Θουκυδίδη, Επιτάφιος Περικλή, Κεφάλαιο 38

Kyle Thompson

 
Θουκυδίδη, Επιτάφιος Περικλή, Κεφάλαιο 38
 
KEIMENO
38. «Καὶ μὴν καὶ τῶν πόνων πλείστας ἀναπαύλας τῇ γνώμῃ ἐπορισάμεθα, ἀγῶσι μέν γε καὶ θυσίαις διετησίοις νομίζοντες, ἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσιν, ὧν καθ’ ἡμέραν ἡ τέρψις τὸ λυπηρὸν ἐκπλήσσει. ἐπεσέρχεται δὲ διὰ μέγεθος τῆς πόλεως ἐκ πάσης γῆς τὰ πάντα, καὶ ξυμβαίνει ἡμῖν μηδὲν οἰκειοτέρᾳ τῇ ἀπολαύσει τὰ αὐτοῦ ἀγαθὰ γιγνόμενα καρποῦσθαι ἢ καὶ τὰ τῶν ἄλλων ἀνθρώπων».
 
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
38. Ὡστόσο φροντίσαμε νὰ βροῦμε καὶ πάρα πολλοὺς τρόπους νὰ ξεκουράζουμε τὸ πνεῦμα μας ἀπὸ τὸ μόχθο, καθιερώνοντας ἀγῶνες καὶ θυσίες σὲ ὅλη τὴ διάρκεια τοῦ χρόνου καὶ ζώντας σὲ περιποιημένα σπίτια ποὺ προσφέρουν καθημερινὰ μιὰ εὐχαρίστηση τέτοια, ποὺ διώχνει τὴ σκυθρωπότητα. Κι ἀκόμη, χάρη στὴ μεγαλοσύνη τῆς πόλης, εἰσάγονται τὰ πάντα ἀπὸ παντοῦ, καὶ συμβαίνει τὰ ἀγαθὰ ποὺ βγάζει ὁ τόπος μας νὰ τὰ χαιρόμαστε σὰν κάτι διόλου πιὸ δικό μας ἀπ’ ὅ,τι ἐκεῖνα τῶν ἄλλων ἀνθρώπων.
 
Ερμηνευτικές ερωτήσεις
 
1. Πώς αντιλαμβάνονταν οι Αθηναίοι τη σχέση μεταξύ υλικών και πνευματικών αναγκών;
 
Οι Αθηναίοι αναγνώριζαν πως παρά τη μεγάλη σημασία που είχαν η πνευματική καλλιέργεια, η μελέτη και η σκέψη, το ανθρώπινο πνεύμα χρειάζεται στιγμές ξεκούρασης. Για τον λόγο αυτό, πέρα από τη διοργάνωση αγώνων και θυσιών, έδιναν ιδιαίτερη σημασία στην καλαισθησία των κατοικιών τους. Θεωρούσαν, άλλωστε, πως ένας λιτός, αλλά καλαίσθητος προσωπικός χώρος μπορούσε να προσφέρει στο άτομο συναισθήματα ευδαιμονίας, απαλλάσσοντάς το από την αρνητική επίδραση της λύπης. Παραλλήλως, θεωρούσαν σημαντικό να έχουν πλήρη επάρκεια σε όλα τα αγαθά, ώστε να μην αισθάνονται την πίεση της έλλειψης και της στέρησης. Υπ’ αυτή την έννοια η εκπλήρωση των υλικών αναγκών είτε αυτές σχετίζονται με τον χώρο διαβίωσης είτε με τις ανάγκες διατροφής και ένδυσης συνδεόταν, κατά την άποψη των Αθηναίων, με τις πνευματικές ανάγκες, εφόσον διασφάλιζε στο άτομο θετικά συναισθήματα, πνευματική χαλάρωση και τέρψη.
Οι Αθηναίοι πολίτες ήταν, επομένως, ευτυχισμένοι, εφόσον η πόλη τους είχε τη δυνατότητα να τους προσφέρει κάθε πιθανή ευκαιρία για πνευματική ή υλική απόλαυση. Η επάρκεια και η πληρότητα σε υλικά αγαθά συνιστά τμήμα της γενικότερης δυνατότητας των Αθηναίων να απολαμβάνουν την καθημερινότητά τους και να προσφέρουν στον εαυτό τους τις αναγκαίες στιγμές ανάπαυλας και ευχαρίστησης.
 
2. Γιατί ο Περικλής παραλείπει να αναφερθεί στα δημόσια κτίσματα της Αθήνας;
 
Για την παράλειψη αυτή του Περικλή έχουν υποστηριχθεί πολλές απόψεις. Μια εξήγηση που θεωρείται ως πιθανή από αρκετούς μελετητές θέλει το συγκεκριμένο σημείο του κειμένου να μας έχει παραδοθεί φθαρμένο ή να έγινε κάποιο λάθος από τους αντιγραφείς. Γι’ αυτό στην προσπάθεια αποκατάστασης του κειμένου ο W. Schmid συμπληρώνει: «ἱεροῖς δέ [καί] κατασκευαῖς». Ο J. Steup αντιπροτείνει τη γραφή «ἰδίαις δέ [καί δημοσίαις] κατασκευαῖς» (Ι. Θ. Κακριδή, ό.π., σ. 36).
Κατ’ άλλη άποψη ο Περικλής αποφεύγει να αναφερθεί στα μνημεία με τα οποία κόσμησε την Αθήνα, για να μην προκαλέσει τους συμμάχους. Γιατί οι σύμμαχοι απέδιδαν στους Αθηναίους την κατηγορία ότι οι τελευταίοι εκμεταλλεύονταν τα χρήματα του συμμαχικού ταμείου και έκτιζαν πολυτελή οικοδομήματα. (Για τη χρησιμοποίηση των πόρων του συμμαχικού ταμείου προκειμένου να ανεγερθούν τα αρχιτεκτονικά μνημεία της Αθήνας, βλ. Antony Andrewes, Αρχαία Ελληνική Κοινωνία, μτφρ. Α. Παναγό-πουλος, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 21987, σ. 235. Επίσης, J. Finley, ό.π., σ. 38). Αν όμως δεχθούμε ότι εδώ σκοπός του ρήτορα είναι να δώσει έμφαση στις ευκαιρίες που είχε ο αθηναίος πολίτης για ψυχαγωγία, η αναφορά στους ναούς και στα λοιπά μνημεία που είχαν ανεγερθεί δεν είναι απαραίτητη. Οπότε και η σύνδεση της παράλειψης αυτής με την απουσία θρησκευτικότητας στον Θουκυδίδη δε φαίνεται ισχυρή. Η σύνδεση αυτή στηρίζεται από πολλούς στο Ρωμαίο βιογράφο Μαρκελλίνο, ο οποίος χαρακτηρίζει το Θουκυδίδη «ἠρέμα ἄθεον». Εκτεταμένη αναφορά στην παράλειψη του Θουκυδίδη να μνημονεύσει τα μεγάλα καλλιτεχνικά έργα της Αθήνας κάνει ο John H. Finley, Θουκυδίδης, ό.π., σσ. 318-323.
 
3. Ποιο είναι το περιεχόμενο της ψυχαγωγίας του Αθηναίου πολίτη;
 
Η ψυχαγωγία του Αθηναίου ήταν ομαδική, αφού ως περιεχόμενό της είχε τη συμμετοχή σε αγώνες και θρησκευτικές τελετές. Όπως συλλογικό ήταν το πολίτευμα των Αθηναίων, έτσι συλλογική ήταν και η ψυχαγωγία τους. Συμμετείχαν από κοινού σε αγώνες, σε παρουσιάσεις δραματικών έργων (τραγωδιών και κωμωδιών), σε θρησκευτικές τελετές. Ακόμη και η άθλησή τους είχε συλλογικό χαρακτήρα, εφόσον συνιστούσε και αυτή έκφανση του κοινωνικού χαρακτήρα των Αθηναίων.
 
4. Σε ποιους αγώνες και σε ποιες θρησκευτικές γιορτές αναφέρεται ο Περικλής;
 
Αναφέρεται σε αθλητικούς, μουσικούς, δραματικούς αγώνες και στις γιορτές των Παναθηναίων, των Διονυσίων κ.λπ. Κατά τον Α. Γεωργοπαπαδάκο εννοεί κυρίως τους δραματικούς αγώνες.
 
5. Γιατί ο Περικλής αναφέρεται με έμφαση στα υλικά αγαθά;
 
Πιθανός σκοπός του ρήτορα εδώ είναι να παρουσιάσει την Αθήνα ως ευημερούσα πόλη. Η δυνατότητα που είχε, άλλωστε, ως μεγάλη ναυτική δύναμη να διασφαλίζει εμπορικά αγαθά από πολλές περιοχές του κόσμου αποτελούσε ένα ακόμη από τα προνόμια που απολάμβαναν οι Αθηναίοι πολίτες. Υπ’ αυτή την έννοια, ο Περικλής υπενθυμίζει στους ακροατές του έναν ακόμη λόγο για τον οποίο αξίζει να υπερασπιστούν με γενναιότητα την πόλη τους. Η Αθήνα τους προσέφερε όχι μόνο ένα ελεύθερο και δημοκρατικό πολίτευμα, αλλά και ένα υψηλό βιοτικό επίπεδο, με την απόλαυση κάθε πιθανού υλικού αγαθού.
 
6. Πώς δικαιολογείται το γεγονός ότι ο Περικλής αναφέρεται στην ψυχαγωγία, ενώ εκφωνεί έναν επιτάφιο λόγο;
 
Ως ορθότερη φαίνεται η απάντηση ότι ο Περικλής με αυτήν την αναφορά επιδιώκει να καταστήσει φανερή την αντίθεση Αθηναίων και Σπαρτιατών ως προς τον τρόπο ζωής. Κατ’ άλλους η λιτοδίαιτη ζωή της περασμένης πεντηκονταετίας είχε πια εγκαταλειφθεί (Γερ. Καψάλη, ό.π., σ. 45 και 106).
Ο Περικλής επί της ουσίας επιχειρεί να παρουσιάσει μια συνολική εικόνα του αθηναϊκού πολιτεύματος και των τρόπων ζωής που είχαν διαπλάσει το ήθος και την προσωπικότητα των Αθηναίων. Υπ’ αυτό το πρίσμα, επομένως, η αναφορά στην ψυχαγωγία των Αθηναίων αποτελεί καίριο κομμάτι της ζωής τους. Αξίζει, πάντως, να προσεχθεί πως αφενός ο Περικλής κάνει μια πολύ σύντομη αναφορά στο συγκεκριμένο θέμα και αφετέρου παρουσιάζει τις πτυχές εκείνες της ψυχαγωγίας των Αθηναίων (αγώνες, θυσίες) που σχετίζονται με το συλλογικό και θρησκευτικό πνεύμα των πολιτών.
 
7. Πώς εξηγείται η συντομία της αναφοράς του Περικλή στην ψυχαγωγία των Αθηναίων;
 
Ο Περικλής αντιλαμβάνεται ότι δεν είναι η κατάλληλη στιγμή να κάνει διεξοδική αναφορά στο συγκεκριμένο θέμα. Άλλωστε η στιγμή είναι ιερή, αφού σκοπός της συνάθροισης είναι ο ενταφιασμός και η απόδοση τιμών στους πρώτους νεκρούς του πολέμου.
 
8. Ποια αντίληψη είχαν οι Αθηναίοι για την ποιότητα ζωής, σύμφωνα με το κείμενο;
 
Οι Αθηναίοι δεν αντίκριζαν τη ζωή μονόπλευρα ως έναν συνεχή αγώνα για τη βελτίωση της σωματικής τους δύναμης και αντοχής, όπως οι Σπαρτιάτες. Η δική τους θέαση ήταν ευρύτερη και λάμβανε υπόψη τις ποικίλες πτυχές και ανάγκες της ανθρώπινης ψυχής. Έτσι, για τους Αθηναίους η ποιότητα ζωής συνδεόταν με την καλλιέργεια του πνεύματος και του σώματος, αλλά και με τις ανάπαυλες από τον πνευματικό και σωματικό μόχθο μέσω των εορτών και των αγώνων. Συνδεόταν, επίσης, με την καλαισθησία των ιδιωτικών και δημόσιων κτισμάτων, εφόσον μέσω αυτής διασφαλιζόταν η αισθητική απόλαυση, καθώς και η καταπολέμηση τυχόν αρνητικών συναισθημάτων. Σημαντικό, τέλος, τμήμα της ποιότητας ζωής ήταν η ύπαρξη πλήθους υλικών αγαθών, ώστε οι πολίτες να αισθάνονται πως έχουν πλήρη επάρκεια αγαθών και πως δεν κινδυνεύουν να βιώσουν έλλειψη των αναγκαίων.
 
9. Να αναφέρετε τον τρόπο με τον οποίο οι Αθηναίοι εξασφάλιζαν την αυτάρκεια σε υλικά αγαθά.
 
Οι Αθηναίοι πέρα από τη δική τους παραγωγή αγαθών διασφάλιζαν χάρη στη συνεχή εμπορική τους δραστηριότητα αγαθά από όλα τα μέρη του κόσμου. Είχαν, μάλιστα, τόσο δεκτική στάση απέναντι στους ξένους λαούς, ώστε δέχονταν και απολάμβαναν κάθε ξένο προϊόν σαν να ήταν δικό τους. Η νοοτροπία αυτή, πως καθετί που παράγεται ή δημιουργείται σε άλλες περιοχές είναι ισάξιο με τα δικά τους προϊόντα τους επέτρεπε να έχουν πλήρη αυτάρκεια αγαθών, χωρίς να αντιμετωπίζουν με επιφύλαξη ή καχυποψία όσα αγαθά δεν ήταν δικής τους παραγωγής.
 
10. Ποια εξήγηση μπορεί να δοθεί στην παράλειψη οποιασδήποτε αναφοράς στη θρησκευτική πλευρά των θυσιών και των αγώνων;
 
Αν δεχθούμε την άποψη που αποδίδει την πατρότητα του Επιταφίου στον Περικλή, η μη αναφορά και στο θρησκευτικό περιεχόμενο των θυσιών και των αγώνων θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως αποτέλεσμα της επίδρασης που είχε δεχθεί ο Περικλής από τη θεωρία του Πρωταγόρα. Ο Πρωταγόρας στο προοίμιο του έργου του «Περί Θεῶν» αναφέρει: «Περί μέν θεῶν οὐκ ἔχω εἰδέναι, οὔθ’ ὡς εἰσίν οὔθ’ ὡς οὐκ εἰσίν οὔθ’ ὁποῖοι ἰδέαν· πολλά γάρ τά κωλύοντα εἰδέναι, ἥ τ’ ἀδηλότης καί βραχύς ὤν ὁ βίος τοῦ ἀνθρώπου». (Βλ. και Β. Κωνσταντινόπου-λου, Ο Επιτάφιος του Περικλή, εκδ. Αναστασάκης, Αθήνα, 1989, σ. 93).
Ο Θουκυδίδης επηρεασμένος από τις σοφιστικές διδασκαλίες δεν παρουσιάζει μέσα στο έργο του το θείο. Δεν πρέπει να παραβλέπουμε τις γενικότερες απόψεις του Θουκυδίδη για τους θεούς. Άλλωστε αυτό είναι ένα από τα στοιχεία που τον διαφοροποιεί από τον Ηρόδοτο. Όταν μια επιχείρηση δεν έχει καλή έκβαση, κατά τον μεγάλο ιστορικό σημαίνει ότι ή δεν ήταν ορθή η σύλληψή της ή η τακτική που ακολουθήθηκε ήταν εσφαλμένη. (J. Romilly, Γιατί η Ελλάδα, ό.π., σσ. 164-165). Δεν είναι τυχαίο ότι σε ολόκληρο τον Επιτάφιο εξαίρεται η πολιτική ευφυία των Αθηναίων, το δημοκρατικό τους πολίτευμα και οι θεσμοί του, αλλά πουθενά δε γίνεται λόγος για την ευσέβειά τους, αν και ήταν ευσεβείς. Πουθενά δε γίνεται λόγος για κάποια παρέμβαση των θεών. Όλα αυτά τα στοιχεία συνεκτιμώμενα από πολλούς μελετητές οδηγούν στην άποψη ότι, αν πράγματι μιλούσε ο Περικλής, δύσκολα θα απέφευγε κάποια αναφορά στους θεούς. Επομένως εδώ αποτυπώνεται το κριτικό πνεύμα του ίδιου του Θουκυδίδη, που το μόνο το οποίο αναζητά είναι το αίτιο στην ιστορία (J. B. Bury, ό.π., σ. 124).
 
11. Με ποια έννοια χρησιμοποιεί ο Περικλής τη λέξη «γνώμη»;
 
Η λέξη γνώμη έχει συνήθως την έννοια της άποψης ή της κρίσης. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ωστόσο, λαμβάνει την ευρύτερη έννοια του πνεύματος (του μέσου που αξιοποιείται για την επίτευξη της αντίληψης και τη διαμόρφωση κριτικής αντίληψης και γνώσης). Πρόκειται για μια χρήση που παραπέμπει σε σχήμα συνεκδοχής, εφόσον με την αναφορά στο μέρος -στο ειδικότερο- εννοείται το όλο -η ευρύτερη έννοια στην οποία υπάγεται το μέρος.
 
12. α) Η θέση που κατέχει στη δομή του Επιταφίου το κεφάλαιο 38 εξυπηρετεί κάποια σκοπιμότητα; β) Να αιτιολογήσετε τη γνώμη σας.
 
Το κεφάλαιο 38 έχει σκόπιμα τοποθετηθεί ανάμεσα στο Κεφ. 37 στο οποίο γίνεται αναφορά στην ελευθερία των πολιτών και στο Κεφ. 39 στο οποίο γίνεται αναφορά στη γενναιότητά τους. Ο τρόπος, μάλιστα, με τον οποίο ξεκινά το Κεφ. 38 («Καὶ μὴν καὶ = πέρα από αυτά) είναι για να δηλωθεί πως συνεχίζεται εδώ η καταγραφή στοιχείων που αναδεικνύουν την ελευθερία της ζωής που χαρακτηρίζει τη ζωή των Αθηναίων. Η άνεση, η ευδαιμονία και η χαρά της ζωής αποτελούν απότοκα, μεταξύ άλλων, και της ελευθερίας.
Με το κεφάλαιο αυτό, επομένως, ο Περικλής θέλει να δώσει τον τρόπο με τον οποίο ψυχαγωγείται και ξεκουράζεται ο Αθηναίος. «Ανάμεσα στο κεφάλαιο της πολιτείας και των νόμων της (37) και στο κεφάλαιο των πολεμικών (39) μεσολαβούν -αληθινή ανάπαυλα για τον αναγνώστη- οι λίγες γραμμές που ζητούν να δείξουν ποιο είναι το ξεκούρασμα του Αθηναίου μέσα σ’ αυτή την ένταση της ζωής, που ζει σε ώρες ειρήνης και σε ώρες πολέμου. Την κρυμμένη αντίθεση με τη Σπάρτη, που η συνοφρυωμένη της αυστηρότητα δεν θέλει να χαρίσει καμιά ξεκούραση στους πολίτες της ποιος δεν τη νιώθει εδώ;» (Ι. Θ. Κακριδής, ό.π., σ. 35).