Mitch Dobrowner
Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5η
οὐ φύσει ἀλλὰ διδακτόν: Ποιο είναι το νόημα της διάκρισης αυτής; Να τη συσχετίσετε με την αριστοκρατική (αρχαϊκή) αντίληψη της ηθικής και τις γενικότερες αντιλήψεις των σοφιστών.
[Σύμφωνα με την αρχαϊκή αντίληψη περί ηθικής, οι ιδιότητες -τα χαρακτηριστικά του ανθρώπου- δίνονται εκ φύσεως και όσο «ανώτερο» είναι το γένος, η γενιά, τόσο ανώτερα, «ευγενέστερα», τα χαρακτηριστικά. Η διδασκαλία των σοφιστών αμφισβητεί αυτή την ηθική και μερικοί από τους σοφιστές διατυπώνουν θέσεις στις οποίες η ανθρωπότητα θα φτάσει ξανά στην εποχή του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, όπως ότι οι άνθρωποι είναι από τη φύση τους ίσοι και οι ανισότητες είναι θέμα κοινωνικών συμβάσεων. Με το οὐ φύσει θα εννοήσουμε ότι δεν δίνεται «έτοιμη» από τη φύση η πολιτική αρετή, αλλά δίνεται μόνο ως δυνατότητα σε όλους. Τα υπόλοιπα είναι θέμα διδασκαλίας και διαπαιδαγώγησης (όπως θα τονίσει στα επόμενα ο Πρωταγόρας). Η διάκριση φύσει - διδακτόν μπορεί να συσχετιστεί με τη θεμελιώδη διάκριση των σοφιστών σε φύσει και νόμῳ. Ο διδάσκων θα μπορούσε να αναφερθεί σ' αυτή, αφού πρόκειται για αντίληψη που διαπερνά την αρχαία ελληνική σκέψη σε πολλές εκφράσεις της, όπως η τραγωδία και η ιστορία του Θουκυδίδη. Η διάκριση φύσει και νόμῳ είναι ένα από τα σημεία που διαφοροποιούν τους σοφιστές μεταξύ τους. Ο Πρωταγόρας ανήκει στους υποστηρικτές του νόμου, αντίθετα π.χ. με τον Ιππία.]
Η θέση του Πρωταγόρα είναι πως οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται ότι η πολιτική αρετή δεν προκύπτει εκ φύσεως, αλλά επέρχεται ως αποτέλεσμα διδασκαλίας και επιμέλειας, γι’ αυτό άλλωστε και μεριμνούν με τιμωρίες και συμβουλές να κατευθύνουν τα νέα άτομα προς τη σωστή συμπεριφορά.
Σύμφωνα με την άποψη αυτή, η απόκτηση της πολιτικής αρετής δεν μπορεί να προκύψει αυτόματα, όπως άλλα χαρακτηριστικά των ανθρώπων που είναι έμφυτα και εκδηλώνονται χωρίς να απαιτηθεί κάποια προσπάθεια. Η πολιτική αρετή υπάρχει απλώς ως δυνατότητα στους ανθρώπους, κάτι που σημαίνει ότι για να επιτευχθεί η κατάκτησή της απαιτείται κατάλληλη διδασκαλία από μέρους των γονιών και των παιδαγωγών, ώστε το παιδί να αντιληφθεί από νωρίς ποιες συμπεριφορές γίνονται αποδεκτές και ποιες όχι.
Σε αντίθεση, πάντως, με την αριστοκρατική αντίληψη περί ηθικής που πρέσβευε πως η ευγενική καταγωγή συνοδευόταν και με τις καλύτερες δυνατές ηθικές αρετές, οι σοφιστές θεωρούσαν πως οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι και με κοινές δυνατότητες εξέλιξης, οι οποίες διαφοροποιούνταν ανάλογα με την αγωγή που λάμβανε το άτομο και φυσικά λόγω των κοινωνικών συμβάσεων που κατέτασσαν και χαρακτήριζαν τους ανθρώπους ανάλογα με την κοινωνική τους θέση.
Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί πως η διάκριση ανάμεσα στα εκ φύσεως χαρακτηριστικά και σ’ εκείνα που προέκυπταν χάρη στη διδασκαλία, βρίσκεται σε συστοιχία και με τη διάκριση σε φύσει και νόμῳ, ανάμεσα δηλαδή σε ό,τι αποτελούσε έκφανση της φύσης του ανθρώπου και σε ό,τι προκρινόταν ως σωστό με βάση τους νόμους και τις αποφάσεις που λάμβαναν τα άτομα ως μέλη μιας κοινωνίας. Σε αυτή τη διάκριση, βέβαια, δεν υπήρχε ταύτιση ανάμεσα στις απόψεις των σοφιστών, καθώς ενώ ο Πρωταγόρας δίνει το προβάδισμα στις επιλογές που αποτελούσαν έκφραση του κοινωνικού συνόλου, σε ό,τι δηλαδή αποτελούσε νόμο της κοινωνίας, άλλοι σοφιστές, όπως ο Ιππίας, θεωρούσαν πως θα έπρεπε οι άνθρωποι να ακολουθούν τις επιταγές της φύσης και να μην κινούνται με βάση τις κοινωνικές συμβάσεις. Στην παρέμβαση, για παράδειγμα, που κάνει ο Ιππίας στη συζήτηση ανάμεσα στον Πρωταγόρα και το Σωκράτη, στα πλαίσια του πλατωνικού διαλόγου, ο Ιππίας λέει μεταξύ άλλων: «ὦ ἄνδρες, ἔφη, οἱ παρόντες, ἡγοῦμαι ἐγὼ ὑμᾶς συγγενεῖς τε καὶ οἰκείους καὶ πολίτας ἅπαντας εἶναι [337d] φύσει, οὐ νόμῳ: τὸ γὰρ ὅμοιον τῷ ὁμοίῳ φύσει συγγενές ἐστιν, ὁ δὲ νόμος, τύραννος ὢν τῶν ἀνθρώπων, πολλὰ παρὰ τὴν φύσιν βιάζεται.» (Άνδρες, είπε, όσοι είστε παρόντες, εγώ θεωρώ ότι είστε συγγενείς, φίλοι και συμπολίτες από τη φύση και όχι από το νόμο. Γιατί το όμοιο είναι συγγενικό με το όμοιό του χάρη στη φύση, ενώ ο νόμος που είναι ο δυνάστης των ανθρώπων, εξαναγκάζει σε πολλά που είναι αντίθετα προς τη φύση.»
Η διάκριση αυτή ανάμεσα σε όσα είναι σύμφωνα με τη φύση και σε όσα επιβάλλονται με το νόμο απασχολεί ιδιαίτερα τη σκέψη των αρχαίων Ελλήνων, υπό την έννοια ότι ενώ κάποιοι θεωρούν πως οι νόμοι ωθούν τους ανθρώπους να εξευγενίσουν και να συγκρατήσουν αρνητικές διαθέσεις και ορμές που προκύπτουν από τη φύση, άλλοι τονίζουν ότι οι νόμοι καταπιέζουν τους ανθρώπους και τους εξαναγκάζουν σε πράξεις και τρόπους ζωής που δεν είναι σύμφωνοι με τη φύση τους και άρα έχουν αρνητικές συνέπειες για τους ανθρώπους.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου