Κωνσταντίνος Καβάφης «Ιωνικόν»

Jindra Noewi

Κωνσταντίνος Καβάφης «Ιωνικόν»

Γιατί τα σπάσαμε τ’ αγάλματά των,

γιατί τους διώξαμε απ’ τους ναούς των,

διόλου δεν πέθαναν γι’ αυτό οι θεοί.

Ω γη της Ιωνίας, σένα αγαπούν ακόμη.

Σαν ξημερώνει επάνω σου πρωί αυγουστιάτικο

την ατμόσφαιρά σου περνά σφρίγος απ’ την ζωή των˙

και κάποτ’ αιθερία εφηβική μορφή,

αόριστη, με διάβα γρήγορο,

επάνω από τους λόφους σου περνά.

[1911]

Το ποίημα Ιωνικόν είναι δοσμένο από την οπτική γωνία ενός ειδωλολάτρη που θεωρεί ότι παρά την παράλογη στάση των Χριστιανών να καταστρέψουν τους ναούς των αρχαίων θεών, εκείνοι διόλου δεν πέθαναν. Οι θεοί έφυγαν από τους ιερούς τόπους τους ενοχλημένοι από τη βίαιη στάση των Χριστιανών, αλλά σίγουρα δεν πέθαναν.

Η αναφορά του ποιητή στο σπάσιμο των αγαλμάτων και την εκδίωξη των Εθνικών από τους ναούς τους μας παραπέμπει στην εποχή που οι αρχαίες θρησκείες θεωρήθηκαν παράνομες και οι Χριστιανοί προχώρησαν σε καταστροφές των ναών τους. Το 380 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ αναγνώρισε το Χριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και τέσσερα χρόνια μετά διέταξε την καταστροφή ή τουλάχιστον το κλείσιμο των ναών που ήταν αφιερωμένοι σε αρχαίες θεότητες. Το 392 μ.Χ., μάλιστα, ο ίδιος αυτοκράτορας προχώρησε ένα βήμα παραπέρα και έκρινε παράνομες εν γένει τις αρχαίες θρησκείες.

Οι αποφάσεις αυτές είχαν ως αποτέλεσμα την καταστροφή σημαντικών ναών, αλλά και το σταδιακό περιορισμό των αρχαίων θρησκειών, καθώς οι Εθνικοί βρέθηκαν σταδιακά στη θέση που βρίσκονταν λίγο παλιότερα οι Χριστιανοί.

Η μείωση λοιπόν των Εθνικών οδήγησε, σύμφωνα με τον ποιητή, τους αρχαίους Θεούς στην απογοήτευση και στην απομάκρυνσή τους από τους ιερούς τους τόπους, αλλά δεν τους οδήγησε στην εξαφάνιση. Συνεχίζουν, δηλαδή, να υπάρχουν και φυσικά να αναπολούν τις στιγμές του μεγαλείου τους και φυσικά τις αγαπημένες τους περιοχές, στις οποίες κάποτε μπορούσαν να κινούνται ανενόχλητοι.

Ο ποιητής εδώ προκρίνει την Ιωνία, την περιοχή της Μικράς Ασίας δηλαδή, ως μία από τις πλέον αγαπημένες περιοχές των αρχαίων θεών και μας βεβαιώνει ότι όχι μόνο δεν την έχουν ξεχάσει αλλά ανά διαστήματα την επισκέπτονται ξανά, για να δουν και πάλι τα αγαπημένα τους μέρη.

Σαν ξημερώνει επάνω σου πρωί αυγουστιάτικο

την ατμόσφαιρά σου περνά σφρίγος απ’ την ζωή των˙

και κάποτ’ αιθερία εφηβική μορφή,

αόριστη, με διάβα γρήγορο,

επάνω από τους λόφους σου περνά.

Το ποιητικό υποκείμενο, μάλιστα, ισχυρίζεται ότι όταν η φύση βρίσκεται στην κορύφωση της ομορφιάς της, όταν ξημερώνει κάποιο αυγουστιάτικο πρωί στα μέρη της Ιωνίας, η ατμόσφαιρα της περιοχής ενισχύεται από τη ζωντάνια, τη νεανικότητα και την ομορφιά των θεών αυτών που επιστρέφουν. Κάποτε, δε, η παρουσία των θεών γίνεται αντιληπτή όχι μόνο ως μια αδιόρατη αίσθηση, αλλά ως πραγματική, αν και κάπως αόριστη, θέαση μιας εφηβικής μορφής που περνά γοργά από τους λόφους της Ιωνίας.

Στο ποίημα αυτό παρατηρούμε αφενός τη συνεχιζόμενη πίστη των Εθνικών ότι οι Θεοί τους δεν μπορεί να έχουν πεθάνει κι αφετέρου τη βασική θεματική της ποίησης του Καβάφη, που αισθητοποιεί τη θεϊκή ομορφιά στη μορφή ενός εφήβου. Ο ποιητής υιοθετεί για άλλη μια φορά την περσόνα του Εθνικού που αναπολεί τις παλιές θρησκείες κι εκφράζει την πεποίθησή του ότι οι αρχαίοι Θεοί δεν μπορεί παρά να συνεχίζουν την πορεία τους, έστω κι αν δεν εμφανίζονται πια όπως παλιά. Παράλληλα, ο ποιητής φροντίζει να μας μεταδώσει τη δική του εικόνα για τους αρχαίους θεούς, η ομορφιά των οποίων ταυτίζεται με τη νεανική και άρτια μορφή του εφήβου. Την εικόνα αυτή, άλλωστε, μας την παρουσιάζει ο ποιητής και στο ποίημα «Ένας Θεός των», όπου η παρουσία του θεού γίνεται με τη μορφή ενός τέλεια ωραίου εφήβου.

Ο Καβάφης διατηρεί μια εικόνα για τις αρχαίες θρησκείες γεμάτη με ομορφιά, γεμάτη με μια ερωτική ελευθερία, όπως ο ίδιος την εννοεί, και προτιμά αυτή την έκφανση θρησκευτικότητας, από την αυστηρότητα και την εγκαρτέρηση του Χριστιανισμού.