Έκθεση Α΄ Λυκείου: Η σάτιρα και το κωμικοτραγικό

 Αρκάς

Έκθεση Α΄ Λυκείου: Η σάτιρα και το κωμικοτραγικό

Η σάτιρα και το κωμικοτραγικό

Η σάτιρα, η επιθετική μορφή της κωμωδίας, έχει τρία βασικά χαρακτηριστικά: τη φαντασία, την ηθική βάση και την επιθετικότητα. Η σάτιρα «επιτίθεται» ιδίως σε πολιτικούς θεσμούς και στους εκπροσώπους τους. Επίσης, τα βέλη της μπορεί να στραφούν σε κοινωνικές ομάδες και στην κοσμοθεωρία τους, ή ακόμα και εναντίον μεμονωμένων ατόμων ή θεωριών. Βασική προϋπόθεση επιτυχίας της σάτιρας είναι να χρησιμοποιεί δεδομένα γνωστά και στους δύο «συμβαλλόμενους», δηλαδή και στον εμπνευστή της και στο κοινό.

Τα μέσα που χρησιμοποιεί η σάτιρα για να «επιτεθεί» είναι η εικόνα, οι συμπεριφορές και ο λόγος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα σατιρικών εικόνων είναι οι γελοιογραφίες, ενώ οι μίμοι, κι όχι μόνο αυτοί, χρησιμοποιούνται για να σατιριστούν συμπεριφορές. Ιδιαίτερα στη μορφή του λόγου (είτε προφορικού είτε γραπτού), η σάτιρα πάντα χρησιμοποιεί την ειρωνεία. Ως γνωστόν, στην ειρωνεία ο λόγος χρησιμοποιείται κατά τέτοιον τρόπο, ώστε το αποδιδόμενο νόημα να «αντιτίθεται» στο κυριολεκτικό. Έτσι, ο σατιρικός λόγος χρησιμοποιεί τα δυνατά στοιχεία του αντιπάλου, με τέτοιον τρόπο, ώστε να παρουσιάζονται ως «αδυναμίες».

Στο κωμικοτραγικό στοιχείο οι μικρές φευγαλέες δόσεις τραγικότητας της καθημερινής ζωής γίνονται οι άξονες κίνησης του κωμικού στοιχείου. Το κωμικοτραγικό, μέσω του οποίου η κωμωδία απαλύνει τον πόνο, προκαλεί γέλιο μέσα από το δάκρυ και το δάκρυ μας γλυκαίνει. Σύγχρονο υπόδειγμα κωμικοτραγικού αποτελούν οι ήρωες και οι καταστάσεις στις ταινίες του Τσάρλι Τσάπλιν (Charlie Chaplin). Όσο για την κωμικοτραγική φιγούρα του Δον Κιχώτη, μπορεί να μας παρηγορήσει για τα όνειρά μας, που η καθημερινότητα τα μετατρέπει σε απλές σκιές φαντασίωσης.

Αλ. Λουπασάκης. (2002). Γέλιο - Η καλύτερη θεραπεία, 100-101. Αθήνα: Κέδρος (διασκευή).

Κείμενο 2

Όταν οι πολίτες γελούν με την «πόλιν» τους...

Στην Ελλάδα έχουμε και γνώση και μακρά εμπειρία της πολιτικής σάτιρας. Ακόμη και σήμερα, η Επιθεώρηση είναι ένα θεατρικό είδος που ανθεί και οι Έλληνες πολιτικοί «πρωταγωνιστούν» ενεργά σ’ αυτήν. Η σάτιρα της τρέχουσας πολιτικής κατάστασης είναι ένα πολύ σημαντικό μέσο εκτόνωσης για πολλούς ανθρώπους. Φανταστείτε πόσο θα επιβαρυνόταν η ατμόσφαιρα, εξαιτίας κάποιων πολιτικών αποφάσεων, αν δεν υπήρχε και η εκτόνωση του γέλιου. Σκεφθείτε επίσης την εύστοχη σάτιρα των γελοιογράφων στις εφημερίδες και την ευεξία που προσφέρει στον αναγνώστη.

Ο ρόλος της πολιτικής κωμωδίας έχει παίξει, και συνεχίζει να παίζει, τεράστιο ρόλο. Η εκτόνωση των πολιτών σώζει την «πόλιν» από πολλά δεινά. Σαφέστατα, η «πόλις» χρειάζεται διακυβέρνηση. Όμως, όταν αυτή γίνεται χωρίς σύνεση, τότε η ένταση μεγαλώνει. Το γέλιο της μερίδας των πολιτών που θίγεται περισσότερο βοηθάει στην αποφόρτιση. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο ότι από τα περισσότερα δικτατορικά καθεστώτα απαγορεύεται η σάτιρα και η κωμωδία.

Βεβαίως, γνωρίζουμε ότι συνήθως εξουσία και χαμόγελο δεν πάνε μαζί! Υπευθυνότητα όμως και χαμόγελο ταιριάζουν απόλυτα και αυτό είναι, ίσως, που θα πρέπει να μάθουν οι πολίτες. Θα ήταν χρήσιμο να εξετάζαμε το προφίλ του ηγέτη. Πώς τον θέλουμε; Άκαμπτο, σκληρό και αυστηρό; Ή εύστροφο, γνώστη, ευέλικτο και με τάσεις βελτίωσης των λαθών του; Το δεύτερο μοντέλο αρχηγού σαφέστατα προτιμάει τον «κόσμο του γέλιου», ως μέθοδο κριτικής και αυτοκριτικής. Αυτό είναι γεγονός και η ιστορία το έχει καταγράψει.

Αλ. Λουπασάκης. (2002). Γέλιο - Η καλύτερη θεραπεία, 125-126. Αθήνα: Κέδρος (διασκευή).

ΘΕΜΑΤΑ

Α1. Ποια είναι, σύμφωνα με το πρώτο κείμενο, τα μέσα που χρησιμοποιεί η σάτιρα; (60-80 λέξεις)

Τα μέσα που χρησιμοποιεί η σάτιρα για να πραγματοποιήσει την επίθεσή της είναι η εικόνα, οι συμπεριφορές και ο λόγος. Οι εικόνες αξιοποιούνται σ’ εκείνη τη μορφή της σάτιρας που πραγματώνεται μέσα από τις γελοιογραφίες, ενώ οι συμπεριφορές του προσώπου που δέχεται τη σατιρική επίθεση δίνουν το αναγκαίο υλικό στους μίμους. Ο λόγος, από την άλλη, τόσο προφορικός όσο και γραπτός, οδηγεί τη σάτιρα στο στόχο της μέσω κυρίως της ειρωνείας, της παρουσίασης δηλαδή των νοημάτων κατά τρόπο ώστε όσα λέγονται να έρχονται σε αντίθεση με την κυριολεκτική τους σημασία. Έτσι, χάρη στην ειρωνεία ακόμη και τα δυνατά σημεία του αντιπάλου καταλήγουν να εμφανίζονται ως αδυναμίες.  

Α1. Ποια είναι, σύμφωνα με το πρώτο κείμενο, τα μέσα «επίθεσης» που χρησιμοποιεί η σάτιρα; (60-80 λέξεις)

Τα μέσα που χρησιμοποιεί η σάτιρα για να πραγματοποιήσει την επίθεσή της είναι η εικόνα, οι συμπεριφορές και ο λόγος. Οι εικόνες αξιοποιούνται σ’ εκείνη τη μορφή της σάτιρας που πραγματώνεται μέσα από τις γελοιογραφίες, ενώ οι συμπεριφορές του προσώπου που δέχεται τη σατιρική επίθεση δίνουν το αναγκαίο υλικό στους μίμους. Ο λόγος, από την άλλη, τόσο προφορικός όσο και γραπτός, οδηγεί τη σάτιρα στο στόχο της μέσω κυρίως της ειρωνείας, της παρουσίασης δηλαδή των νοημάτων κατά τρόπο ώστε όσα λέγονται να έρχονται σε αντίθεση με την κυριολεκτική τους σημασία. Έτσι, χάρη στην ειρωνεία, ακόμη και τα δυνατά σημεία του αντιπάλου καταλήγουν να εμφανίζονται ως αδυναμίες του. 

Α1. Ποιος είναι, σύμφωνα με τα δύο κείμενα, ο κοινωνικός ρόλος της σάτιρας; (60-80 λέξεις)

Η σάτιρα και ειδικότερα η πολιτική σάτιρα μέσα από τη στηλίτευση των λαθών της πολιτικής εξουσίας παρέχει μια εξαιρετικά σημαντική εκτόνωση στους πολίτες. Η ένταση που προκαλείται στους πολίτες που θίγονται από την ασύνετη διακυβέρνηση της χώρας χρειάζεται να βρει μια διέξοδο ειρηνικής εκτόνωσης, προκειμένου να αποφευχθούν επώδυνες για την κοινωνία αντιδράσεις, κι αυτή ακριβώς την εκτόνωση προσφέρει η σάτιρα, αποφορτίζοντας την αγανάκτησή τους. Είναι σαφές πως χωρίς τη σάτιρα και χωρίς το γέλιο εις βάρος των πολιτικών η κατάσταση θα ήταν ιδιαίτερα τεταμένη, γι’ αυτό και θεωρείται θετικό γνώρισμα η διάθεση εκείνων των πολιτικών ηγετών που αποδέχονται τον σατιρισμό τους και προχωρούν, μάλιστα, μέσω αυτού στην αυτοκριτική τους.

Α2. Να δώσετε από έναν πλαγιότιτλο στη δεύτερη παράγραφο (Τα μέσα…αδυναμίες) και την τρίτη παράγραφο (Στο κωμικοτραγικό…..φαντασίωσης) του πρώτου κειμένου.

- Τα μέσα επίθεσης της σάτιρας.

- Στο κωμικοτραγικό η τραγικότητα της ζωής γίνεται άξονας κίνησης του κωμικού στοιχείου.

Α2. Να δώσετε έναν πλαγιότιτλο στην πρώτη παράγραφο (Στην Ελλάδα….αναγνώστη) και τη δεύτερη παράγραφο (Ο ρόλος..... κωμωδία) του δεύτερου κειμένου.

- Η σάτιρα της πολιτικής κατάστασης ως μέσο εκτόνωσης των πολιτών.

- Ο ιδιαίτερος ρόλος της πολιτικής κωμωδίας.

Β1. Να δημιουργήσετε από μία πρόταση με το αντώνυμο καθεμιάς από τις λέξεις των δύο κειμένων με την έντονη γραφή: επιθετική, ηθική, αδυναμίες, σημαντικό, εύστοχη.

- Λόγω του έντονου ύφους που είχε ο συνομιλητής του αναγκάστηκε να διατηρήσει αμυντική στάση κατά τη διάρκεια της συζήτησης.

- Έζησε μια ανήθικη ζωή, βυθισμένος στη διαφθορά.

- Παρά τη μεγάλη διάρκεια του αγώνα, ο αθλητής φαινόταν να έχει ακόμη αρκετές δυνάμεις.

- Η όλη τους διαφωνία ξεκίνησε από ένα ασήμαντο περιστατικό.

- Οι πρόσφατες δηλώσεις της υπουργού χαρακτηρίστηκαν άστοχες.

Β1. Nα δημιουργήσετε από μία πρόταση χρησιμοποιώντας καθεμιά από τις λέξεις των κειμένων με την έντονη γραφή, με τη σημασία που αυτές έχουν στα κείμενα: βασικά, εκπροσώπους, αδυναμίες, εύστοχη, ένταση.

- Ο υπουργός παρουσίασε τα βασικά στοιχεία της νέας φορολογικής μεταρρύθμισης.

- Στη χθεσινή συζήτηση κάθε πολιτική παράταξη είχε τους δικούς της εκπροσώπους, ώστε να ακουστούν όλες οι απόψεις επί του θέματος.

- Σε κάθε πολεμική αναμέτρηση βασικό ζητούμενο είναι να εντοπίζονται έγκαιρα οι αδυναμίες του αντιπάλου.

- Οι υποδείξεις που έγιναν για τη βελτίωση του νομοθετήματος ήταν εύστοχες.

- Είμαστε σε ένταση λόγω της αναμονής των αποτελεσμάτων.

Β1. Να συντάξετε μία παράγραφο 60-80 λέξεων χρησιμοποιώντας τις λέξεις/φράσεις των κειμένων με την έντονη γραφή: γελοιογραφίες, καθημερινής ζωής, εύστοχη σάτιρα, τάσεις βελτίωσης, κριτικής και αυτοκριτικής.

Μια μακρόχρονη παράδοση του έντυπου κυρίως τύπου αποτελούν οι γελοιογραφίες μέσω των οποίων επιτυγχάνεται συχνά μια εύστοχη σάτιρα της καθημερινής ζωής και κάποιων παγιωμένων, αλλά αναχρονιστικών απόψεων. Οι γελοιογράφοι επιδιώκουν να μεταδώσουν στους πολίτες μια διάθεση κριτικής και αυτοκριτικής, με τον έλεγχο τόσο των κοινωνικών ζητημάτων όσο και του μεριδίου ευθύνης που αναλογεί σε κάθε πολίτη. Είναι, μάλιστα, προφανές πως πολλές φορές χάρη ακριβώς στη σατιρική αυτή προσέγγιση ορισμένων ζητημάτων έχουν παρατηρηθεί τάσεις βελτίωσης της κοινωνίας ως προς το συγκεκριμένο κάθε φορά θέμα.

Β2. α. Γιατί ο συγγραφέας στο δεύτερο κείμενο χρησιμοποιεί το α΄ και β΄ πληθυντικό πρόσωπο;

Η χρήση του α΄ προσώπου υποδηλώνει την πρόθεση του συγγραφέα να μην αποστασιοποιηθεί από το υπό συζήτηση θέμα, καθώς πρόκειται για κάτι που αφορά και τον ίδιο, όπως και όλους τους υπόλοιπους Έλληνες. Έτσι, το άμεσο αυτό ύφος που επιλέγει ενισχύει την καθολικότητα του κειμένου, αφού πραγματεύεται ένα ζήτημα που μας αφορά όλους.

Η χρήση του β΄ προσώπου δημιουργεί την αίσθηση ότι ο συγγραφέας απευθύνεται στον αναγνώστη του, γεγονός που ενθαρρύνει την προσωπική συμμετοχή του εκάστοτε αναγνώστη και ενισχύει την οικειότητα του κειμένου.

Β2. β. Γιατί ο συγγραφέας στο δεύτερο κείμενο χρησιμοποιεί ευθείες ερωτήσεις;

Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ευθείες ερωτήσεις για να κεντρίσει το ενδιαφέρον των αναγνωστών, αλλά και για να ενθαρρύνει τον προσωπικό προβληματισμό τους επί του θέματος. Ο κάθε αναγνώστης επιχειρεί ασυνείδητα έστω να δώσει τις δικές του απαντήσεις τα ερωτήματα που τίθενται.

Β2.α. Να επισημάνετε στα κείμενα τρεις φράσεις ή προτάσεις μεταφορικής / συνυποδηλωτικής χρήσης της γλώσσας.

- Η σάτιρα «επιτίθεται» ιδίως σε πολιτικούς θεσμούς

- Επίσης, τα βέλη της

- το δάκρυ μας γλυκαίνει

Β2.β. Να αιτιολογήσετε τη χρήση τους.

Η μεταφορική χρήση της γλώσσας προσθέτει στο κείμενο επιπλέον νοηματικά επίπεδα και συνάμα το καθιστά παραστατικότερο. Έτσι, η αίσθηση ότι ο σατιρικός λόγος αξιοποιείται για να στηλιτεύσει τα κακώς κείμενα, λαμβάνει πιο σαφή εικόνα με τη χρήση των λέξεων επιτίθεται και βέλη, εφόσον μοιάζει σα να πραγματοποιεί μια επίθεση, μια πολεμική επίθεση.

Αντιστοίχως, η λυτρωτική επενέργεια της κωμωδίας γίνεται σαφέστερη με την αναφορά πως το δάκρυ γίνεται πιο γλυκό, αφού κατανοούμε πως ο πόνος απαλύνεται.

Β2. «...από τα περισσότερα δικτατορικά καθεστώτα απαγορεύεται η σάτιρα και η κωμωδία...»:

Β2. α. Να αιτιολογήσετε την επιλογή της σύνταξης από τον συγγραφέα.

Ο συγγραφέας επιλέγει να χρησιμοποιήσει παθητική σύνταξη ώστε να δοθεί έμφαση στην ενέργεια του ρήματος, δηλαδή στην απαγόρευση της σάτιρας και της κωμωδίας.

Β2. β. Να μετατρέψετε την παθητική σύνταξη σε ενεργητική.

Τα περισσότερα δικτατορικά καθεστώτα απαγορεύουν τη σάτιρα και την κωμωδία.