες∙ αυτά τα σιδερένια βήματα που τραντάζουν τα σκαλιά και υπόσχονται αποκατάσταση της δικαιοσύνης, άκουσαν και τρέμουν λιποθυμισμένοι από το φόβο τους οι ασήμαντοι μικροί θεοί. Οι Λαρήτες ένιωσαν και κατάλαβαν τον ερχομό των Ερινυών∙ οι Λαρήτες ξέρουν πως τίποτα και κανείς δεν μπορεί πια να γλιτώσει τον Νέρωνα από τη δίκαιη τιμωρία των εγκλημάτων του.  

Έκθεση Α΄ Λυκείου: Η ελληνική γλώσσα στην κοινωνία της παγκοσμιοποίησης και της τεχνοκρατίας. Ο ρόλος του σχολείου.

Michael Tompsett

Η ελληνική γλώσσα στην κοινωνία της παγκοσμιοποίησης και της τεχνοκρατίας. Ο ρόλος του σχολείου.

Τι πρέπει να γίνει σήμερα σε ό,τι αφορά στο γλωσσικό μάθημα; Εδώ και χρόνια, αναφερόμαστε στην κριτική σκέψη και τονίζουμε μόνο στα λόγια τη σημασία της για την ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας των μαθητών και των πολιτών γενικά. Ανακοινώνονται κατά διαστήματα εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις, χρησιμοποιούνται εντυπωσιακοί νεολογισμοί, για να δηλωθεί το νέο πνεύμα διδασκαλίας. Στην πραγματικότητα όμως δεν έχει γίνει αντιληπτό από την εκπαιδευτική κοινότητα ότι ο θάνατος των γλωσσών συνεπάγεται θάνατο του πολιτισμού, γιατί γλώσσα και πολιτισμός είναι αλληλένδετες έννοιες. Η γλώσσα είναι φορέας πολιτισμού και αυτό σημαίνει ότι γλωσσική επίγνωση δεν μπορεί να επιτευχθεί στα όρια της παραδοσιακής διδασκαλίας, η οποία έδινε έμφαση στη μορφή. Αυτό που απαιτείται, επομένως, για την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης είναι η αποτελεσματική διδασκαλία και η επαρκής μάθηση της γλώσσας.

Από την άλλη μεριά, θεωρούμε σήμερα ότι η κριτική σκέψη δεν μπορεί να αναπτυχθεί αποκλειστικά μέσω της πολυδιαφημιζόμενης Τεχνολογίας της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας (ΤΠΕ). Η διαπίστωση είναι ότι στην εποχή μας κατακλυζόμαστε από τόσες πληροφορίες, ώστε να νιώθουμε ότι πνιγόμαστε μέσα στον ωκεανό της υπερπληροφόρησης. Σε σχέση με το παρελθόν, έχουμε φτάσει στο άλλο άκρο. Εκεί που δεν είχαμε πρόσβαση στη γνώση και στην πληροφόρηση, έχουμε τώρα έναν καταιγισμό πληροφοριών και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο χρειαζόμαστε περισσότερο από κάθε άλλη φορά ένα υψηλό επίπεδο γλωσσομάθειας, ώστε να διευκολύνεται η κριτική σκέψη. Πρέπει δηλαδή να δώσουμε στον μαθητή τα μέσα και τους τρόπους που θα τον οδηγήσουν να σκέπτεται σωστά. Υπό τις συνθήκες αυτές, η διδασκαλία της γλώσσας γίνεται υπόθεση των εκπαιδευτικών όλων των ειδικοτήτων και όχι μόνο των φιλολόγων.

Μιλώντας ειδικότερα για την ελληνική γλώσσα θα λέγαμε ότι είναι πραγματικός ωκεανός. Έχουμε σκεφτεί ποτέ πόσες λέξεις διαθέτει; Τα γνωστά επίτομα λεξικά στην καλύτερη περίπτωση περιέχουν λιγότερες από εβδομήντα χιλιάδες λέξεις, δηλαδή το ένα δέκατο περίπου, από όσες υπάρχουν στα ελληνικά και, επομένως, δεν αποτυπώνουν παρά ένα μικρό μέρος του συνόλου της γλώσσας μας.

Είναι βέβαια γνωστό ότι ο καθένας από μας γνωρίζει, έτσι και αλλιώς, ένα μέρος της ελληνικής, μικρότερο ή μεγαλύτερο, και γι’ αυτό πρέπει να είμαστε προσεκτικοί, όταν επικρίνουμε τους μαθητές μας ότι έχουν φτωχό λεξιλόγιο. Από την άποψη αυτή θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι πάσχουμε όλοι από «λεξιπενία» και, το σημαντικότερο, από «σημασιολογική ένδεια», γιατί αγνοούμε σε κάποιο βαθμό την πολυσημία των λέξεων, δηλαδή τις διάφορες σημασίες τους. Ωστόσο, δεν συμμερίζομαι τη γλωσσική κινδυνολογία. αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι πρέπει να είμαστε ικανοποιημένοι με την ποιότητα του λόγου των μαθητών μας. Υπάρχουν ακόμη πολλά περιθώρια βελτίωσης και είναι ευθύνη όλων μας να προσφέρουμε στους νέους καλύτερη γλωσσική παιδεία.

ένδεια: ανεπάρκεια, έλλειψη, φτώχεια 

Χρ. Χαραλαμπάκης. (2013). Απόσπασμα από εισήγηση: «Η ελληνική γλώσσα στην κοινωνία της παγκοσμιοποίησης και της τεχνοκρατίας. Ο ρόλος του σχολείου» (διασκευή).

ΘΕΜΑΤΑ

Α1. Γιατί, σύμφωνα με τον συγγραφέα, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί, όταν επικρίνουμε τους μαθητές για λεξιπενία; (60-80 λέξεις).

Με δεδομένο τον εκπληκτικό λεκτικό πλούτο της ελληνικής γλώσσας θα πρέπει οι όποιες επικρίσεις για τη λεξιπενία των μαθητών να διατυπώνονται με επιφυλάξεις, εφόσον ακόμη και οι περισσότεροι ενήλικες γνωρίζουν μέρος μόνο των ελληνικών λέξεων. Ενώ, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη πως παρουσιάζονται σημαντικές ελλείψεις και σε σχέση με την πολυσημία των λέξεων, καθώς η πλειονότητα των ενηλίκων αγνοεί τις διάφορες σημασίες των λέξεων. Είναι, επομένως, μάλλον υποκριτικό να επικρίνονται οι μαθητές για κάτι που αγνοούν σε ορισμένο βαθμό -μικρότερο ή μεγαλύτερο- και οι ενήλικες.

Α1. Πώς, σύμφωνα με το κείμενο, η διδασκαλία της γλώσσας μπορεί να συμβάλλει στη διαχείριση της γνώσης και της πληροφόρησης στην εποχή μας; (60-80 λέξεις).

Η άρτια γνώση της γλώσσας διευκολύνει την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και επιτρέπει στους ανθρώπους να σκέφτονται πιο σωστά. Δεξιότητες ιδιαίτερης σημασίας, ιδίως στη σύγχρονη εποχή που οι άνθρωποι κατακλύζονται από πληροφορίες, και τους είναι περισσότερο από ποτέ αναγκαία η δυνατότητα αξιολόγησης και διαχείρισης όλου αυτού του όγκου γνώσεων και πληροφοριών. Η αποτελεσματική διδασκαλία της γλώσσας, επομένως, μπορεί να προσφέρει τα κατάλληλα εφόδια για την ορθή κατανόηση και τη σωστή διαχείριση της συνεχούς πληροφόρησης.  

Α1. Για ποιους λόγους, σύμφωνα με το κείμενο, απαιτείται υψηλό επίπεδο γλωσσομάθειας στην εποχή μας; (60-80 λέξεις)

Πέρα από το γεγονός ότι η γλώσσα αποτελεί σημαντικό φορέα πολιτισμού και συνδέεται με την ολοκληρωμένη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου, προσφέρει πολύ περισσότερο τη δυνατότητα ενίσχυσης της κριτικής σκέψης του ατόμου. Στοιχείο μεγάλης σημασίας στην εποχή μας, εφόσον το άτομο κατακλύζεται από πληροφόρηση και οφείλει να είναι ικανό να τη διαχειριστεί με αποτελεσματικότητα. Έτσι, ένα υψηλό επίπεδο γλωσσομάθειας διασφαλίζει την καλύτερη δυνατή κατανόηση, και άρα αξιολόγηση, της αδιάκοπης πληροφόρησης που προσφέρεται καθημερινά σε υπερβολικό βαθμό.

Α2. Ποια είναι τα δομικά στοιχεία της πρώτης παραγράφου (Τι πρέπει …της γλώσσας) του κειμένου;

Θεματική περίοδος: Τι πρέπει να γίνει σήμερα σε ό,τι αφορά στο γλωσσικό μάθημα;

Σχόλια – Λεπτομέρειες: Εδώ και χρόνια, αναφερόμαστε...

Κατακλείδα: Αυτό που απαιτείται, επομένως, για την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης είναι η αποτελεσματική διδασκαλία και η επαρκής μάθηση της γλώσσας.

Α2. Ποια είναι τα δομικά στοιχεία της δεύτερης παραγράφου (Από την άλλη…των φιλολόγων) του κειμένου;

Θεματική περίοδος: Από την άλλη μεριά... και της Επικοινωνίας (ΤΠΕ).

Σχόλια – Λεπτομέρειες: Η διαπίστωση είναι ότι στην εποχή μας... θα τον οδηγήσουν να σκέπτεται σωστά.

Κατακλείδα: Υπό τις συνθήκες αυτές, η διδασκαλία της γλώσσας γίνεται υπόθεση των εκπαιδευτικών όλων των ειδικοτήτων και όχι μόνο των φιλολόγων.

Α2. Ποια είναι τα δομικά στοιχεία της τρίτης παραγράφου (Μιλώντας… γλώσσας μας) του κειμένου;

Θεματική περίοδος: Μιλώντας ειδικότερα για την ελληνική γλώσσα θα λέγαμε ότι είναι πραγματικός ωκεανός.

Σχόλια – Λεπτομέρειες: Έχουμε σκεφτεί ποτέ πόσες λέξεις διαθέτει;... ένα μικρό μέρος του συνόλου της γλώσσας μας.

Κατακλείδα: ---

Β1. «Η ελληνική γλώσσα είναι πραγματικός ωκεανός».

Χρησιμοποιώντας την παραπάνω πρόταση, να δημιουργήσετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων.

Η ελληνική γλώσσα είναι πραγματικός ωκεανός, αφού εμπεριέχει ένα εκπληκτικό πλήθος λέξεων κι είναι συνάμα ικανή να δημιουργεί διαρκώς νέους γλωσσικούς όρους, προκειμένου να καλύπτει τις εκφραστικές ανάγκες των ομιλητών της. Με μια ιστορική πορεία χιλιάδων ετών αδιάκοπης εξέλιξης, έχει αποδείξει την ανθεκτικότητά της, καθώς και τη δυνατότητα διαρκούς προσαρμογής, που την κρατά δικαιωματικά ζωντανή και σε συνεχή χρήση. 

Β1. Να συντάξετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων, στην οποία να χρησιμοποιήσετε λέξεις/φράσεις του κειμένου με έντονη γραφή: επικρίνουμε, φτωχό λεξιλόγιο, αγνοούμε, κινδυνολογία, γλωσσική παιδεία.

Αποτελεί σύνηθες φαινόμενο στο χώρο της εκπαίδευσης, αλλά και γενικότερα από τη μεριά των ενηλίκων, να επικρίνουμε τους μαθητές για το φτωχό λεξιλόγιό τους, δίνοντας συχνά την εντύπωση πως αγνοούμε το μερίδιο ευθύνης που μας αναλογεί. Είναι σαφές, άλλωστε, πως η διαρκής κινδυνολογία δεν μπορεί να βελτιώσει την κατάσταση, αν δεν δοθεί πραγματική έμφαση στη γλωσσική παιδεία των νέων.

Β1.α. Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις λέξεις του κειμένου με την έντονη γραφή: ανάπτυξη, παραδοσιακής, προσεκτικοί, επικρίνουμε, αγνοούμε.

ανάπτυξη: περιορισμός

παραδοσιακής: σύγχρονης

προσεκτικοί: απρόσεκτοι

επικρίνουμε: επιδοκιμάζουμε

αγνοούμε: γνωρίζουμε

Β1.β. Να δημιουργήσετε μία πρόταση για κάθε αντώνυμη λέξη.

- Η ελλιπής καλλιέργεια της γλώσσας οδηγεί σε περιορισμό της συλλογιστικής ικανότητας του ατόμου.

- Είναι γνώρισμα της σύγχρονης εποχής να παραγνωρίζεται η αξία του γλωσσικού κώδικα.

- Οι προσεκτικοί χρήστες της γλώσσας αναγνωρίζουν γλωσσικά λάθη σε κείμενα και ομιλίες που οι περισσότεροι δεν τα συνειδητοποιούν καν.

- Είναι σημαντικό να επιδοκιμάζουμε τις προσπάθειες των νέων ανθρώπων να λαμβάνουν πρωτοβουλίες σε ό,τι αφορά τη ζωή τους.

- Θα ήταν άτοπο να ισχυριστούμε ότι ως φυσικοί ομιλητές γνωρίζουμε την ελληνική γλώσσα στην ολότητά της.

Β2. α. Να επισημάνετε στο κείμενο δύο όρους του ειδικού λεξιλογίου.

- νεολογισμοί

- σημασιολογική ένδεια

Β2. β. Να αιτιολογήσετε τη χρήση τους.

Το κείμενο αναφέρεται στη γλώσσα και στη γλωσσική διδασκαλία, είναι άρα εύλογο να χρησιμοποιούνται όροι που σχετίζονται με τη κεντρική θεματική του.

Ειδικότερα, χρησιμοποιεί τον όρο «νεολογισμοί» για να υποδηλώσει την αέναη κενολογία των πολιτικών φορέων που συνεχώς ανακαλύπτουν το προφανές∙ την έμφαση που πρέπει να δοθεί στη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας.

Χρησιμοποιεί, επίσης, τον όρο «σημασιολογική ένδεια» προκειμένου να τονίσει πως ό,τι απουσιάζει από τη γλωσσική παιδεία των Ελλήνων δεν είναι μόνο η γνώση της γλώσσας σε αριθμητικό επίπεδο, αλλά κυρίως σε ποιοτικό, αφού είναι πάρα πολλές εκείνες οι λέξεις που χρησιμοποιούνται χωρίς να γνωρίζουν οι ομιλητές των πλήθος των επιμέρους σημασιών τους. Είναι γνωστό, άλλωστε, πως πάρα πολλές ελληνικές λέξεις διακρίνονται για την πολυσημία τους, γεγονός που καθιστά αναγκαία την ουσιαστικότερη διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος. 

Β2. Ποιες από τις λέξεις των παρακάτω προτάσεων χρησιμοποιούνται με μεταφορική/συνυποδηλωτική σημασία και ποιες με κυριολεκτική/δηλωτική σημασία;

1. «Ο θάνατος των γλωσσών συνεπάγεται θάνατο του πολιτισμού»

= Μεταφορική

2. «Η γλώσσα είναι φορέας πολιτισμού»

= Κυριολεκτική

3. «Χρειάζεται η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης»

= Μεταφορική

Β2. Ποιες από τις υπογραμμισμένες λέξεις ή φράσεις των παρακάτω προτάσεων χρησιμοποιούνται με μεταφορική/συνυποδηλωτική σημασία και ποιες με κυριολεκτική/δηλωτική σημασία;

1. Ο θάνατος των γλωσσών συνεπάγεται θάνατο του πολιτισμού.

= Μεταφορική

2. Η γλώσσα είναι φορέας πολιτισμού.

= Κυριολεκτική

3. Χρειάζεται η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης.

= Μεταφορική 

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Λακωνικότητα

Giovanni Rapiti

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Λακωνικότητα

Με τον όρο λακωνικότητα αποδίδουμε την ικανότητα των ατόμων να εκφράζονται με συντομία και περιεκτικότητα. Πρόκειται για τη λιτή εκείνη έκφραση που κατορθώνει να καλύψει εύστοχα και με ακρίβεια τα ζητούμενα, χωρίς να καταφεύγει σε περιττολογίες.

Θα πρέπει, ωστόσο, να προσεχθεί πως η λακωνικότητα δεν ταυτίζεται με την απροθυμία επικοινωνίας ή με την αδυναμία διεξοδικότερης παρουσίασης. Η λακωνικότητα φανερώνει την ικανότητα ενός ατόμου να χειρίζεται με τέτοια ακρίβεια το λόγο, ώστε να διατυπώνει με συντομία μεν αλλά με χαρακτηριστική αποτελεσματικότητα τις απόψεις του.

Η ιδιαίτερη αξία της λακωνικότητας

Το να επιτευχθεί η δυνατότητα λακωνικής διατύπωσης, ώστε ο λόγος του ατόμου να είναι επιγραμματικός, σαφής και με εύστοχη ακρίβεια, προϋποθέτει συστηματική γλωσσική καλλιέργεια, εφόσον μόνο η άρτια γνώση της γλώσσας επιτρέπει την κατάλληλη κάθε φορά επιλογή λέξεων και εκφραστικών δομών. Προϋποθέτει, συνάμα, υψηλό επίπεδο αντίληψης προκειμένου να είναι εφικτή η διάκριση των ουσιωδών στοιχείων κάθε ζητήματος από τα επουσιώδη και τα λιγότερο σημαντικά.

Η λακωνικότητα έχει μια σειρά θετικών συνεπειών τόσο στην επικοινωνία όσο και στον τρόπο αντιμετώπισης της ζωής από τα άτομα. Ειδικότερα:

- Η λακωνικότητα επιτρέπει την αποτελεσματικότερη επικοινωνία μεταξύ των ατόμων τόσο σε διαπροσωπικό όσο και σε επαγγελματικό επίπεδο, εφόσον επικεντρώνει τη συζήτηση πάντοτε στα καίρια ζητήματα, χωρίς υπεκφυγές ή αμφίσημες διατυπώσεις. Έτσι, σε σύντομο χρονικό διάστημα τα άτομα συνεννοούνται με σαφήνεια, έχοντας αποφύγει τις περιττολογίες που συχνά προκαλούν παρανοήσεις ή θέτουν σε δεύτερη μοίρα πολύ πιο ουσιώδη σημεία του εκάστοτε ζητήματος.

Η λακωνικότητα άλλωστε, ιδίως στο εργασιακό περιβάλλον, παραπέμπει στον επιθυμητό εκείνον επαγγελματισμό, που αποσκοπεί στη ταχεία διεκπεραίωση των εργασιών και στην αποφυγή ανώφελων καθυστερήσεων.

- Η επιδίωξη της λακωνικότητας συνιστά έναν αποτελεσματικό τρόπο όξυνσης της αντιληπτικής ικανότητας του ατόμου, εφόσον το εξωθεί να αναζητά πάντοτε τα καίρια στοιχεία κάθε ζητήματος και στη διάκρισή τους από τα λιγότερο ουσιώδη. Το άτομο μαθαίνει, επομένως, να διατρέχει γρήγορα κάθε πληροφορία και κάθε στοιχείο που του παρουσιάζεται εντοπίζοντας και επιλέγοντας τα πιο σημαντικά σημεία.

Η ικανότητα αυτή που βρίσκει εφαρμογές σε ποικίλες εκφάνσεις της καθημερινότητας, όπως είναι η ενημέρωση του ατόμου, η προσέγγιση μιας μελέτης ή ενός βιβλίου, αλλά και η παρακολούθηση μιας ομιλίας, προσφέρει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να μην εγκλωβίζεται στις επουσιώδεις λεπτομέρειες και να επικεντρώνει την προσοχή του πάντοτε στο πιο σημαντικό, εξοικονομώντας έτσι πολύτιμο χρόνο.

- Η λακωνικότητα, άρα, μπορεί να λειτουργήσει ως γενικότερος τρόπος ζωής -ιδίως στη σύγχρονη εποχή με τις διαρκείς απαιτήσεις και τις ποικίλες υποχρεώσεις-, επιτρέποντας στο άτομο να ιεραρχεί τάχιστα τις διάφορες υποχρεώσεις του, να επιλέγει ορθά εκείνες που πραγματικά προέχουν και να είναι επομένως πιο αποτελεσματικός στην καθημερινότητά του.

Η αναζήτηση και η επιλογή του καίριου, οπότε, δεν αφορά μόνο τη λεκτική έκφραση του ατόμου, αλλά και τη γενικότερη οργάνωση της καθημερινότητάς του.

- Η λακωνικότητα αποτελεί σημαντικό ζητούμενο κυρίως στο χώρο της πολιτικής, υπό την έννοια πως από τους πολιτικούς απαιτούνται ουσιαστικές απαντήσεις για τα προβλήματα του τόπου και όχι φλύαρες απαντήσεις γεμάτες κενολογίες και γενικότητες. Η παγίωση, άρα, της λακωνικότητας στο χώρο της πολιτικής θα έδινε μια πιο καθαρή εικόνα στους πολίτες τόσο για τους πραγματικούς σχεδιασμούς των πολιτικών όσο -κι αυτό είναι σύνηθες- για την άγνοια που έχουν σε σχέση με την ορθή διαχείριση ορισμένων κρίσιμων καταστάσεων. 

- Η λακωνικότητα σε τομείς όπως είναι αυτός της ενημέρωσης των πολιτών αποκτά ιδιαίτερη σημασία στην εποχή μας, όπου η έλλειψη χρόνου καθιστά συχνά αναγκαία την καίρια και γοργή παροχή πληροφοριών για τα σημαντικότερα τρέχοντα ζητήματα.

Η πληρέστερη ενημέρωση, ωστόσο, θα απαιτεί πάντοτε τη διεξοδικότερη ερμηνευτική προσέγγιση των γεγονότων που δύσκολα μπορεί να αποκτήσει το χαρακτήρα μιας λακωνικής απόδοσης. Αν και σε πολλές περιπτώσεις η ερμηνευτική δημοσιογραφία τείνει να καταφεύγει στην παράθεση ακόμη και λιγότερο σημαντικών στοιχείων, τα οποία θα μπορούσαν προφανώς και να παραλείπονται.

- Η αξία της λακωνικότητας προκύπτει κι από την έμφαση που δίνεται σε αυτή στο πλαίσιο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης μέσα από την άσκηση της περιληπτικής απόδοσης ενός κειμένου. Οι μαθητές εξασκούνται αφενός στο να εντοπίζουν τα σημαντικότερα σημεία των σκέψεων ενός συγγραφέα, όπως αυτές παρατίθενται  σ’ ένα επιλεγμένο κείμενο, κι αφετέρου στη δυνατότητα επιγραμματικής αναδιατύπωσης των συλλογισμών αυτών που φέρουν το ιδιαίτερο νοηματικό βάρος κάθε κειμένου.

Η άσκηση αυτή ενισχύει την κριτική ικανότητα των μαθητών, αφού επιδιώκει να τους καταστήσει επαρκείς αναγνώστες κειμένων που αναφέρονται σε σύγχρονα κοινωνικά ζητήματα, και παράλληλα τους μυεί στη λακωνική διατύπωση, εφόσον η πύκνωση του αρχικού κειμένου απαιτεί λιτές και περιεκτικές εκφραστικές επιλογές.

- Η λακωνική έκφραση, σε μια εποχή που διακρίνεται για τους γοργούς ρυθμούς της και τη διαρκή ένταση, έχει αποτελέσει το βασικό μοτίβο λειτουργίας κι ενός δημοφιλούς μέσου κοινωνικής δικτύωσης, του Twitter, που επιτρέπει τη δημοσίευση σύντομων μηνυμάτων των 140 μόλις τυπογραφικών χαρακτήρων. Το μέσο αυτό καλεί, επομένως, τους χρήστες του να εκφράζονται με απόλυτη συντομία, σεβόμενοι προφανώς το χρόνο των αναγνωστών τους.

Τα αποτελέσματα που έχουν προκύψει είναι αρκετές φορές εντυπωσιακά, εφόσον οι περισσότεροι χρήστες έχουν κατορθώσει να καταγράφουν με απολύτως λακωνικό τρόπο τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους, φανερώνοντας πως τα πλέον ουσιαστικά ζητήματα μπορούν κάλλιστα να εκφραστούν με συντομία και ακρίβεια, χωρίς να ζημιώνεται η σαφήνεια του μεταδιδόμενου μηνύματος.

- Η λακωνική έκφραση στο πλαίσιο ενός διαλόγου προσδίδει στα λεγόμενα του κάθε ομιλητή σοβαρότητα και προφανή διάθεση εξαγωγής καίριων συμπερασμάτων. Καθίσταται, συνάμα, εμφανής η συγκρότηση του λόγου, η ουσιαστική σκέψη και μελέτη επί των ζητημάτων που έχει προηγηθεί, καθώς και ο σεβασμός του ομιλητή απέναντι στους συνομιλητές του, εφόσον δεν καταφεύγει σε περίπλοκες διατυπώσεις με στόχο τον εύκολο εντυπωσιασμό και την παραπλάνησή τους.

Με τη λακωνικότητα των διατυπώσεων, και άρα με τη σαφήνεια, την ακριβολογία και την καθαρή παρουσίαση των επιχειρημάτων, οι συνομιλητές μπορούν να παρακολουθούν απρόσκοπτα την ανάπτυξη των συλλογισμών και να κατανοούν πληρέστερα και σε βάθος τις εκφραζόμενες απόψεις.

- Η λακωνική διατύπωση αξιοποιείται και στο πλαίσιο της διδασκαλίας, καθώς οι μαθητές μπορούν να κατανοήσουν και να αφομοιώσουν καλύτερα τις μεταδιδόμενες γνώσεις, όταν η παρουσίασή τους γίνεται με τρόπο συνοπτικό και άρτια οργανωμένο. Ενώ, ακόμη και στο πλαίσιο του σχολικού διαλόγου, οι λακωνικές ερωταποκρίσεις επιτρέπουν την καλύτερη παρακολούθηση της εξέλιξης που ακολουθεί η συζήτηση.

Περιπτώσεις στις οποίες η λακωνικότητα δεν επαρκεί

Παρά το γεγονός ότι στις περισσότερες επικοινωνιακές περιπτώσεις ένας λόγος καθαρός, σύντομος και περιεκτικός είναι πολλαπλά ωφέλιμος, εφόσον εξοικονομεί χρόνο στους ανθρώπους και επιτυγχάνει την πλέον αποτελεσματική συνεννόηση, υπάρχουν ορισμένες περιπτώσεις κατά τις οποίες η λακωνική διατύπωση δεν είναι η καταλληλότερη.

- Η διαδικασία της διδασκαλίας απαιτεί αρκετές φορές τη διεξοδική και αναλυτική παρουσίαση μιας σύνθετης έννοιας, ενός φαινομένου ή ενός ιστορικού γεγονότος, προκειμένου οι μαθητές να μπορέσουν να το κατανοήσουν καλύτερα. Όπως είναι προφανές μια επιγραμματική προσέγγιση βασιζόμενη σε πυκνές διατυπώσεις, που αποτελεί χαρακτηριστικό του λακωνικού λόγου, αντί να αποσαφηνίσει το εξεταζόμενο αντικείμενο, θα το καταστήσει ακόμη πιο δυσνόητο.

- Σε περιπτώσεις κατά τις οποίες είναι αναγκαία η αφήγηση ενός γεγονότος κατά τρόπο αναλυτικό, μιας και κάθε του λεπτομέρεια μπορεί να φανεί σημαντική, ο ομιλητής δεν μπορεί να καταφύγει σε λακωνικές διατυπώσεις.

- Όταν ο ομιλητής θέλει να αποσαφηνίσει μια ιδέα ή μια θεωρία του, αναγκάζεται συχνά να προχωρήσει σε μια αναλυτική παρουσίαση, προκειμένου να γίνουν πλήρως κατανοητές όλες οι πτυχές και όλες οι παράμετροι της παρουσιαζόμενης ιδέας (άποψης, θεωρίας).

- Στην ερμηνευτική δημοσιογραφία, όπου στόχος είναι η ανάλυση των πολιτικών και οικονομικών καταστάσεων, κρίνεται συχνά αναγκαία μια διεξοδική παρουσίαση των δεδομένων, προκειμένου να καθίσταται σαφέστερη η πορεία που ακολουθούν τα πράγματα. Ο δημοσιογράφος, δηλαδή, οφείλει να παραθέσει με λεπτομέρεια όσα είναι ήδη γνωστά, να καταθέσει την άποψή του επ’ αυτών και κατόπιν να παρουσιάσει την εκτίμησή του για το πώς θα εξελιχθούν τα διάφορα οικονομικά και πολιτικά ζητήματα.

- Στο πλαίσιο της διαπροσωπικής επικοινωνίας, όταν το ζητούμενο είναι η καλύτερη γνωριμία μεταξύ των ατόμων, είναι συχνή η αναλυτική αφήγηση προσωπικών εμπειριών και παρελθοντικών γεγονότων∙ κάτι που θεωρείται θεμιτό, εφόσον σε μια τέτοια συζήτηση δεν τίθενται χρονικοί περιορισμοί, όπως, για παράδειγμα, σ’ έναν διάλογο που πραγματοποιείται σε επαγγελματικό πλαίσιο και επιδιώκει τη γοργή συνεννόηση μεταξύ των συνδιαλεγόμενων ατόμων.

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Ελεύθερος χρόνος

Greg Olsen

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Ελεύθερος χρόνος  

Ελεύθερος χρόνος είναι εκείνος που δεν αφιερώνεται σε βιοποριστική ή άλλη υποχρεωτική δραστηριότητα. Είναι, άρα, ο χρόνος τον οποίο το άτομο μπορεί να αξιοποιήσει ελεύθερα σύμφωνα με τη δική του βούληση.

Ψυχαγωγία είναι η ικανοποίηση της ψυχής μέσα από ποικίλες δραστηριότητες (θεάματα, χορό, μουσική, τραγούδι, αθλητισμό κ.ά.), η αναψυχή.

Διασκέδαση είναι η κατάσταση στην οποία αισθάνεται κανείς ευθυμία και περνάει ευχάριστα. Γενικότερα, η έννοια της απλής διασκέδασης προϋποθέτει την απόσταση του ανθρώπου από την υποχρεωτική ασχολία και τη στροφή του σε ευχάριστες απασχολήσεις.

Ψυχαγωγία – Διασκέδαση. Οι δύο λέξεις που είναι σήμερα σχεδόν συνώνυμες, διαφέρουν στη σημασιολογική τους απόχρωση και κυρίως στην ετυμολογική τους προέλευση. Η λέξη ψυχαγωγία δήλωσε «την αγωγή της ψυχής», την απαιτητική και διδακτική συγχρόνως απόλαυση που χαρίζουν έργα υψηλού στοχασμού (τραγωδία, απαιτητικό θέατρο, ποίηση). Αντιθέτως, το διασκέδαση δήλωσε τον διασκορπισμό των μεριμνών, την απομάκρυνση της έγνοιας και των προβλημάτων, που απασχολούν τον άνθρωπο. Άρα η διασκέδαση είναι ξόδεμα, απαλλαγή από έγνοιες, ενώ η ψυχαγωγία προϋποθέτει ευχαρίστηση από περισσότερο δημιουργική ενασχόληση.

Παρά το γεγονός ότι η εντυπωσιακή τεχνολογική εξέλιξη είχε δημιουργήσει την εντύπωση πως ο ελεύθερος χρόνος του ανθρώπου θα αυξηθεί, μιας και πλήθος χρονοβόρων δραστηριοτήτων του παρελθόντος μπορούσαν πλέον να διεκπεραιωθούν ταχύτατα, η σύγχρονη πραγματικότητα διέψευσε τις προσδοκίες. Οι περισσότεροι άνθρωποι, και κυρίως όσοι εργάζονται στον ιδιωτικό τομέα, έρχονται αντιμέτωποι με εξαντλητικά ωράρια και ποικίλες υποχρεώσεις, που συρρικνώνουν τον ελεύθερο χρόνο τους.

Παραδόξως, αντιμέτωποι με την έλλειψη ελεύθερου χρόνου είναι και οι περισσότεροι έφηβοι της χώρας, λόγω της αδυναμίας του δημόσιου εκπαιδευτικού συστήματος να αντεπεξέλθει επαρκώς στο ρόλο του. Έτσι, μιας και η ποιότητα των παρεχόμενων μαθημάτων στα δημόσια σχολεία δεν επαρκεί για να διασφαλίσει στους μαθητές την απόκτηση πιστοποιήσεων στις ξένες γλώσσες και στους υπολογιστές, και εφόσον το δημόσιο σχολείο αδυνατεί να διασφαλίσει την επιτυχία των μαθητών στις εξετάσεις που το ίδιο διενεργεί, οι μαθητές είναι υποχρεωμένοι να παρακολουθούν φροντιστηριακά μαθήματα ξένων γλωσσών, υπολογιστών, αλλά και μαθημάτων της μέσης εκπαίδευσης. Μια παθογένεια που αφενός εκμηδενίζει τον ελεύθερο χρόνο των μαθητών και αφετέρου επιβαρύνει σημαντικά τον οικονομικό προϋπολογισμό των γονιών, εξωθώντας τους σε επιπλέον εργασιακές υποχρεώσεις προκειμένου να καλύψουν τα έξοδα των φροντιστηριακών μαθημάτων.

Τα οφέλη από την ορθή αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου

Ο ελεύθερος χρόνος των σύγχρονων ανθρώπων είναι ιδιαίτερα σημαντικός, καθώς έρχεται να λειτουργήσει ως αντίβαρο στην ένταση και τις ποικίλες υποχρεώσεις της καθημερινότητας. Ενώ, αν αξιοποιηθεί σωστά, μπορεί να προσφέρει στους ανθρώπους τη δυνατότητα να βελτιώσουν τόσο την προσωπικότητά τους όσο και το βιοτικό τους επίπεδο. Ειδικότερα:

- Ο ελεύθερος χρόνος προσφέρει στο άτομο την αναγκαία πνευματική και σωματική ξεκούραση. Οι έντονοι ρυθμοί της καθημερινότητας και το πλήθος των υποχρεώσεων προκαλούν ιδιαίτερη συναισθηματική ένταση και άγχος στους ανθρώπους, γεγονός που καθιστά απαραίτητη την ξεκούραση προκειμένου να διασφαλίζεται η αποδοτικότητα στις εργασιακές τους δραστηριότητες. Αν το άτομο παραγνωρίσει την αξία της ξεκούρασης, ενδέχεται να βρεθεί αντιμέτωπο με τις δυσάρεστες συνέπειες μιας πλήρους σωματικής κατάρρευσης.

- Ο ελεύθερος χρόνος προσφέρει την ευκαιρία της εσωτερικής αναζήτησης. Μια σημαντική διαδικασία -κυρίως για τους εφήβους- είναι η διερεύνηση των προσωπικών τους επιδιώξεων και επιθυμιών∙ η προσπάθεια απόκτησης της αναγκαίας αυτογνωσίας, προκειμένου να οργανώσουν, σύμφωνα με τις ικανότητές τους, τους μελλοντικούς τους στόχους. Οι έφηβοι χρειάζονται, επομένως, διαστήματα ελεύθερου από άλλες δραστηριότητες χρόνου, ώστε να αφεθούν σε ό,τι για έναν εξωτερικό παρατηρητή μοιάζει με ανώφελη απραξία, μα στην πραγματικότητα συνιστά μια ουσιώδη συνομιλία με τον ίδιο τους τον εαυτό. Είναι, άλλωστε, τις στιγμές εκείνες κατά τις οποίες ο έφηβος βρίσκεται μόνος του, χωρίς φαινομενικά να κάνει τίποτε, που έχει την ευκαιρία να συλλογιστεί τι θέλει να πετύχει στη ζωή του.

- Ο ελεύθερος χρόνος προσφέρει την ευκαιρία για σωματική άθληση. Μια σημαντικότατη μέριμνα για όλους τους ανθρώπους είναι -ή πρέπει να είναι- η αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου για τη διασφάλιση της σωματικής υγείας και ευεξίας. Η άθληση είτε αυτή αφορά κάποια ήπια μορφή είτε κάποια εντονότερη σωματική δραστηριότητα, επιτρέπει όχι μόνο την άμεση εκτόνωση της πνευματικής έντασης αλλά και τη προάσπιση της καλής υγείας του ατόμου.

- Ο ελεύθερος χρόνος μπορεί να αξιοποιηθεί για την ενίσχυση των επαγγελματικών προσόντων. Με δεδομένη την ολοένα και εντονότερη όξυνση του ανταγωνισμού στην αγορά εργασίας, μια επωφελής αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου είναι η απόκτηση νέων δεξιοτήτων και γνώσεων, όπως είναι η εκμάθηση κάποιας ξένης γλώσσας, ενός νέου προγράμματος στους υπολογιστές, βασικών γνώσεων λογιστικής κ.λπ. Μέσα από αυτή τη διαδικασία το άτομο εξασφαλίζει τη δυνατότητα να παραμένει ανταγωνιστικό στον επαγγελματικό του χώρο ή την ευκαιρία να διεκδικήσει κάποια διαφορετική εργασιακή θέση.

- Ο ελεύθερος χρόνος μπορεί να αξιοποιηθεί για την πνευματική καλλιέργεια του ατόμου. Πέρα από την πρόσκτηση πρακτικών γνώσεων, το άτομο έχει την ευκαιρία να αφιερώσει χρόνο στην ενασχόληση με δραστηριότητες που θα επιτρέψουν τη βαθύτερη καλλιέργειά του, όπως είναι η μελέτη λογοτεχνικών ή άλλων βιβλίων, η παρακολούθηση θεατρικών παραστάσεων ή ποιοτικών κινηματογραφικών ταινιών, η επίσκεψη σε μουσεία ή σε εκθέσεις έργων τέχνης κ.λπ.

Οι ενασχολήσεις αυτές, που εντάσσονται σε ό,τι αποκαλούμε ψυχαγωγία, αποτελούν σημαντική πηγή πνευματικών και ψυχικών συγκινήσεων κι ερεθισμάτων, ικανών να διευρύνουν τόσο τη νοητική ικανότητα του ατόμου όσο και την ευαισθησία του. Το άτομο αποφεύγει, έτσι, την έμμονη ενασχόληση με το ένα γνωστικό αντικείμενο, που επιτάσσει η εξειδίκευση, και αποκτά την αναγκαία ευρύτητα ενδιαφερόντων, ώστε να είναι ένας ενεργός πολίτης με προβληματισμούς και κοινωνική ευαισθησία. Ενώ, έχει συνάμα την ευκαιρία να έρθει σ’ επαφή με έργα τέχνης που θα του προσφέρουν υψηλή αισθητική απόλαυση και γόνιμα ερεθίσματα σε σχέση με τις ποιότητες και τις αξίες που θα πρέπει να επιζητά στη ζωή του.

- Ο ελεύθερος χρόνος οφείλει να αξιοποιείται προς όφελος της κοινωνικότητας του ατόμου. Η κοινωνική ζωή κάθε ατόμου αποτελεί σημαντική πτυχή της ζωής του, καθώς μέσα από τις συναναστροφές με φίλους και φιλικά πρόσωπα έχει την ευκαιρία να μοιράζεται τις ανησυχίες και τους προβληματισμούς του, να λαμβάνει τη σημαντική συναισθηματική στήριξη που προσφέρει η αποδοχή από ανθρώπους που εκτιμά, να βιώνει στιγμές ευτυχίας μέσα από κοινές δραστηριότητες και ενασχολήσεις, αλλά και να διαμορφώνει το πλαίσιο των γνωριμιών του που θα αποτελέσει μελλοντικά το πλαίσιο στήριξης στα πρώτα επαγγελματικά του βήματα.

- Ο ελεύθερος χρόνος επιτρέπει τη διαφυγή από τη ρουτίνα της καθημερινότητας. Ένας σημαντικός παράγοντας που οδηγεί στην ψυχική κούραση και εξάντληση είναι η διαρκής επανάληψη των ίδιων δραστηριοτήτων και υποχρεώσεων, που προσδίδει μια αίσθηση μονοτονίας στη ζωή του ανθρώπου. Μέσα, επομένως, από την κατάλληλη αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου το άτομο έχει την ευκαιρία να εμπλουτίζει την καθημερινότητά του με νέα ερεθίσματα και νέες παραστάσεις, αποδιώχνοντας τη φθοροποιό αίσθηση της ρουτίνας που δημιουργεί την επώδυνη αίσθηση πως η ζωή είναι μια αδιέξοδη επανάληψη των ίδιων πραγμάτων.

Προβλήματα σχετικά με την ορθή αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου

Παρά τα ποικίλα οφέλη που μπορούν να προκύψουν μέσα από την ορθή αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου, παρατηρείται συχνά η τάση των ανθρώπων να τον αφήνουν επί της ουσίας αναξιοποίητο, εφόσον επιδιώκουν κυρίως την εύκολη διασκέδαση και εκτόνωση μέσα από θεάματα και δραστηριότητες που δεν έχουν να τους προσφέρουν τίποτε περισσότερο πέρα από τη σπατάλη του χρόνου τους.

- Οι απαιτήσεις που εγείρει η ποιοτική ψυχολογία σε ό,τι αφορά τη διανοητική συμμετοχή του ατόμου, λειτουργούν αποτρεπτικά για πολλούς ανθρώπους, μιας και η δική τους επιδίωξη είναι να αδρανοποιούν πλήρως τη σκέψη τους∙ πιθανώς για να ξεχνούν τις εργασιακές ή άλλες υποχρεώσεις τους. Καταφεύγουν, έτσι, σε επιλογές διασκέδασης που τους προσφέρουν ένα έτοιμο θέαμα, χωρίς να χρειάζεται κανένας προβληματισμός ή διεξοδική σκέψη από τη μεριά τους.  

- Η δυτικότροπη διασκέδαση που έχει επιβληθεί από τα ΜΜΕ και τους εμπορευματοποιημένους κινηματογραφικούς χώρους, προωθεί ένα συγκεκριμένο πρότυπο στο οποίο κυριαρχεί ο κενός εντυπωσιασμός, η βιαιότητα και η καταιγιστική δράση, χωρίς να υπάρχει όμως κανένας ουσιαστικός προβληματισμός και καμία πρόθεση να προβληματιστεί ο θεατής. Κι είναι τέτοια η διάδοση των θεαμάτων αυτών, ώστε πολλοί νέοι άνθρωποι στερούμενοι ποιοτικότερων ερεθισμάτων παγιδεύονται σ’ αυτές της εύκολες επιλογές, μη έχοντας επί της ουσίας την ευκαιρία να γνωρίσουν τα πιο απαιτητικά έργα που θα μπορούσαν να τους προσφέρουν ευκαιρίες διανοητικής πρόκλησης και γόνιμης ευαισθητοποίησης.

- Οι θετικές επιλογές αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου, όπως είναι ο αθλητισμός, η μελέτη βιβλίων, η ενασχόληση με τη μουσική κ.λπ., εκλαμβάνονται συχνά ως πιεστικές από πολλούς ανθρώπους, οι οποίοι ταυτίζουν τον ελεύθερο χρόνο είτε με την πλήρη απραξία είτε με την πολύωρη παρακολούθηση τηλεοπτικών προγραμμάτων. Θα πρέπει, ωστόσο, να καταστεί σαφές πως η ορθή αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν το άτομο αντιλαμβάνεται το χρόνο αυτό ως δικαίωμα και ως ευκαιρία για την άντληση ουσιαστικών διανοητικών και συναισθηματικών εμπειριών. Σε κάθε άλλη περίπτωση ο ελεύθερος χρόνος τρέπεται σε χρόνο αδράνειας που ενσωματώνεται στη μονοτονία της καθημερινότητας. 

- Η οικονομική κρίση των τελευταίων ετών έχει οδηγήσει πολλούς ανθρώπους στην αναζήτηση και μιας δεύτερης εργασίας προκειμένου να καλυφθούν τα αναγκαία έξοδα, με προφανή συνέπεια την πλήρη εκμηδένιση του ελεύθερου χρόνου τους.