Γλωσσικές Ασκήσεις Λυκείου: Από το γλωσσικό μας παρελθόν (1-14)

Arkadiusz Makowski

Γλωσσικές Ασκήσεις Λυκείου: Από το γλωσσικό μας παρελθόν (1-14) 

1. Από τη μυθολογία υπάρχουν πολλές λέξεις που έφτασαν ως εμάς και χρησιμοποιούνται σήμερα με μεταφορική σημασία. Σας δίνονται μερικές τέτοιες λέξεις με την αρχική τους σημασία. Να τις χρησιμοποιήσετε μεταφορικά.

Νέμεση: θεότητα, προσωποποίηση της Θείας Δίκης, τιμωρός κάθε ανομίας.

Πανάκεια: κόρη του Ασκληπιού, η οποία γιάτρευε όλες τις ασθένειες με βότανα

Συμπληγάδες: ήταν δύο σκόπελοι στην είσοδο της Μαύρης Θάλασσας, που συγκρούονταν αδιάκοπα και εμπόδιζαν τα πλοία να βγουν από το Βόσπορο

Τραγέλαφος: ζώο μυθικό με κορμί τράγου και ελαφιού

Χίμαιρα: μυθικό τέρας με κεφάλι λιονταριού, σώμα κατσίκας και ουρά δράκοντα, που σκότωσε ο Βελλεροφόντης

Νάρκισσος: περίφημος για την ομορφιά του νέος, που ερωτεύτηκε τον εαυτό του, όταν είδε τη μορφή του να καθρεφτίζεται μέσα σ’ ένα ρυάκι

Λαβύρινθος: το θρυλικό παλάτι του Μίνωα στην Κνωσό, με τα αναρίθμητα δωμάτια και τους πολλούς διαδρόμους, από το οποίο η έξοδος ήταν σχεδόν αδύνατη

Νέμεση: αρχαιότατη θεότητα που προσωποποιούσε, μαζί με άλλες (λ.χ. τη Θέμιδα, την Ειμαρμένη κ.λπ.), την έννοια της άνωθεν δικαιοσύνης (τιμωρίας) και αποκαθιστούσε την τάξη (της φύσης, της ανθρώπινης κοινωνίας, του κόσμου), όταν αυτή διασαλευόταν, τιμωρώντας την υπεροψία και την αλαζονεία των ανθρώπων (την ύβρι). [Ετυμ. <αρχ. νέμεσις < νέμω]

→ Η μη επανεκλογή του στο βουλευτικό αξίωμα επήλθε ως νέμεση για την υπεροπτική του στάση και την αναποτελεσματικότητά του ως υπουργού.

πανάκεια: φάρμακο που θεωρείται ότι θεραπεύει κάθε ασθένεια / μτφρ. το μέσο επιλύσεως οποιουδήποτε προβλήματος. [Ετυμ. αρχ. < πανακής «αυτός που θεραπεύει τα πάντα» < παν + - ακής < ἄκος «θεραπεία». Το ρήμα ἀκέομαι «θεραπεύω» διακρινόταν από το ρ. ἰῶμαι, διότι δεν αναφερόταν στον γιατρό που πραγματοποιούσε τη θεραπεία, αλλά στο ίδιο το φάρμακο ή την ασθένεια.]

→ Πολλοί θεωρούσαν την ένταξη της χώρας στην Ε.Ο.Κ. ως πανάκεια για όλα τα προβλήματα του κράτους.

συμπληγάδες (πέτρες): ψηλοί και απότομοι κατακόρυφοι σκόπελοι που ανοιγόκλειναν, με αποτέλεσμα να συντρίβονται τα διερχόμενα πλοία στα μεταξύ τους στενό πέρασμα / μτφρ. κάθε εξαιρετικά επικίνδυνο και δύσκολο εμπόδιο

→ Πέρασε από συμπληγάδες για να τα καταφέρει, αλλά το πείσμα του τον έβγαλε νικητή.

τραγέλαφος: μυθικό ζώο με σώμα ελαφιού και τράγου / μτφρ. καθετί αφύσικο και αλλόκοτο κατά γελοίο τρόπο.

→ Η υποτιθέμενη προσπάθεια αναδιοργάνωσης του δημόσιου συστήματος υγείας κατέληξε σε σωστό τραγέλαφο.

χίμαιρα: προϊόν της φαντασίας, επιθυμία που δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί /  ΒΙΟΛ. κάθε οργανισμός ή ιστός που έχει προκύψει από τον συνδυασμό δύο ή περισσοτέρων τύπων κυττάρων με άλλη γενετική προέλευση / τέρας με σώμα λιονταριού, από τη ράχη του οποίου εκφυόταν λαιμός και κεφάλι κατσίκας, ενώ η ουρά του κατέληγε σε κεφάλι φιδιού

→ Το ενδεχόμενο δημιουργίας μιας ιδανικής πολιτείας, όπου θα κυριαρχεί η καλοσύνη, συνιστά μια θελκτική χίμαιρα.

Νάρκισσος: ωραίος νέος που ερωτεύθηκε τον εαυτό του, όταν είδε το είδωλό του στο νερό πηγής / αυτός που θαυμάζει και αγαπά υπερβολικά τη μορφή, την εξωτερική του εμφάνιση, και κατ’ επέκταση ολόκληρο τον εαυτό, το «εγώ» του, για την ωραιότητά του ή για τις επιδόσεις του [Συν. αυτάρεσκος]

→ Λόγω της εμφάνισής του πολλοί τον θεωρούν εξ ορισμού Νάρκισσο, ενώ στην πραγματικότητα είναι ένας πολύ σεμνός άνθρωπος.

λαβύρινθος: η κατοικία του Μινώταυρου στην Κρήτη, την οποία κατασκεύασε ο Δαίδαλος και την οποία αποτελούσαν πολύπλοκοι διάδρομοι, πολλοί από τους οποίους ήταν αδιέξοδοι, ενώ μόνον ένας οδηγούσε από το κέντρο στην έξοδο / φυσικός χώρος ή κτήριο περίπλοκης κατασκευής, όπου είναι δύσκολο να προσανατολιστεί κανείς και να κινηθεί χωρίς να χαθεί

→ Η κατασκευή ήταν σύγχρονη, αλλά αποτελούσε λαβύρινθο για τον απλό επισκέπτη. 

2. Να σχηματίσετε περιόδους λόγου όπου να χρησιμοποιείται μεταφορικά το καθένα από τα παρακάτω κύρια ονόματα της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας και ιστορίας.

Σίσυφος: Βασιλιάς της Κορίνθου, γνωστός για τη σκληρότητά του. Καταδικάστηκε από τους θεούς να ανεβάζει σε ψηλό βουνό ένα βράχο, που, πριν φτάσει στην κορυφή, ξανακυλούσε κάτω. Λέγεται για άνθρωπο που κοπιάζει αδιάκοπα αλλά χωρίς αποτέλεσμα.

Σειρήνες: Μυθικά τέρατα, κατά το ήμισυ γυναίκες και κατά το ήμισυ ψάρια, που κατοικούσαν σε απότομους βράχους. Εκεί τραβούσαν με τη μαγεία του τραγουδιού τους τούς ναυτικούς και τους σκότωναν.

Πακτωλός: Μικρό ποτάμι κοντά στις Σάρδεις της Λυδίας, που κατέβαζε και χρυσάφι με την άμμο του. Μεταφορικά εννοούμε το μεγάλο πλούτο.

Καιάδας: Βάραθρο στη Σπάρτη, όπου έριχναν τα μωρά που δε γεννιούνταν γερά. Λέγεται στις περιπτώσεις μεγάλης αδιαφορίας για τους αδυνάτους.

Κασσάνδρα: Κόρη του Πριάμου και της Εκάβης, που είχε το χάρισμα να προφητεύει. Λέγεται μεταφορικά για όσους προβλέπουν ότι θα γίνει κάτι κακό, μα που κανείς δεν ακούει τις συστάσεις τους.

Κέρβερος: Άγριος σκύλος με τρία κεφάλια, που ήταν θυρωρός στον Άδη. Λέγεται για φύλακα πολύ αυστηρό.

Στέντορας, φωνή Στέντορα ή στεντόρεια: Από τον ήρωα της Ιλιάδας Στέντορα που, όπως λέει ο Όμηρος, φώναζε όσο πενήντα άντρες μαζί. Λέγεται για κάποιον που έχει πολύ δυνατή φωνή.

Σίσυφος: γιος του Αιόλου, ιδρυτής και βασιλιάς της Κορίνθου, ο οποίος καταδικάστηκε από τους θεούς να κυλά αιώνια στον Άδη έναν πελώριο βράχο μέχρι την κορυφή βουνού και λίγο πριν από το τέρμα ο βράχος να κατρακυλά προς τα πίσω, ματαιώνοντας την προσπάθειά του.

[σισύφειος-α-ο: αυτός που είναι δύσκολος και μάταιος ταυτόχρονα, αυτός που δεν φέρνει αποτέλεσμα]

→ Περνά τα βάσανα του Σίσυφου στην προσπάθειά της να βοηθήσει ολομόναχη τα αδέσποτα της πόλης.

Σειρήνες: θαλάσσιοι δαίμονες με σώμα πουλιού, κεφάλι γυναίκας και γοητευτική φωνή, γνωστές από την Οδύσσεια / καθετί που γοητεύει, που επηρεάζει καθοριστικά με τη γοητεία του

→ Πολλοί νέοι κλείνουν τ’ αφτιά τους στις σειρήνες του καταναλωτισμού και παραμένουν ολιγαρκείς.

Πακτωλός: ποταμός της Λυδίας, γνωστός για τα ψήγματα χρυσού που περιείχαν τα νερά του / πλούσιο απόθεμα, τεράστια ποσότητα (αγαθών)

→ Ο ανεύθυνος πολιτικάντης ισχυριζόταν πως υπήρχε πακτωλός χρημάτων στα ταμεία του κράτους.

Καιάδας: χάσμα του Ταϋγέτου, στο οποίο οι αρχαίοι Σπαρτιάτες έριχναν τους εγκληματίες, τους αιχμαλώτους πολέμου, τους ιερόσυλους, τους προδότες και, σύμφωνα με ορισμένες μαρτυρίες, τα καχεκτικά ή ανάπηρα βρέφη / (ως προσηγορικό) η σκληρότητα που επιφυλάσσει το κοινωνικό σύνολο σε άτομα που μειονεκτούν.

→ Με τις διαρκείς περικοπές στις συντάξεις και την υπονόμευση του συστήματος υγείας το κράτος ρίχνει στον Καιάδα τους ηλικιωμένους πολίτες.

Κασσάνδρα: κόρη του βασιλιά της Τροίας Πριάμου, η οποία προφήτευε δυσάρεστα γεγονότα, χωρίς να γίνεται πιστευτή / (μετωνυμικά) πρόσωπο που προλέγει δυσάρεστες εξελίξεις, που προειδοποιεί για επερχόμενους κινδύνους, καταστροφές, τα οποία οι άλλοι αντιμετωπίζουν με δυσπιστία

→ Ο πρωθυπουργός αγανάκτησε με τις Κασσάνδρες της αντιπολίτευσης που έλεγαν πως και οι νέες μεταρρυθμίσεις του θα αποτύχουν.

Κέρβερος: τερατόμορφο σκυλί με πολλά κεφάλια και φίδι αντί για ουρά, το οποίο φύλαγε τις Πύλες του Άδη / (μετωνυμικά: για πρόσωπα επιφορτισμένα με καθήκοντα φύλαξης ή επιτήρησης) πρόσωπο που προσπαθεί να παρακολουθεί τα πάντα, να μην του ξεφεύγει τίποτα, να έχει τα πάντα υπό έλεγχο

→ Ο πατέρας τους ήταν σωστός Κέρβερος σε ζητήματα ηθικής.

Στέντωρ: ήρωας της Ιλιάδας, περιώνυμος για την ισχυρή, βροντερή του φωνή. [Το όνομα Στέντωρ ανάγεται στο ρήμα στένω «στενάζω, βογγώ»]

στεντόρειος, -α, -ο: (για φωνή) αυτός που είναι πολύ δυνατός

→ Ο νεαρός ανθυπολοχαγός είχε στεντόρεια φωνή.  

3. Τις ακόλουθες φράσεις από τη μυθολογία να τις εντάξετε σε ένα κατάλληλο γλωσσικό περιβάλλον, χρησιμοποιώντας τες μεταφορικά.

άθλος του Ηρακλή: ήρωας με τεράστια σωματική δύναμη, που πραγματοποίησε 12 άθλους για να καθαρθεί από τον φόνο των παιδιών του και με τον θάνατό του έγινε δεκτός στον Όλυμπο από τους θεούς.

→ Η εργασία που της ζητήθηκε της φάνηκε τόσο δύσκολη, ώστε την αντιμετώπισε σαν άθλο του Ηρακλή.

γόρδιος δεσμός:  ο άλυτος κόμπος που βρισκόταν στο Γόρδιο της Φρυγίας και που, κατά τους χρησμούς, όποιος τον έλυνε θα κατακτούσε όλη την Ασία∙ ο Μέγας Αλέξανδρος, αντί να τον λύσει, τον έκοψε με το σπαθί του. / μτφρ. κάθε πολύπλοκο και δυσεπίλυτο πρόβλημα, μπερδεμένη κατάσταση

→ Ο γόρδιος δεσμός της εθνικής οικονομίας απαιτεί δραστικές λύσεις.

[φρ. λύνω / κόβω τον γόρδιο δεσμό: επιλύω τολμηρά και αποφασιστικά ένα περίπλοκο πρόβλημα → Χρειάζονται τολμηρές αποφάσεις για να λυθεί ο γόρδιος δεσμός των σημερινών αδιεξόδων]

η κόπρος του Aυγείου (Αυγεία): τεράστια ποσότητα συσσωρευμένης κοπριάς στους στάβλους του μυθικού βασιλιά της Ήλιδος Αυγεία, την οποία καθάρισε ο Ηρακλής, πραγματοποιώντας έναν από τους δώδεκα άθλους του / μτφρ. συσσωρευμένα σκάνδαλα, παρανομίες και καταχρήσεις

→ Ας ελπίσουμε ότι ο νέος υπουργός θα κατορθώσει να καθαρίσει την κόπρο του Αυγεία.

Λερναία Ύδρα: νερόφιδο με εννιά κεφάλια, που ζούσε στη λίμνη Λέρνη και το οποίο σκότωσε ο Ηρακλής, πραγματοποιώντας τον δεύτερο άθλο του / (μετωνυμικά) για να δηλωθεί ότι ένα κακό έχει πάρει τόσο μεγάλες διαστάσεις, ώστε όσα πλήγματα και αν του καταφέρει κανείς, αυτό επανεμφανίζεται ισχυρό

→ Η διαφθορά αποτελεί τη Λερναία Ύδρα του Δημοσίου∙ είναι ένα πολυκέφαλο τέρας που δύσκολα καταπολεμιέται.

[Ετυμ. «αρχ. λερναῖος < Λέρνα, αρχ. οικισμός της ΝΔ. Αργολίδας. Η λέξη ὕδρα (αρχ.) είχε τη σημασία «νερόφιδο» και προέρχεται από το αρχ. ὕδωρ]

μίτος της Αριάδνης: κόρη του βασιλιά της Κρήτης Μίνωα και της Πασιφάης∙ σύμφωνα με τον μύθο, βοήθησε τον Θησέα να βγει από τον λαβύρινθο δίνοντάς του τον «μίτο» (νήμα) / μτφ. μίτος της Αριάδνης: κάθε στοιχείο που οδηγεί στην επίλυση προβλήματος, την εξιχνίαση μυστηρίου, δύσκολης υπόθεσης κ.λπ.

→ Η αστυνομία αναζήτησε στο στενό περιβάλλον του θύματος τον μίτο της Αριάδνης γι’ αυτή την παράξενη δολοφονία.

κλίνη του Προκρούστη: ληστής που ξάπλωνε τα θύματά του σε ένα κρεβάτι και τα ακρωτηρίαζε, όταν τα πόδια τους εξείχαν από αυτό, ή τέντωνε τα πόδια τους μέχρι να φθάσουν το μήκος του κρεβατιού. [Ετυμ. < προκρούω «τεντώνω βίαια, χτυπώ» < προ + κρούω]

προκρούστεια κλίνη: η κλίνη που ξάπλωνε ο Προκρούστης τα θύματά του / μτφ. καθετί με βάση το οποίο προσαρμόζει κανείς τα πράγματα στα μέτρα του παραποιώντας τα

→ Βάζει όλα τα δεδομένα στην κλίνη του Προκρούστη προκειμένου να συμβαδίσουν με τη θεωρία του.

από τη Σκύλλα στη Χάρυβδη: Η Σκύλλα ήταν θαλάσσιο τέρας με δώδεκα πόδια και έξι σκυλόμορφα κεφάλια, που κατοικούσε σε σπήλαιο (πιθανώς στην Κάτω Ιταλία) και μαζί με τη Χάρυβδη, επίσης θαλάσσιο τέρας, που κατάπινε νερό και αποβάλλοντάς το καταπόντιζε τα διερχόμενα πλοία, αποτελούσε τον τρόμο των διερχόμενων πλοίων και ναυτικών∙ κατά την Οδύσσεια, τη σκότωσε ο Οδυσσέας.

φρ. η Σκύλλα (+ γεν. ουσιαστικού) και η Χάρυβδη (+ γεν. ουσιαστικού), για δύο πολύ αρνητικά φαινόμενα, καταστάσεις:

→ Η πολιτική του αποσκοπούσε στο ν’ αποφευχθούν τα δύο δεινά, η Σκύλλα του χάους και η Χάρυβδη της τυραννίας.

μεταξύ Σκύλλας και Χάρυβδης: σε εξαιρετικά δυσχερή, επικίνδυνη θέση

→ Χρωστάει στην τράπεζα και πρέπει να πληρώσει και τα νοίκια∙ βρίσκεται μεταξύ Σκύλλας και Χάρυβδης.

από τη Σκύλλα στη Χάρυβδη: από ένα κακό σε άλλο χειρότερο

→ Πολλοί νέοι πέφτουν συχνά από τη Σκύλλα των ναρκωτικών στη Χάρυβδη της εγκληματικότητας.

4. Ποιον άνθρωπο ή ανθρώπους χαρακτηρίζουμε:

Άτλαντα: γίγαντας, γιος του Ουρανού και της Γαίας, ο οποίος τιμωρήθηκε από τον Δία να κρατά στους ώμους του τη γήινη σφαίρα. / για πρόσωπο με μεγάλη μυϊκή δύναμη, που μπορεί να σηκώνει πολύ μεγάλα βάρη.

Γίγαντα: καθένας από τους γιους της Γαίας και του Ουρανού, που είχαν τεράστιες διαστάσεις και εξοντώθηκαν από τους θεούς του Ολύμπου, όταν στράφηκαν εναντίον τους (κατά τη Γιγαντομαχία)  / (μτφ.) πρόσωπο που ξεχωρίζει για το μεγάλο του μέγεθος ή και τη μεγάλη του δύναμη / πρόσωπο που ξεχωρίζει για την υψίστης σημασίας προσφορά του και το αξεπέραστο έργο του

Γοργόνα: μυθικό θαλάσσιο πλάσμα με μορφή γυναίκας από τη μέση και πάνω (κεφάλι, χέρια, κορμός) και ψαριού από τη μέση και κάτω (ουρά) / (συνεκδοχικά) ακρόπρωρο με την παραπάνω μορφή, που πίστευαν πως προστάτευε το πλοίο από το κακό μάτι / (μτφ.) για όμορφη, θελκτική γυναίκα

Διόσκουρους: ο Κάστωρ και ο Πολυδεύκης, δίδυμοι γιοι του Δία και της Λήδας, οι οποίοι έλαβαν μέρος στην Αργοναυτική Εκστρατεία και στο κυνήγι του Καλυδωνίου κάπρου∙ θεωρούνται προστάτες όσων κινδυνεύουν, κυρίως στη θάλασσα, αφότου ο Δίας τους μεταμόρφωσε σε αστερισμό (Δίδυμοι) / (μτφ. ως χαρακτηρισμός) δίδυμοι ή στενοί, αχώριστοι φίλοι

Μέγαιρα: ονομασία μιας από τις Ερινύες / (μετωνυμικά) γυναίκα με κακό και εριστικό χαρακτήρα

Πρωτέα: θαλάσσια θεότητα προικισμένη με την ικανότητα να αλλάζει μορφές / (μτφ.) για πρόσωπο που αλλάζει συχνά μορφές

Σάτυρο: καθένας από τους τραγοπόδαρους και κερασφόρους ακολούθους του Διονύσου, που κατοικούσαν στα δάση και χαρακτηρίζονταν από έντονη σεξουαλική δραστηριότητα / (μετωνυμικά) άνθρωπος με τα ζωώδη ένστικτα των Σατύρων, λάγνος, ακόλαστος

Σειρήνα: (μετωνυμικά) γυναίκα μαγευτικής ομορφιάς, γοητευτική / καθετί που γοητεύει, που επηρεάζει καθοριστικά με τη γοητεία του

Σίβυλλα: ιέρεια που σε κατάσταση έκστασης προφήτευε τα μέλλοντα / (μετωνυμικά) αινιγματικό πρόσωπο

Σφίγγα: τέρας, συνήθως με κεφάλι γυναίκας, σώμα λιονταριού και φτερά / (μετωνυμικά) πρόσωπο που δεν αποκαλύπτει τις διαθέσεις ή τις προθέσεις του, που δημιουργεί γύρω του μυστήριο

5. Να εντάξετε καθεμιά από τις παρακάτω φράσεις που προέρχονται από τα ομηρικά έπη σε μία σύντομη περίοδο λόγου.

άνοιξαν οι ασκοί του Αιόλου: (ορθότερα: ανοίγω τον ασκό του Αιόλου) / προκαλώ αναστάτωση και σύγχυση, διαταράσσω, προξενώ «θύελλα»∙ για πράξη που επιφέρει δυσάρεστες συνέπειες

→ Η επέμβαση του στρατού άνοιξε τον ασκό του Αιόλου και προκάλεσε γενική σύρραξη.

αχίλλειος πτέρνα: το τρωτό, αδύνατο σημείο (κάποιου), σημείο στο οποίο είναι κανείς ευπρόσβλητος, ευάλωτος

→ Αχίλλειος πτέρνα της εταιρείας είναι το σωστό σέρβις πριν και μετά την πώληση των προϊόντων.

[Η Θέτις, η μητέρα του Αχιλλέα, όταν γεννήθηκε ο γιος της, προκειμένου να τον προστατεύσει από κάθε πλήγμα, τον βύθισε στα νερά της Στύγας ολόκληρο εκτός από τη φτέρνα, από όπου τον κρατούσε. Αυτή η «αχίλλειος πτέρνα» αποδείχτηκε το αδύνατό του σημείο, όταν δέχτηκε εκεί το θανατηφόρο τραύμα προς το τέλος του Τρωικού πολέμου]

δούρειος ίππος: το ξύλινο άλογο που επινόησε ο Οδυσσέας για την άλωση της Τροίας / (μτφ) καθετί που χρησιμοποιείται ως παγίδα, ως μέσο εξαπάτησης, δημιουργώντας στον αντίπαλο καλή εντύπωση, λειτουργώντας όμως στην πράξη εναντίον του

→ Πολλά συνδικάτα βλέπουν το 35ωρο ως δούρειο ίππο για τη γενίκευση της μερικής απασχόλησης και της ελαστικοποίησης των εργασιακών σχέσεων.

ιστός της Πηνελόπης: (μτφ.) έργο ατελείωτο και μάταιο, χωρίς αποτέλεσμα

→ Οι διαπραγματεύσεις για την οικονομική ενίσχυση μοιάζουν πια με τον ιστό της Πηνελόπης, αφού οι υποψήφιοι δανειστές δεν επιθυμούν πραγματικά να βοηθήσουν.

6. Σε ποιες περιπτώσεις χρησιμοποιούμε τις ακόλουθες φράσεις, που προέρχονται από τα ομηρικά έπη; [Οι φράσεις που αντλούνται από αρχαία κείμενα γράφονται κανονικά σε πολυτονικό σύστημα. Βέβαια, όταν εντάσσονται σε νεοελληνικό κείμενο, μπορεί να γραφούν και σε μονοτονικό.]

αἰδώς, Ἀργεῖοι: (= ντροπή σας, Αργείοι!) χρησιμοποιείται ως ηθική επίπληξη προς οποιουσδήποτε

[Προήλθε από την ομώνυμη επιτιμητική φράση που απευθύνει η Ήρα (Ομήρ. Ιλ. Ε 787) και άλλοτε ο Αίας (Ιλ. Ο 502) στους Αργείους, δηλαδή στους Έλληνες, όπως ονομάζονται στην Ιλιάδα, σημαίνοντας «ντροπή σας Έλληνες».]

ἔπεα πτερόεντα: φτερωτά λόγια∙ (ως χαρακτηρισμός) λόγια χωρίς ιδιαίτερη βαρύτητα (που τα παίρνει ο άνεμος).

[Η ομηρική φράση ἔπεα πτερόεντα έχει προκαλέσει πολλά ερμηνευτικά προβλήματα. Σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή, η φράση παραβάλλει τα λόγια (ἔπεα) με τα ακόντια (τα οποία στον Όμηρο προσδιορίζει συνήθως το επίθετο πτερόεις), για να δείξει ότι εκφέρονται με δυνατή φωνή και βρίσκουν τον στόχο τους. Κατ’ άλλους όμως, η ορθή ανάγνωση των ομηρικών χωρίων είναι ἔπ’ ἀπτερόεντα (όπου χρησιμοποιείται το επίθετο ἀπτερόεις < ἄπτερος) με τη σημασία «μετέωρα λόγια, αβάσιμα, χωρίς αποδέκτες – λόγια του αέρα», άποψη που ενισχύεται από τη χρήση του επιθέτου ἄπτερος στα χωρία «τῇ δ’ ἄπτερος ἔπλετο μῦθος» (Όμηρος, συχνή φράση) και «ἄπτερος φάτις» (Αισχύλου, Αγαμέμνων 278).]

ἐπὶ ξυροῦ ἀκμῆς: στην κόψη του ξυραφιού, σε κρίσιμο σημείο

μένεα πνέω: (ομηρική φράση: μένεα πνείοντες) είμαι έντονα εξοργισμένος με κάποιον 

παρὰ θῖν’ ἁλός: (Ομήρου Ιλιάδα Α. 326) στην ακρογιαλιά

[η θίνα: (συνήθως στον πληθυντικό) υψώματα που σχηματίζονται από τη συσσώρευση άμμου (αμμόλοφοι) και παρατηρούνται στις παραθαλάσσιες τοποθεσίες ή σε ερήμους / ἅλς - ἁλός: ως θηλυκό η θάλασσα, ως αρσενικό το αλάτι]

ἄχθος ἀρούρης: (Ομήρου Ιλιάδα Σ 104) βάρος της γης, για άνθρωπο που δεν είναι χρήσιμος, που παρασιτεί εις βάρος άλλων.

[άχθος: το βαρύ φορτίο / αρούρα (η): το καλλιεργημένο ή καλλιεργήσιμο χωράφι]

7. Να συμπληρώσετε τα κενά με μία από τις αρχαίες φράσεις που σας δίνονται:

χρυσόμαλλον δέρας: το δέρμα με το χρυσό τρίχωμα του φτερωτού κριαριού, που μετέφερε τον Φρίξο και την Έλλη στην Κολχίδα και για το οποίο έγινε η Αργοναυτική Εκστρατεία / (μτφ.) καθετί που μπορεί να δώσει μεγάλο πλούτο.                 

κροκοδείλια δάκρυα: κροκοδίλια δάκρυα: ψεύτικα, υποκριτικά δάκρυα (ορθή γραφή λέξης: κροκόδιλος < κρόκη «βότσαλο» + δρῖλος «σκουλήκι»)     

              

κατόπιν εορτής: (κατόπιν ἑορτῆς ἥκομεν, Πλάτωνα Γοργίας 447b) αφού τελείωσε η γιορτή∙ αφού έπαψε να υπάρχει η ανάγκη (π.χ. για βοήθεια) ή αφού τελείωσε κάτι.         

                   

πάντα ρει: (πάντα ῥεῖ, Ηράκλειτος) όλα μεταβάλλονται, υπόκεινται σε διαρκή κίνηση, αλλαγή.      

                                 

μέλας ζωμός: ζωμός από χοιρινό, ο οποίος αποτελούσε το σύνηθες γεύμα των αρχαίων Σπαρτιατών.     

                      

κτήμα ες αεί: (κτῆμα ἐς αἰεί, Θουκυδίδης 1,22) το αιώνιο απόκτημα

περί ανέμων και υδάτων: για διάφορα θέματα, χωρίς συνοχή μεταξύ τους.

κύκνειον άσμα: το τελευταίο έργο πνευματικού δημιουργού, ιδίως ποιητή, καλλιτέχνη ή συγγραφέα, πριν από τον θάνατό του∙ η φράση προήλθε από την παράδοση ότι ο συνήθως κακόφωνος κύκνος, όταν διαισθανθεί τον θάνατό του, κελαηδεί με γλυκιά φωνή.

καινά δαιμόνια: νεωτεριστικές ιδέες, που ανατρέπουν την επικρατούσα τάξη∙ κυρίως στη φράση εισάγω καινά δαιμόνια.

[Η φράση καινά δαιμόνια (Πλάτωνα Απολογία Σωκράτους 24c περιλαμβανόταν στην επίσημη κατηγορία κατά του Σωκράτη, ότι εισήγαγε νέες θεότητες στους Αθηναίους και ότι διέφθειρε τους νέους]

μήλον της Έριδος: το μήλο στο οποίο η Έρις έγραψε «να δοθεί στην ωραιότερη» (τῇ καλλίστῃ) και το έριξε ανάμεσα στις θεές Αθηνά, Αφροδίτη και Ήρα, οι οποίες το διεκδίκησαν η καθεμία για τον εαυτό της / (μτφ.) το αντικείμενο μιας διεκδίκησης, αυτό για το οποίο ερίζουν, αντιδικούν κάποιοι.

1. Παρόλο που έμεινε πολλά χρόνια στην ξενιτιά, γύρισε πίσω φτωχός. Όταν ξενιτευόταν, πίστευε πως θα γυρίσει φέρνοντας μαζί του το χρυσόμαλλον δέρας.

2. Το συνηθίζει κατά την ώρα της δουλειάς να αρχίζει ατέλειωτες κουβέντες περί ανέμων και υδάτων.

3. Φτάσαμε τελικά στο γάμο κατόπιν εορτής, μια ώρα αφού είχε τελειώσει.

4. O τρόπος που έζησε και που αντίκρισε στο τέλος το θάνατο ο Σωκράτης έμεινε για την ανθρωπότητα  κτήμα ες αεί.

5. Ιδέες σβήνουν και νέες ιδέες γεννιούνται· πάντα ρει. Μέσα όμως στην αδιάκοπη αλλαγή ένα μένει σταθερό: ο έρωτας του ανθρώπου για το αγαθό.

6. O «Oιδίπους επί Kολωνώ», γραμμένος από το Σοφοκλή στα τελευταία χρόνια της ζωής του, θεωρείται το κύκνειον άσμα του.

7. Όταν ο νεαρός γεωπόνος άρχισε να δείχνει στους χωρικούς επιστημονικούς τρόπους για την καλλιέργεια της γης, αυτοί τον άκουγαν γεμάτοι δυσπιστία για τα καινά δαιμόνια που ζητούσε να φέρει στο χωριό τους.

8. Ήταν τόσο λιτό το καθημερινό μας γεύμα στην εξοχή, που το είχαμε ονομάσει μέλανα ζωμόν.

9. O Όμηρος ήταν στην αρχαιότητα το μήλον της Έριδος ανάμεσα σε επτά πόλεις.

10. Προσπάθησε να μας κάνει να τον λυπηθούμε με κροκοδείλια δάκρυα.

8. Παροιμιακές φράσεις είναι λεκτικές δομές, οι οποίες κρύβουν διάφορες αλήθειες σχετικές με την κοινωνική, τη θρησκευτική, την πολιτική κτλ. ζωή του ανθρώπου. Οι φράσεις αυτές ειπώθηκαν κατά το παρελθόν (απώτερο ή εγγύτερο) από το λαό ή τους σοφούς. Λέγονται όμως και σήμερα σε ανάλογες περιστάσεις με αυτές που τις γέννησαν. Μπορείτε να πείτε σε ποιες περιστάσεις χρησιμοποιούνται οι ακόλουθες αρχαίες φράσεις;

ὁ τρώσας καὶ ἰάσεται: αυτός που προκάλεσε το τραύμα, θα το θεραπεύσει∙ (μτφ.) όποιος προκάλεσε τη ζημιά, θα την αποκαταστήσει.

ἐπὶ παντὸς τοῦ ἐπιστητοῦ: για όλα όσα είναι γνωστά στον άνθρωπο∙ (συνήθως ειρωνικά) για τα πάντα, για οτιδήποτε.

μέτρον ἄριστον: η αποφυγή ακροτήτων και υπερβολών είναι η ορθότερη στάση.

[Η φράση αποδίδεται στον Κλεόβουλο]

φοβοῦ τοὺς Δαναοὺς καὶ δῶρα φέροντες: να φοβάσαι τους Δαναούς, ακόμη και όταν σου φέρνουν δώρα∙ για ανθρώπους απέναντι στους οποίους πρέπει να είναι κανείς πολύ επιφυλακτικός παρά τη φιλική διάθεση που δείχνουν.

[φοβοῦμαι τους Δαναούς και δῶρα φέροντες < λατ. timeo Danaos et dona ferentes, Βιργίλιος Αινειάδα ΙΙ 49∙ φράση του Λαοκόοντα προς τους Τρώες, για να μη δεχτούν τον Δούρειο Ίππο που τους άφησαν οι Έλληνες]

ὀψόμεθα εἰς Φιλίππους: θα δούμε (εννοείται τι μας επιφυλάσσει το μέλλον, ποιες θα είναι οι εξελίξεις).

[Τη φράση ὀψόμεθα εἰς Φιλίππους «θα ειδωθούμε (δηλαδή θα λογαριαστούμε) στους Φιλίππους» ή, όπως παραδίδεται από τον Πλούταρχο, ὄψει με περί Φιλίππους «θα με δεις στους Φιλίππους», είπε ο Ιούλιος Καίσαρ προς τον Βρούτο, έναν από τους δολοφόνους του, σε όνειρο που είδε ο τελευταίος πριν από τη μάχη στους Φιλίππους το 42 π.Χ. Στη μάχη αυτή οι συνωμότες Βρούτος και Κάσσιος ηττήθηκαν από τον Μάρκο Αντώνιο και τον Οκταβιανό, ο δε Βρούτος αυτοκτόνησε.]

ἐς αὔριον τὰ σπουδαῖα: φράση που λέγεται (σοβαρά ή ειρωνικά), όταν προτείνουμε την αναβολή της διεκπεραίωσης ενός θέματος για την επόμενη μέρα λόγω της σοβαρότητάς του.

[Η φράση «ἐς αὔριον τὰ σπουδαῖα» ελέχθη από τον Θηβαίο Πολέμαρχο Αρχία, ο οποίος, ενώ βρισκόταν σε ένα συμπόσιο, έλαβε επιστολή που τον προειδοποιούσε ότι κινδύνευε. Ο Αρχίας είπε ότι θα ασχολείτο την επόμενη μέρα («αύριο») με την επιστολή, αλλά (σύμφωνα με τον Πλούταρχο, Πελοπίδας 10) την ίδια μέρα δολοφονήθηκε.]

9. Ποια είναι η σημασία των ακόλουθων αρχαίων παροιμιών ή γνωμικών; Σε ποιες περιπτώσεις χρησιμοποιούνται;

Ἄνθρακες ὁ θησαυρὸς: (Λουκιανού Ζεύξις 2, όπου μνημονεύεται αρχαία πρόληψη, κατά την οποία, αν σε κάποιον αποκαλύψουν τα πνεύματα που βρίσκεται κρυμμένος ένας θησαυρός, εκείνος πρέπει να τηρήσει πλήρη μυστικότητα κατά την έρευνα∙ ειδάλλως θα βρει μόνο κάρβουνα) για να δηλωθεί διάψευση προσδοκιών.

Δυοῖν κακοῖν προκειμένοιν τὸ μὴ χεῖρον βέλτιστον: για περιπτώσεις συγκαταβάσεως σε μια όχι και τόσο ευνοϊκή κατάσταση, με το επιχείρημα ότι θα μπορούσαν να συμβούν και χειρότερα ή όταν κανείς, έχοντας να επιλέξει ανάμεσα σε δύο πράγματα, καταστάσεις κ.λπ., διαλέγει τελικά το λιγότερο κακό (επιζήμιο, βλαπτικό).

Δρυὸς πεσούσης πᾶς ἀνὴρ ξυλεύεται: όταν χάσει κανείς τη δύναμή του, όλοι τρέχουν να εκμεταλλευτούν την ευκαιρία εις βάρος του.

Καρπὸν ὧν ἔσπειρας, θερίζεις: (τον καρπό που έσπειρες, θερίζεις) για τις συνέπειες που έχουν οι πράξεις ή επιλογές ενός ανθρώπου.

Οὐ παντός πλεῖν εἰς Κόρινθον: δεν μπορεί ο καθένας να πλεύσει στην Κόρινθο, δηλαδή δεν είναι όλοι ικανοί για έναν δύσκολο στόχο (Ζηνοβίου Παροιμίαι V 37)

Σπεῦδε βραδέως: (φράση των Πυθαγορείων) ως συμβουλή σε κάποιον να προχωρεί σε ό,τι έχει σκοπό να κάνει αλλά χωρίς βιασύνη και με σύνεση.

Τὰ ἐν οἴκῳ μὴ ἐν δήμῳ: οι οικογενειακές υποθέσεις δεν πρέπει να κοινολογούνται στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον.

Τὸ πεπρωμένο φυγεῖν ἀδύνατον: δεν μπορεί κανείς να ξεφύγει από τη μοίρα του.

Ὑπὲρ τὰ ἐσκαμμένα πηδᾶν / Ὑπερέβη τὰ ἐσκαμμένα: ξεπερνώ τα συνήθη ή τα επιτρεπτά όρια (τα χαραγμένα, σκαμμένα όρια)

Τὸν καπνὸν φεύγων εἰς τὸ πῦρ ἐνέπεσεν: (αποφεύγοντας τον καπνό έπεσε πάνω στη φωτιά) για απρόσεκτες αντιδράσεις πανικού που οδηγούν σε ακόμη χειρότερο κακό στην προσπάθεια να αποφευχθεί ένα μικρότερο.

10. Σας δίνονται οι παρακάτω αρχαίες παροιμίες. Να βρείτε παροιμίες της νεοελληνικής γλώσσας που να χρησιμοποιούνται σε παρόμοιες επικοινωνιακές περιστάσεις.

Χεὶρ χεῖρα νίπτει, δάκτυλος δὲ δάκτυλον: το ‘να χέρι νίβει τ’ άλλο και τα δυο το πρόσωπο (στις περιπτώσεις που υπάρχουν αμοιβαία συμφέροντα οι άνθρωποι συνεργάζονται, βοηθούν ο ένας τον άλλον)

Πέτραν κοιλαίνει ῥανὶς ὕδατος ἐνδελεχείῃ: σταλαματιά, σταλαματιά τρώγεται η πέτρα η πλατιά (για τα σημαντικά αποτελέσματα της συνεχούς προσπάθειας, ακόμη κι όταν αυτή μοιάζει αρχικά ασήμαντη απέναντι στο επιχειρούμενο έργο)

Μία χελιδὼν ἔαρ οὐ ποιεῖ: ένας κούκος δεν φέρνει την άνοιξη (κανείς δεν μπορεί μόνος του να αλλάξει μια αρνητική κατάσταση ή εντύπωση)

Τὰ πέρυσι ἀεὶ βελτίω: κάθε πέρσι και καλύτερα [(ως σχόλιο) η κατάσταση επιδεινώνεται συνεχώς από χρονιά σε χρονιά]

Οἶκος φίλος, οἶκος ἄριστος: (από μύθο του Αισώπου: το σπίτι είναι αγαπητό, το σπίτι είναι το καλύτερο) σπίτι μου, σπιτάκι μου και φτωχοκαλυβάκι μου / αν δεν παινέσεις το σπίτι σου, θα πέσει να σε πλακώσει [αναφέρεται όταν κάποιος προτιμά να ζει μόνος του και λιτά, παρά μαζί με άλλους και πολυτελώς]

Οὺδεὶς ἑαυτῷ κακὰ ἐπίσταται: (κανείς δεν γνωρίζει τα άσχημα, τα ελαττώματα του εαυτού του) [η καμήλα την καμπούρα της δεν τη βλέπει]

Τοξεύειν πρὸς οὐρανόν: (ρίχνει βέλη προς τον ουρανό) για μάταιες πράξεις, που επί της ουσίας αποσκοπούν σε πράγματα ανέφικτα [ψάχνει ψύλλους στ’ άχυρα / στου κουφού την πόρτα, όσο θέλεις βρόντα]

Ὁ παθὼν ἀκριβής ἐστι τῇ πείρᾳ διδάσκαλος: το πάθος (γίνεται) μάθος / ο παθός μαθός (το πάθημα γίνεται μάθημα)

Ὄρος ὄρει οὐ μείγνυται: βουνό με βουνό δε σμίγει (δύο άνθρωποι δεν αποκλείεται ποτέ να συναντηθούν, μόνο τα βουνά δεν συναντώνται)

Καρπὸν ὧν ἔσπειρας θερίζεις: όπως έσπειρες, θα θερίσεις / όποιος σπέρνει ανέμους θερίζει θύελλες

11. Πολλές παροιμιακές φράσεις που χρησιμοποιούμε και σήμερα, προέρχονται από τους μύθους του Αισώπου. Να συζητήσετε πώς γεννήθηκαν και σε ποιες επικοινωνιακές περιστάσεις χρησιμοποιούνται οι ακόλουθες φράσεις:

Ἕνα ἀλλὰ λέοντα: για πρόσωπο που, αν και είναι μόνο του, αντιμετωπίζει με επιτυχία τις δύσκολες καταστάσεις (η απάντηση της λέαινας στο ειρωνικό σχόλιο πως γεννάει μόνο ένα μικρό κάθε φορά)

Ἰδοὺ ἡ Ρόδος, ἰδοὺ καὶ τὸ πήδημα: ως πρόσκληση σε κάποιον να πραγματοποιήσει κάτι που ισχυρίζεται ότι μπορεί (η φράση ειπώθηκε κατά το μύθο σ’ έναν αθλητή που ισχυριζόταν πως στη Ρόδο έκανε ένα τεράστιο άλμα, και πως θα έφερνε μάρτυρες για να το βεβαιώσει)

Ὄμφακές εἰσιν: (= είναι άγουρα, είναι αγουρίδες) για κάτι το οποίο προσποιείται κανείς ότι περιφρονεί, προκειμένου να μην παραδεχτεί ότι δεν μπορεί να το κατακτήσει (όσα δε φτάνει η αλεπού, τα κάνει κρεμαστάρια) [το σχόλιο μιας αλεπούς για μερικά τσαμπιά σταφύλια ψηλής κληματαριάς, που δεν μπόρεσε να τα φτάσει]

Σὺν Ἀθηνᾷ καὶ χεῖρα κίνει: μαζί με τη βοήθεια του Θεού, κάνε κι εσύ κάτι, μην περιμένεις τα πάντα από τον Θεό, πρέπει κι εσύ να δραστηριοποιηθείς [παρότρυνση προς επιβάτη πλοίου που βούλιαζε κι αντί να πέσει στη θάλασσα για να σωθεί παρακαλούσε τη θεά Αθηνά να φροντίσει για τη σωτηρία του]

Οὐ σύ με λοιδωρεῖς ἀλλ’ ὁ τόπος: (δεν με κοροϊδεύεις εσύ, αλλά ο τόπος) για περιστάσεις που επιτρέπουν προσωρινά σε κάποιον λιγότερο δυνατό να περιπαίζει κάποιον ισχυρότερο [σχόλιο ενός λύκου σ’ ένα κατσίκι που έτυχε να βρίσκεται στη στέγη ενός σπιτιού κι αισθανόμενο ασφαλές άρχισε να κοροϊδεύει τον λύκο]

12. Να επινοήσεις μία κατάλληλη επικοινωνιακή περίσταση, για να χρησιμοποιήσεις τις φράσεις:

Γαῖα πυρὶ μειχθήτω: (ἐμοῦ θανόντος γαῖα μιχθήτω πυρί) ας γίνει ό,τι θέλει∙ για να δηλώσουμε την πλήρη αδιαφορία μας για το τι πρόκειται να συμβεί.

→ Όσο διοικώ εγώ, δεν θέλω αλλαγές∙ μόλις φύγω γαῖα πυρὶ μειχθήτω!

Διαίρει καὶ βασίλευε: (λατ. divide ut regnes) να προκαλείς διχασμό στους αντιπάλους ή τους εξουσιαζόμενους, διότι έτσι τους διοικείς ευκολότερα, ασκείς χωρίς φόβο την εξουσία σου.

→ Η κυβέρνηση στα περισσότερα θέματα εσωτερικής πολιτικής ακολουθεί την τακτική του διαίρει και βασίλευε.  

Ἔνδον σκάπτε: (μέσα σου αναζήτησε, μέσα σου σκάψε και κατ’ επέκταση καλλιέργησε) η αναζήτηση της αρετής κι η βελτίωση του εαυτού προκύπτουν μέσα από μια επίμονη επιδίωξη της αυτογνωσίας, αλλά και προσωπικής καλλιέργειας.

→ Εάν θέλεις να γίνεις καλύτερος άνθρωπος ἔνδον σκάπτε.

Ἐρρίφθη ὁ κύβος: (λατ. alea jacta est) σε περιπτώσεις που μια καθοριστική απόφαση λαμβάνεται οριστικά και αμετάκλητα.

→ Ο υπουργός απάντησε πως ο κύβος ερρίφθη για το θέμα των απολύσεων.

Οὐδὲν κακὸν ἀμιγὲς καλοῦ: δεν υπάρχει κάτι δυσάρεστο που να μην έχει και ευχάριστες πλευρές, δεν υπάρχει κακό που να μη συνεπιφέρει και κάτι καλό.

→ Οὐδὲν κακὸν ἀμιγὲς καλοῦ! Η εκλογική ήττα οδήγησε στην πολιτική ανασυγκρότηση του κόμματος.

Οὐκ ἐν τῷ πολλῷ τὸ εὖ: το καλό δεν βρίσκεται στο πολύ, η ποσότητα δεν αποτελεί ασφαλές κριτήριο ποιότητας.

→ Στην περιαυτολογία του υπουργού πως είχε ήδη εισηγηθεί πολλές νομοθετικές διατάξεις, ο δημοσιογράφος απάντησε «οὐκ ἐν τῷ πολλῷ τὸ εὖ».

Οὐκ ἂν λάβοις παρὰ τοῦ μὴ ἔχοντος: (Λουκιανού Νεκρικοί Διάλογοι, Χάρων και Μένιππος) δεν μπορεί κανείς να πάρει κάτι, ιδίως χρήματα, από κάποιον που δεν έχει.

→ Ύστερα από την ανακοίνωση και των νέων φορολογικών μέτρων, οι περισσότεροι πολίτες σχολίαζαν οὐκ ἂν λάβοις παρὰ τοῦ μὴ ἔχοντος.

Πενία τέχνας κατεργάζεται: οι στερήσεις και οι δυσκολίες αναγκάζουν τον άνθρωπο να γίνει εφευρετικός, να επινοεί πρωτότυπες λύσεις και έξυπνα τεχνάσματα.

→ Στο ερώτημα πώς αποφάσισε να ασχοληθεί με την καλλιέργεια κρόκου, απάντησε: πενία τέχνας κατεργάζεται.

Τὰ ἀγαθὰ κόποις κτῶνται: (Επίχαρμος, απόσπασμα 36) χρειάζεται μόχθος και προσπάθεια για να αποκτηθεί ή να επιτευχθεί κάτι καλό

→ Τὰ ἀγαθὰ κόποις κτῶνται, συνήθιζε να λέει ο καθηγητής τους, για την επιτυχία στις πανελλαδικές εξετάσεις.

Τὸ δὶς ἐξαμαρτεῖν οὐκ ἀνδρὸς σοφοῦ: (Μένανδρος Γνῶμαι) το να διαπράττει κανείς το ίδιο σφάλμα δυο φορές, δεν είναι χαρακτηριστικό σοφού ανθρώπου.

→ Μπορεί στις προηγούμενες εκλογές να στήριξα την παράταξή σας, αλλά τὸ δὶς ἐξαμαρτεῖν οὐκ ἀνδρὸς σοφοῦ.

13. Να εντάξετε τις παροιμίες ή τα γνωμικά που ακολουθούν σε ένα γλωσσικό περιβάλλον.

Ἀνάγκᾳ καὶ θεοὶ πείθονται: μπροστά στο αναπόφευκτο υποχωρούν ακόμη και οι θεοί∙ (γενικότερα) ακόμη και οι πιο αδιάλλακτοι και σκληροί άνθρωποι μπροστά στην αδυναμία να βρουν άλλη επιλογή, λύση, υποχωρούν, κάμπτονται.

→ Έλεγε πως ποτέ δεν θα συναινούσε σε μια τόσο άδικη συμφωνία, αλλά τελικά ἀνάγκᾳ καὶ θεοὶ πείθονται.

Ἀργία μήτηρ πάσης κακίας: η έλλειψη απασχόλησης οδηγεί σε κακές σκέψεις και πράξεις.

→ Φρόντισε να τον κρατάς συνεχώς απασχολημένο με κάτι∙ ἀργία μήτηρ πάσης κακίας!

Ἄρκτου παρούσης τὰ ἴχνη ζητεῖς: (ενώ η αρκούδα είναι μπροστά σου, αναζητάς τα ίχνη της) για περιπτώσεις όπου κάποιος αρνείται να δει μια ολοφάνερη κατάσταση, αναζητώντας περιττές επιπλέον ενδείξεις, προκειμένου να αποφύγει την ανάληψη αποφασιστικής δράσης.

→ Ἄρκτου παρούσης τὰ ἴχνη ζητεῖς, σχολίασε επιτιμητικά ο πρωθυπουργός το αίτημα του υπουργού για περαιτέρω διερεύνηση του ζητήματος.

Ἐξ ὄνυχος τὸν λέοντα: (Αλκαίος 113) από μια μικρή και ασήμαντη λεπτομέρεια μπορεί να συναχθεί γενικό συμπέρασμα.

→ Από λίγες μόνο σελίδες καταλαβαίνει κανείς την αξία αυτού του βιβλίου∙ ἐξ ὄνυχος τὸν λέοντα.

Ὅμοιος ὁμοίῳ ἀεὶ πελάζει: (Πλάτωνα Συμπόσιον 195b) είναι σύνηθες στους ανθρώπους να συναναστρέφονται τους ομοίους τους∙ ο καθένας επιλέγει τη συναναστροφή ανθρώπου με τον οποίο έχει κοινά χαρακτηριστικά, κοινές ιδιότητες.

→ Μα ήταν λογικό οι δυο τους να κάνουν παρέα, ὅμοιος ὁμοίῳ ἀεὶ πελάζει, άλλωστε!

Ὤδινεν ὄρος καὶ ἔτεκε μῦν: (Λουκιανού Πῶς δεῖ ἱστορίαν συγγράφειν 23) κοιλοπονούσε το βουνό και γέννησε ποντίκι∙ για εντυπωσιακές προσπάθειες που καταλήγουν σε ασήμαντο αποτέλεσμα.

→ Και στην περίπτωση των εξαγγελιών για τη φορολογική μεταρρύθμιση, ὤδινεν ὄρος καὶ ἔτεκε μῦν!

Οὔ με πείσεις, κἄν με πείσεις: (δεν θα με πείσεις, έστω κι αν με πείσεις) για ανθρώπους υπέρμετρα πείσμονες και ισχυρογνώμονες, που δεν μεταβάλλουν την άποψή τους, ακόμη και όταν καταλαβαίνουν ότι έχουν άδικο.

→ Ως προς αυτό το θέμα έχω πολύ συγκεκριμένες απόψεις, οπότε οὔ με πείσεις, κἄν με πείσεις.

Τὸ λακωνίζειν ἐστὶ φιλοσοφεῖν: το να μιλά κανείς σύντομα και περιεκτικά είναι φιλοσοφική στάση, άποψη ζωής∙ για την αξία της αποφυγής της φλυαρίας.

→ Ο διευθυντής δεν ανεχόταν την πολυλογία∙ τὸ λακωνίζειν ἐστὶ φιλοσοφεῖν, ήταν το μότο του.

14. Μερικές φράσεις που γεννήθηκαν από ιστορικά ή τοπικά περιστατικά ή που ειπώθηκαν από ιστορικά πρόσωπα χρησιμοποιούνται και σήμερα στο νεοελληνικό λόγο.

Να συζητήσετε κάτω από ποιες συνθήκες ειπώθηκαν οι ακόλουθες ιστορικές φράσεις πρώτη φορά και σε ποιες περιπτώσεις τις χρησιμοποιούμε σήμερα.

Μολὼν λαβέ: έλα να τα πάρεις (εννοείται τα όπλα)∙ πρόκειται για την απάντηση του Λεωνίδα προς τον Ξέρξη στις Θερμοπύλες , 480 π.Χ. (Πλούταρχος, Αποφθέγματα Λακωνικά).

«Τίποτα. Όταν σας ζητάνε αγκαλιά

μολών λαβέ μωρό μου, μολών λαβέ να απαντάτε.»  

[Κική Δημουλά, Το σπάνιο δώρο]

Ἤ τὰν ἤ ἐπὶ τᾶς: «ή να τη φέρεις νικητής ή να σε φέρουν πάνω της νεκρό» φράση που έλεγαν οι Σπαρτιάτισσες στους γιους τους, όταν τους παρέδιδαν την ασπίδα για τη μάχη∙ λέγεται και για να εκφράσουμε τη σταθερή απόφαση να τελειώσουμε με κάθε θυσία ένα έργο (Πλούταρχος, Αποφθέγματα Λακωνικά 16).

Ἄνθρωπον ζητῶ: φράση του κυνικού φιλοσόφου Διογένη, με την οποία απαντούσε σε όσους τον ρωτούσαν γιατί γύριζε στην αγορά με ένα αναμμένο λυχνάρι∙ για να δείξουμε ότι αναζητούμε υψηλής ποιότητας ανθρώπους, ικανούς και ενάρετους.

Γηράσκω δ’ ἀεὶ πολλὰ διδασκόμενος: (Πλουτάρχου Σόλων 31.7) γερνάω μαθαίνοντας, δεν σταματώ να μαθαίνω μέχρι τα βαθιά μου γεράματα.

Ἓν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα: (ρήση του Σωκράτη) ένα γνωρίζω, ότι δεν ξέρω τίποτε.

Εὕρηκα! Εὕρηκα!: περίφημη φράση που κραύγασε ο Αρχιμήδης (περ. 287-212 π.Χ.) βγαίνοντας από το μπάνιο του, όταν τυχαία εκεί μέσα, παρατηρώντας την άνωση του σώματός του από το νερό, συνέλαβε την υδροστατική αρχή (τα σώματα που βυθίζονται στο νερό δέχονται ώθηση προς τα πάνω [άνωση] ίση με το βάρος του νερού που εκτοπίζουν) και μαζί τη λύση του προβλήματος που του είχε θέσει ο βασιλιάς των Συρακουσών: πώς μπορεί να ελέγξει αν το στέμμα που του είχαν κατασκευάσει ήταν από καθαρό χρυσάφι ή αν ήταν νοθευμένο με άργυρο. Η φράση/λέξη χρησιμοποιείται σήμερα για να δηλώσουμε τη χαρά μας για κάτι που μας απασχολεί πολύ και του οποίου βρίσκουμε ξαφνικά τη λύση.

Θάλαττα! Θάλαττα!: (Ξενοφώντα Κύρου Ανάβασις 4.7.24) ως επιφώνημα όταν αντικρίζει κανείς τη θάλασσα μετά από μεγάλο ταξίδι ή όταν παρουσιάζεται κάποιο αίσιο σημάδι για το τέρμα μιας υπόθεσης μετά από μακρές και κοπιαστικές προσπάθειες.

Μηδένα πρὸ τοῦ τέλους μακάριζε: (Σόλων, Ηρόδοτος Ι 32, 7) μη θεωρείς κανέναν ευτυχισμένο πριν δεις το τέλος της ζωής του.

[Πρόκειται για την απάντηση που έδωσε ο Σόλων στον βασιλιά της Λυδίας Κροίσο, όταν εκείνος τον ρώτησε αν γνωρίζει κάποιον άνθρωπο πιο ευτυχισμένο από αυτόν.]

Πάταξον μέν, ἄκουσον δέ: (Πλουτάρχου Θεμιστοκλής 11, 4) χτύπησέ με, αλλά άκουσέ με (από την απάντηση του Θεμιστοκλή στον Ευρυβιάδη στο συμβούλιο των στρατηγών πριν από τη ναυμαχία στη Σαλαμίνα).

Μή μου τοὺς κύκλους τάραττε: (φράση του Αρχιμήδη προς τον Ρωμαίο στρατιώτη που όρμησε να του χαλάσει τους σχεδιασμένους στο δάπεδο κύκλους) μη με σκοτίζεις, μην ταράζεις την ηρεμία μου.

Το υλικό των απαντήσεων έχει αντληθεί από το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γιώργου Μπαμπινιώτη