Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5η: πᾶν τὸ ἐναντίον τῆς πολιτικῆς ἀρετῆς: Ποιο πρόβλημα δημιουργείται με την εναλλαγή των όρων από τον Πρωταγόρα;

Hiroko Sakai 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5^η

πᾶν τὸ ἐναντίον τῆς πολιτικῆς ἀρετῆς: Ποιο πρόβλημα δημιουργείται με την εναλλαγή των όρων από τον Πρωταγόρα και τι μπορούμε να υποθέσουμε για την εξέλιξη του διαλόγου, δεδομένης της φροντίδας του Σωκράτη για ακριβολογία και ειδικά για ακριβείς ορισμούς των εννοιών;

Ο Πρωταγόρας, στην πρώτη ενότητα, ενημερώνει το Σωκράτη πως το μάθημα που διδάσκει είναι η ευβουλία στις ιδιωτικές και στις δημόσιες υποθέσεις. Στη διαπίστωση, μάλιστα, του Σωκράτη πως εννοεί την πολιτική τέχνη, ο σοφιστής απαντά θετικά.

Έπειτα, στα πλαίσια της μυθικής διήγησης, ο Πρωταγόρας αναφέρεται στην αιδώ και τη δικαιοσύνη, ως γνωρίσματα που ο Δίας ζήτησε να μοιραστούν σε όλους τους ανθρώπους. Με τον τρόπο αυτό διευρύνει την έννοια της πολιτικής αρετής στην οποία εντάσσει πέρα από την ευβουλία, την αιδώ και τη δικαιοσύνη. Ενώ, στην πέμπτη ενότητα, προχωρά σε μια ακόμη διεύρυνση της πολιτικής αρετής εντάσσοντας στα χαρακτηριστικά της και την ευσέβεια: «Ὧν ἐστιν ἕν καί ἡ ἀδικία καί ἡ ἀσέβεια καί συλλήβδην πᾶν τό ἐναντίον τῆς πολιτικῆς ἀρετῆς.»
Η τακτική αυτή του Πρωταγόρα να εντάσσει στα γνωρίσματα της πολιτικής αρετής όλο και περισσότερα στοιχεία θα δημιουργήσει εύλογα την απορία του Σωκράτη σχετικά με τη φύση της αρετής. Ο Σωκράτης, δηλαδή, θα θελήσει να μάθει αν η πολιτική αρετή είναι μια ευρύτερη έννοια που περικλείει άλλες επιμέρους έννοιες, όπως είναι η δικαιοσύνη και η ευσέβεια, ή αν αποτελεί μια ενιαία έννοια που απλώς την αποκαλούμε με διάφορους τρόπους.

«Ἒλεγες γαρ ὅτι Ζεύς τήν δικαιοσύνην καί τήν αἰδῶ πέμψειεν τοῖς ἀνθρώποις, καί αὖ πολλαχοῦ ἐν τοῖς λόγοις ἐλέγετο ὑπό σοῦ ἡ δικαιοσύνη καί σωφροσύνη καί ὁσιότης καί πάντα ταῦτα ὡς ἕν τι εἴη συλλήβδην, ἀρετή∙ ταῦτ’ οὖν αὐτά δίελθέ μοι ἀκριβώς τῷ λόγῳ, πότερον ἕν μέν τί ἐστίν ἡ ἀρετή, μόρια δέ αὐτῆς ἐστίν ἡ δικαιοσύνη καί σωφροσύνη καί ὁσιότης, ἤ ταῦτ’ ἐστίν ἅ νυνδή ἐγώ ἔλεγον πάντα ὀνόματα τοῦ αὐτοῦ ἑνός ὄντος∙» (Έλεγες ότι ο Δίας έστειλε στους ανθρώπους τη δικαιοσύνη και την αιδώ, και πάλι σε πολλά μέρη των λόγων σου αναφερόταν από σένα ότι η δικαιοσύνη και η σωφροσύνη και η οσιότητα αποτελούν μέρη της αρετής. Αυτό λοιπόν εξήγησέ μου με το λόγο σου: τι συμβαίνει από τα δύο, είναι η αρετή ένα πράγμα και η δικαιοσύνη και η οσιότητα είναι μέρη της, ή αυτά που έλεγα πριν λίγο είναι διαφορετικές ονομασίες ενός πράγματος;) [Μετάφραση: Γιώργος Γαζής, Ευθυμία Χατζηκυριάκου]

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας; Ποια σημασία τού αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτική δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτό;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5η: Ποια είναι τα συστατικά στοιχεία της αρετής και με ποιο τρόπο τα παρουσιάζει ο Πρωταγόρας;

Vivian Anderson

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5^η

Ποια είναι τα συστατικά στοιχεία της αρετής - όπως εμφανίζονται στην ενότητα αυτή - και με ποιο τρόπο τα παρουσιάζει ο Πρωταγόρας;

[Η δικαιοσύνη και η οσιότητα, όπως φαίνεται από την αδικία και την ασέβεια που ο Πρωταγόρας παρουσιάζει ως το αντίθετο της πολιτικής αρετής. (Συστατικό στοιχείο είναι και η σωφροσύνη, αλλά με το χωρισμό των ενοτήτων στο διδακτικό βιβλίο βρίσκεται στην 7η ενότητα). Από αυτά τα στοιχεία (δικαιοσύνη, σωφροσύνη, οσιότητα) θα ξεκινήσει στη δεύτερη ερώτησή του ο Σωκράτης.]   

Η έννοια της πολιτικής αρετής διευρύνεται σ’ αυτήν την ενότητα περιλαμβάνοντας τη δικαιοσύνη και την ευσέβεια. Η διεύρυνση αυτή θα προκαλέσει στη συνέχεια την απορία του Σωκράτη σχετικά με τη φύση της αρετής, αν δηλαδή είναι μία και ενιαία ή αν διαχωρίζεται σε περισσότερες επιμέρους αρετές.

Η αναφορά στη δικαιοσύνη γίνεται αναλυτικά από τον Πρωταγόρα μέσα από τη σύγκριση της στάσης των πολιτών απέναντι σ’ όποιον ψευδώς ισχυρίζεται ότι κατέχει κάποια ικανότητα, όπως είναι η αυλητική τέχνη, και σ’ όποιον με ειλικρίνεια παραδέχεται για τον εαυτό του ότι είναι άδικος.

Με την έντονη αντίδραση του κοινωνικού συνόλου απέναντι σ’ εκείνους του πολίτες που είναι τόσο άφρονες ώστε να παραδεχτούν δημόσια ότι είναι άδικοι, ο Πρωταγόρας τονίζει την ιδιαίτερη σημασία που αποδίδεται στη δικαιοσύνη. Η ίδια η συνοχή και λειτουργία της πολιτείας βασίζεται ακριβώς στην κοινή συμμετοχή όλων στη δικαιοσύνη, γι’ αυτό και όποιος αδυνατεί να υιοθετήσει τις αρχές της δικαιοσύνης πρέπει να απομακρύνεται από την πολιτεία.
Η δεύτερη συστατική έννοια της αρετής, που αναφέρεται σ’ αυτήν την ενότητα, είναι η ευσέβεια. Η παρουσίαση, όμως, της ευσέβειας γίνεται πολύ συνοπτικά, όταν ο Πρωταγόρας κάνει λόγο για εκείνα τα αρνητικά στοιχεία που εξοργίζουν τους πολίτες και τους ωθούν να τιμωρούν τους νέους, μιας και οι νέοι άνθρωποι θα μπορούσαν να τα αποφύγουν με την επιμέλεια, την άσκηση και τη διδασκαλία. Τα αρνητικά αυτά στοιχεία είναι η αδικία και η ασέβεια, ό,τι δηλαδή είναι αντίθετο στην πολιτική αρετή. Η παρουσίαση, επομένως, της ευσέβειας γίνεται μέσα από την αναφορά της αντίθετης έννοιάς της, της ασέβειας, ως στοιχείου που οι νέοι οφείλουν να αποφεύγουν.

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 3η: Πώς εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου (ενότητες 2 και 3) ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων ανάμεσα στον Προμηθέα και τον Επιμηθέα;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5η: Ποιες είναι οι μορφές της αγωγής κατά τον Πρωταγόρα και σε ποια σχέση βρίσκονται μεταξύ τους;

Laura Pierre-Louis

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5^η

Ποιες είναι οι μορφές της αγωγής κατά τον Πρωταγόρα και σε ποια σχέση βρίσκονται μεταξύ τους;

ἐξ ἐπιμελείας καί ἀσκήσεως καί διδαχῆς

Ο Πρωταγόρας κατατάσσει την πολιτική αρετή στις ιδιότητες που μπορούν να αποκτήσουν οι άνθρωποι μέσω της αγωγής, η οποία πραγματώνεται με την επιμέλεια, την άσκηση και τη διδασκαλία.

Η επιμέλεια ως έννοια σημαίνει την προσωπική φροντίδα και τη φιλοπονία, την προσωπική δηλαδή διάθεση του ατόμου να εργαστεί προκειμένου να βελτιστοποιήσει τον εαυτό του. Η επιμέλεια τίθεται ως η πρωταρχική μορφή αγωγής, υπό την έννοια ότι χωρίς την προσωπική θέληση και διάθεση για συνεχή προσπάθεια, δεν είναι εφικτή, όχι μόνο η κατάκτηση της πολιτικής αρετής, αλλά και οποιαδήποτε άλλη μάθηση.  

Η άσκηση αναφέρεται ως η αμέσως επόμενη μορφή αγωγής, αναδεικνύοντας έτσι τη σημασία που έδινε ο Πρωταγόρας στην εξάσκηση για την εμπέδωση της αρετής. Η εξάσκηση λειτουργεί ως το απολύτως απαραίτητο συμπλήρωμα της διδασκαλίας.

Παρόλο που η διδασκαλία αποτελεί τη βασικότερη μορφή αγωγής, τα αποτελέσματά της δεν μπορούν να είναι τα επιθυμητά, αν οι μαθητευόμενοι δεν προχωρήσουν σε μια συνειδητή προσπάθεια εξάσκησης. Η εξάσκηση αποτελεί επί της ουσίας την πρακτική εφαρμογή όσων οι μαθητές ακούν σε θεωρητικό επίπεδο, κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας. Η θεωρητική μόνο γνωριμία με την έννοια της αρετής, δεν αποτελεί ικανοποιητική αγωγή, γι’ αυτό και η πρακτική εφαρμογή κρίνεται απολύτως αναγκαία.
Διαπιστώνουμε, επομένως, πως οι τρεις αυτές μορφές αγωγής βρίσκονται σε άρρηκτη σχέση μεταξύ τους. Η επιμέλεια, η διάθεση φιλοπονίας, αποτελεί την εσωτερική κινητήριο δύναμη που ωθεί τους νέους στην κοπιώδη εξάσκηση, προκειμένου να εμπεδώσουν όσα διδάσκονται.

Συμπληρωματικά ως προς τις μορφές αυτές, λειτουργούν οι νουθεσίες και οι τιμωρίες, που έρχονται να επαναφέρουν τους νέους στην επιδίωξη της αρετής, όταν η προσωπική τους επιθυμία για την ηθική τους εξύψωση, δεν επαρκεί. Οι νουθεσίες (συμβουλές) συνιστούν μια ήπια μορφή καθοδήγησης, σε αντίθεση με τις τιμωρίες, που με έντονα παρεμβατικό τρόπο, έρχονται να οδηγήσουν τους νέους στην ταύτιση της αμέλειας και της αδιαφορίας με τη συνεπαγόμενη τιμωρία. (Με μια αναγωγή στις διδαχές της ψυχολογίας, θα λέγαμε ότι η τιμωρία βασίζεται στις αρχές του συμπεριφορισμού, όπου η επίτευξη της καθοδήγησης του νέου επιχειρείται μέσω των αρνητικών ενισχύσεων.)

Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί ότι μια βασική μορφή μάθησης για τους νέους είναι η μίμηση, η οποία όμως δεν αποτελεί συνειδητή μορφή αγωγής κι ως εκ τούτου δεν μπορεί να είναι ελεγχόμενη σε ικανοποιητικό βαθμό. Δεν είναι, δηλαδή, δεδομένο ότι ο νέος θα μιμηθεί το κατάλληλο πρότυπο, γι’ αυτό κι ο Πρωταγόρας δε τη συγκαταλέγει στις μορφές αγωγής.

Η αναφορά σε μια τόσο ασταθή μορφή αγωγής, όπως είναι η μίμηση, θα μπορούσε να εγείρει τις εύλογες αντιδράσεις του Σωκράτη.

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: Στο χωρίο αυτό ο Πρωταγόρας φαίνεται να δέχεται ότι το θρησκευτικό συναίσθημα είναι έμφυτο. Πώς εξηγείται η άποψή του αυτή, αν τη συσχετίσουμε με τις γενικότερες περί θεών αντιλήψεις του;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5η: Ποια άποψη υποστηρίζει ο Πρωταγόρας για τα χαρακτηριστικά που οι άνθρωποι έχουν από τη φύση ή από τυχαίο γεγονός;

Joni Mcpherson

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5^η

Ποια άποψη υποστηρίζει ο Πρωταγόρας για τα χαρακτηριστικά που οι άνθρωποι έχουν από τη φύση ή από τυχαίο γεγονός και ποια στάση τηρούν οι άλλοι άνθρωποι (της εποχής) απέναντι σ’ αυτά; Πώς κρίνετε τις απόψεις αυτές; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

Ο Πρωταγόρας αναφερόμενος στα χαρακτηριστικά των ανθρώπων που είναι έμφυτα ή προκύπτουν σ’ αυτούς από κάποιο τυχαίο γεγονός, δεν ασχολείται με τις θετικές τους εκφάνσεις (σωματικός κάλλος και αρτιμέλεια), καθώς αυτές γίνονταν ευνοϊκά δεκτές, αλλά στις αρνητικές (ασχήμια, έλλειψη ύψους, καχεκτικότητα), μιας και αυτές ήταν δυσκολότερο να γίνουν αποδεκτές.

Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Πρωταγόρα οι Αθηναίοι αντιμετώπιζαν με συμπόνια τις αρνητικές αυτές περιπτώσεις και δεν οργίζονταν, ούτε επιχειρούσαν με τιμωρίες ή νουθεσίες να αλλάξουν τους ανθρώπους αυτούς, καθώς γνώριζαν πως μια τέτοια προσπάθεια θα ήταν μάταιη, αν όχι ανόητη.

Οι Αθηναίοι μέσα από αυτή την παρουσίαση εμφανίζονται ώριμοι και με πλήρη επίγνωση πως η φύση κάθε ανθρώπου έχει καθοριστική επίδραση για την τελική  διαμόρφωση κάποιων χαρακτηριστικών του, γεγονός που καθιστά ανώφελη οποιαδήποτε απόπειρα για βελτίωση ή αλλαγή τους.

Η διάθεση αποδοχής και κατανόησης που παρουσιάζουν οι Αθηναίοι, όπως την καταγράφει εδώ ο Πρωταγόρας, έρχεται σε αντίθεση με τη στάση που κρατούσε γενικά ο αρχαίος κόσμος απέναντι στα φυσικά ελαττώματα και ιδίως οι Σπαρτιάτες, που είχαν θεσμοθετημένο έλεγχο των νεογέννητων παιδιών, ώστε να κρατούν μόνο τα αρτιμελή. Πληροφορίες για την τακτική αυτή των Σπαρτιατών λαμβάνουμε από το κείμενο του Πλούταρχου που αναφέρεται στο έργο του Λυκούργου. (Βίοι Παράλληλοι, Λυκούργος, παράγραφος 16)

«Τὸ δὲ γεννηθὲν οὐκ ἦν κύριος ὁ γεννήσας τρέφειν, ἀλλ’ ἔφερε λαβὼν εἰς τόπον τινὰ λέσχην καλούμενον, ἐν ᾧ καθήμενοι τῶν φυλετῶν οἱ πρεσβύτατοι καταμαθόντες τὸ παιδάριον, εἰ μὲν εὐπαγὲς εἴη καὶ ῥωμαλέον, τρέφειν ἐκέλευον, κλῆρον αὐτῷ τῶν ἐνακισχιλίων προσνείμαντες· εἰ δ’ ἀγεννὲς καὶ ἄμορφον, ἀπέπεμπον εἰς τὰς λεγομένας ᾿Αποθέτας, παρὰ Ταΰγετον βαραθρώδη τόπον, ὡς οὔτε αὐτῷ ζῆν ἄμεινον ὂν οὔτε τῇ πόλει τὸ μὴ καλῶς εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς πρὸς εὐεξίαν καὶ ῥώμην πεφυκός.»

[Εκείνο που γεννιόταν δεν ήταν υπεύθυνος ο γονιός να το αναθρέψει, αλλά παίρνοντάς το, το έφερνε σε κάποιον τόπο που ονομαζόταν λέσχη, όπου συνεδρίαζαν οι γεροντότεροι της φυλής του, οι οποίοι αφού εξέταζαν το μικρό παιδί, εάν ήταν καλοφτιαγμένο και δυνατό, διέταζαν να το αναθρέψει, εκχωρώντας του έναν από τους 9.000 κλήρους∙ εάν ήταν ατελές και δύσμορφο, το έστελναν στους λεγόμενους αποθέτες,  σ’ έναν τόπο γεμάτο χαράδρες κοντά στον Ταΰγετο, γιατί θεωρούσαν πως ούτε για το ίδιο ήταν προτιμότερο να ζήσει ούτε για την πόλη, όποιο εξαρχής δεν είχε γεννηθεί για να έχει καλή υγεία και δύναμη.]

Η επιλογή αυτή που έκαναν οι Σπαρτιάτες έβρισκε την αιτιολογία της στο γεγονός ότι κάθε παιδί που γεννιόταν ανήκε στην πόλη και η πόλη είχε κάθε δικαίωμα να επιλέγει τους καλύτερους δυνατούς μελλοντικούς πολίτες, ώστε η συνέχειά της να μην υπονομεύεται από ασθενικά και ατελή άτομα.

Είναι προφανές, βέβαια, πως μια δημοκρατική κοινωνία αποδεικνύει το ήθος της με τον τρόπο που αντιμετωπίζει εκείνους τους πολίτες που χρειάζονται περισσότερο τη φροντίδα και την προστασία της. Επομένως, η αποδοχή και η συμπόνια που επιδεικνύουν οι Αθηναίοι απέναντι στους συμπολίτες τους που δεν έχουν την καλύτερη δυνατή διάπλαση, αποτελεί την ιδανική αντιμετώπιση.

Εντούτοις, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας πως η έκθεση/απόθεση των βρεφών που δεν είχαν την επιθυμητή αρτιμέλεια ήταν διαδεδομένη -όχι βέβαια θεσμοθετημένη- και στην Αθήνα, όπως και στις περισσότερες πόλεις του αρχαίου κόσμου, ενώ η συμπεριφορά των πολιτών απέναντι σε όσους είχαν σωματικές ατέλειες ήταν πολύ συχνά χλευαστική. Μια τέτοια αναφορά, όμως, δε θα εξυπηρετούσε το επιχείρημα που διατυπώνει ο Πρωταγόρας, γι’ αυτό και επιλέγει να παρουσιάσει τη συμπεριφορά εκείνων που αντιλαμβάνονται το ακούσιο των σωματικών ελλείψεων.

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 3η: Τι συμβολίζουν η Βία και το Κράτος, κατά τη γνώμη σας, σε συνδυασμό με την όλη παρουσία των θεών στο μύθο του Πρωταγόρα;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5η: Ο Πρωταγόρας, για να αποδείξει ότι όλοι μπορούν να κατέχουν την αρετή και ότι η αρετή διδάσκεται, χρησιμοποιεί δύο επιχειρήματα.

Paul Bond 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5^η

Ο Πρωταγόρας, για να αποδείξει (να προβάλει ως γενικά αποδεκτό) ότι όλοι μπορούν να κατέχουν την αρετή και ότι η αρετή διδάσκεται, χρησιμοποιεί δύο επιχειρήματα. Να τα καταγράψετε και να τα αξιολογήσετε.

α) Στην αρχή της ενότητας ο Πρωταγόρας θέτει ως δεδομένη την ιδέα της καθολικότητας της αρετής, μολονότι αυτό αποτελεί δικό του συμπέρασμα, που βασίζεται στις συμπεριφορές των ανθρώπων: «όλοι οι άνθρωποι πιστεύουν πως ο καθένας μετέχει στη δικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετή».

Προκειμένου, λοιπόν, να στηρίξει την άποψή του σχετικά με την καθολικότητα της αρετής, χρησιμοποιεί ένα επιχείρημα που αντλεί από την παρατήρηση της καθημερινότητας των Αθηναίων. Το επιχείρημα βασίζεται στο διαφορετικό τρόπο με τον οποίοι οι Αθηναίοι αντιμετωπίζουν εκείνον που ψευδώς ισχυρίζεται ότι κατέχει κάποια τέχνη κι εκείνον που με ειλικρίνεια αποδέχεται ότι δεν είναι δίκαιος.

Στην πρώτη περίπτωση εξοργίζονται με την ανειλικρίνεια του συμπολίτη τους και οι δικοί του τον συμβουλεύουν σαν να είναι τρελός, καθώς γίνεται εύκολα αντιληπτό το εάν κάποιος γνωρίζει μια τέχνη ή όχι.

Στην περίπτωση όμως της δικαιοσύνης, οι Αθηναίοι θεωρούν δεδομένο ότι όλοι οφείλουν να ισχυρίζονται πως είναι δίκαιοι, είτε αυτό είναι αλήθεια είτε όχι. Κι ενώ σε οποιοδήποτε άλλο ζήτημα απαιτούν ειλικρίνεια, ως προς το θέμα της δικαιοσύνης απαιτούν έστω και την ψευδή αποδοχή της, καθώς πιστεύουν πως εκείνος που δεν υιοθετεί και δεν αποδέχεται τη δικαιοσύνη, δεν πρέπει να ζει μαζί με τους άλλους ανθρώπους.

Η προθυμία, άλλωστε, των Αθηναίων να εθελοτυφλήσουν μπροστά στην πραγματική φύση των συνανθρώπων τους αναδεικνύει κατηγορηματικά τη μέγιστη σημασία που αποδίδουν στην ανάγκη της κοινής αποδοχής των θεμελιωδών αρχών της κοινωνικής συνύπαρξης.

Η πειστικότητα του επιχειρήματος είναι μερική μόνο, καθώς ο σοφιστής χρησιμοποιεί αφενός πορίσματα μιας εμπειρικής παρατήρησης κι αφετέρου τα παρουσιάζει μέσα από το πρίσμα του επιθυμητού. Οι Αθηναίοι πιστεύουν ότι «πρέπει» να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι και το βρίσκουν «αναγκαίο» να μην υπάρχει κανείς που να μη μετέχει στη δικαιοσύνη. Μέσα απ’ αυτές τις σκέψεις, δηλαδή, μας παρουσιάζει ο Πρωταγόρας τι θεωρούν οι Αθηναίοι ότι πρέπει να γίνεται και όχι τι ακριβώς γίνεται. Αυτή η προσέγγιση μας παρουσιάζει το δέον και το επιθυμητό, αλλά μας αποκρύπτει το είναι και το συμβαίνον.

β) Σε ό,τι αφορά το διδακτό της αρετής ο Πρωταγόρας διακρίνει σε δύο κατηγορίες τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων: εκείνα που είναι έμφυτα κι εκείνα που αποκτώνται μέσα από τη διδασκαλία και την εξάσκηση. Παράλληλα, παρουσιάζει τη στάση των ανθρώπων απέναντι στις αρνητικές εκφάνσεις αυτών των χαρακτηριστικών, ανατρέχοντας ουσιαστικά εκ νέου σε παραδείγματα αντλημένα από την παρατήρηση της καθημερινής συμπεριφοράς των πολιτών.

Για όσα, λοιπόν, αρνητικά γνωρίσματα έχουν οι άνθρωποι από τη φύση τους, οι συμπολίτες τους δεν οργίζονται μαζί τους, ούτε επιχειρούν να τους νουθετήσουν. Η καχεκτική διάπλαση του σώματος, η ασχήμια και το μικρό ύψος, για παράδειγμα, είναι στοιχεία που οι άνθρωποι αποκτούν από τη φύση τους ή τυχαία, οπότε όλοι αντιλαμβάνονται πως είναι μάταιο να επιχειρήσουν να τα αλλάξουν με τιμωρίες ή συμβουλές.

Σε σχέση, όμως, με τα θετικά γνωρίσματα που κάθε πολίτης μπορεί να αποκτήσει μέσα από τη διδασκαλία, την άσκηση και την επιμέλεια, οι άνθρωποι οργίζονται μ’ εκείνους που δεν έχουν φροντίσει να τ’ αποκτήσουν. Αν, δηλαδή, κάποιος έχει αρνητικά γνωρίσματα στο χαρακτήρα και τη συμπεριφορά του, οι συμπολίτες του τον τιμωρούν ή το συμβουλεύουν, προκειμένου να τον αναγκάσουν να τα εξαλείψει ή τουλάχιστον να τα βελτιώσει μέσα από την κατάλληλη διδαχή και εξάσκηση. Σ’ αυτά τα αρνητικά χαρακτηριστικά, μάλιστα, που θα μπορούσε κάποιος να βελτιώσει με τη διδασκαλία, συγκαταλέγονται η αδικία και η ασέβεια, ό,τι δηλαδή είναι αντίθετο στην πολιτική αρετή.

Η σκέψη του Πρωταγόρα, επομένως, είναι πως εφόσον οι Αθηναίοι καταφεύγουν σε τιμωρίες και νουθεσίες, για να συνετίσουν εκείνους που δεν έχουν αποκτήσει θετικές συμπεριφορές και θετικά γνωρίσματα του χαρακτήρα, είναι εύλογο πως θεωρούν ότι τα στοιχεία που συνιστούν την πολιτική αρετή μπορούν να αποκτηθούν απ’ όλους, αν τους δοθεί η κατάλληλη διδασκαλία.

Το δεύτερο επιχείρημα, παρά την προφανή λογική που απορρέει από την εμπειρική παρατήρηση, ενέχει ορισμένες αντιφάσεις και ατέλειες που μειώνουν την πειστικότητά του:

• Στην εισαγωγική παρουσίαση του επιχειρήματος ο σοφιστής αναφέρει πως οι άνθρωποι θεωρούν ότι η αρετή μπορεί να διδαχτεί και ότι αποκτάται με επιμέλεια, απ’ όποιον την αποκτά (ᾧ ἂν παραγίγνηται), υπονομεύοντας έτσι την αρχή της καθολικότητας που είχε προηγουμένως υποστηρίξει.
• Το ίδιο συμβαίνει και όταν αναφέρεται στα θετικά επίκτητα γνωρίσματα, όταν λέει: εάν κάποιος δεν τα έχει (ἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃ), όπου επί της ουσίας παραδέχεται ότι δεν τα αποκτούν όλοι οι άνθρωποι. Η αδυναμία αυτή των ανθρώπων προσκρούει τόσο με την καθολικότητα της αρετής, όσο και με τη σκέψη ότι όλοι μπορούν να διδαχτούν και να αποκτήσουν την πολιτική αρετή.
• Με τη διαπίστωση του επιχειρήματος «ὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶ ἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποις» ο Πρωταγόρας παρουσιάζει ως δεδομένο αυτό που οφείλει να αποδείξει, έχουμε δηλαδή λήψη του ζητουμένου.

Οι ελλείψεις του επιχειρήματος θεραπεύονται μόνο αν δεχτούμε ότι ο Πρωταγόρας εννοεί, έστω κι αν δεν το διατυπώνει έτσι, ότι όλοι εν δυνάμει μπορούν να μετέχουν της πολιτικής αρετής και πως όλοι έχουν τη δυνατότητα να τη διδαχτούν. Αν γίνει αυτή η διευκρίνιση τότε μπορούν να υπάρξουν εξαιρέσεις στην καθολικότητα και στο διδακτό της αρετής, χωρίς να καταρρίπτονται οι θέσεις του σοφιστή.

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 3η: Πώς εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου (ενότητες 2 και 3) ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων ανάμεσα στον Προμηθέα και τον Επιμηθέα;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5η: οὐ φύσει ἀλλὰ διδακτόν: Ποιο είναι το νόημα της διάκρισης αυτής;

Mitch Dobrowner

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5^η

οὐ φύσει ἀλλὰ διδακτόν: Ποιο είναι το νόημα της διάκρισης αυτής; Να τη συσχετίσετε με την αριστοκρατική (αρχαϊκή) αντίληψη της ηθικής και τις γενικότερες αντιλήψεις των σοφιστών.

[Σύμφωνα με την αρχαϊκή αντίληψη περί ηθικής, οι ιδιότητες -τα χαρακτηριστικά του ανθρώπου- δίνονται εκ φύσεως και όσο «ανώτερο» είναι το γένος, η γενιά, τόσο ανώτερα, «ευγενέστερα», τα χαρακτηριστικά. Η διδασκαλία των σοφιστών αμφισβητεί αυτή την ηθική και μερικοί από τους σοφιστές διατυπώνουν θέσεις στις οποίες η ανθρωπότητα θα φτάσει ξανά στην εποχή του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, όπως ότι οι άνθρωποι είναι από τη φύση τους ίσοι και οι ανισότητες είναι θέμα κοινωνικών συμβάσεων. Με το οὐ φύσει θα εννοήσουμε ότι δεν δίνεται «έτοιμη» από τη φύση η πολιτική αρετή, αλλά δίνεται μόνο ως δυνατότητα σε όλους. Τα υπόλοιπα είναι θέμα διδασκαλίας και διαπαιδαγώγησης (όπως θα τονίσει στα επόμενα ο Πρωταγόρας). Η διάκριση φύσει - διδακτόν μπορεί να συσχετιστεί με τη θεμελιώδη διάκριση των σοφιστών σε φύσει και νόμῳ. Ο διδάσκων θα μπορούσε να αναφερθεί σ' αυτή, αφού πρόκειται για αντίληψη που διαπερνά την αρχαία ελληνική σκέψη σε πολλές εκφράσεις της, όπως η τραγωδία και η ιστορία του Θουκυδίδη. Η διάκριση φύσει και νόμῳ είναι ένα από τα σημεία που διαφοροποιούν τους σοφιστές μεταξύ τους. Ο Πρωταγόρας ανήκει στους υποστηρικτές του νόμου, αντίθετα π.χ. με τον Ιππία.]  

Η θέση του Πρωταγόρα είναι πως οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται ότι η πολιτική αρετή δεν προκύπτει εκ φύσεως, αλλά επέρχεται ως αποτέλεσμα διδασκαλίας και επιμέλειας, γι’ αυτό άλλωστε και μεριμνούν με τιμωρίες και συμβουλές να κατευθύνουν τα νέα άτομα προς τη σωστή συμπεριφορά.

Σύμφωνα με την άποψη αυτή, η απόκτηση της πολιτικής αρετής δεν μπορεί να προκύψει αυτόματα, όπως άλλα χαρακτηριστικά των ανθρώπων που είναι έμφυτα και εκδηλώνονται χωρίς να απαιτηθεί κάποια προσπάθεια. Η πολιτική αρετή υπάρχει απλώς ως δυνατότητα στους ανθρώπους, κάτι που σημαίνει ότι για να επιτευχθεί η κατάκτησή της απαιτείται κατάλληλη διδασκαλία από μέρους των γονιών και των παιδαγωγών, ώστε το παιδί να αντιληφθεί από νωρίς ποιες συμπεριφορές γίνονται αποδεκτές και ποιες όχι.

Σε αντίθεση, πάντως, με την αριστοκρατική αντίληψη περί ηθικής που πρέσβευε πως η ευγενική καταγωγή συνοδευόταν και με τις καλύτερες δυνατές ηθικές αρετές, οι σοφιστές θεωρούσαν πως οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι και με κοινές δυνατότητες εξέλιξης, οι οποίες διαφοροποιούνταν ανάλογα με την αγωγή που λάμβανε το άτομο και φυσικά λόγω των κοινωνικών συμβάσεων που κατέτασσαν και χαρακτήριζαν τους ανθρώπους ανάλογα με την κοινωνική τους θέση.

Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί πως η διάκριση ανάμεσα στα εκ φύσεως χαρακτηριστικά και σ’ εκείνα που προέκυπταν χάρη στη διδασκαλία, βρίσκεται σε συστοιχία και με τη διάκριση σε φύσει και νόμῳ, ανάμεσα δηλαδή σε ό,τι αποτελούσε έκφανση της φύσης του ανθρώπου και σε ό,τι προκρινόταν ως σωστό με βάση τους νόμους και τις αποφάσεις που λάμβαναν τα άτομα ως μέλη μιας κοινωνίας. Σε αυτή τη διάκριση, βέβαια, δεν υπήρχε ταύτιση ανάμεσα στις απόψεις των σοφιστών, καθώς ενώ ο Πρωταγόρας δίνει το προβάδισμα στις επιλογές που αποτελούσαν έκφραση του κοινωνικού συνόλου, σε ό,τι δηλαδή αποτελούσε νόμο της κοινωνίας, άλλοι σοφιστές, όπως ο Ιππίας, θεωρούσαν πως θα έπρεπε οι άνθρωποι να ακολουθούν τις επιταγές της φύσης και να μην κινούνται με βάση τις κοινωνικές συμβάσεις. Στην παρέμβαση, για παράδειγμα, που κάνει ο Ιππίας στη συζήτηση ανάμεσα στον Πρωταγόρα και το Σωκράτη, στα πλαίσια του πλατωνικού διαλόγου, ο Ιππίας λέει μεταξύ άλλων: «ὦ ἄνδρες, ἔφη, οἱ παρόντες, ἡγοῦμαι ἐγὼ ὑμᾶς συγγενεῖς τε καὶ οἰκείους καὶ πολίτας ἅπαντας εἶναι [337d] φύσει, οὐ νόμῳ: τὸ γὰρ ὅμοιον τῷ ὁμοίῳ φύσει συγγενές ἐστιν, ὁ δὲ νόμος, τύραννος ὢν τῶν ἀνθρώπων, πολλὰ παρὰ τὴν φύσιν βιάζεται.» (Άνδρες, είπε, όσοι είστε παρόντες, εγώ θεωρώ ότι είστε συγγενείς, φίλοι και συμπολίτες από τη φύση και όχι από το νόμο. Γιατί το όμοιο είναι συγγενικό με το όμοιό του χάρη στη φύση, ενώ ο νόμος που είναι ο δυνάστης των ανθρώπων, εξαναγκάζει σε πολλά που είναι αντίθετα προς τη φύση.»

Η διάκριση αυτή ανάμεσα σε όσα είναι σύμφωνα με τη φύση και σε όσα επιβάλλονται με το νόμο απασχολεί ιδιαίτερα τη σκέψη των αρχαίων Ελλήνων, υπό την έννοια ότι ενώ κάποιοι θεωρούν πως οι νόμοι ωθούν τους ανθρώπους να εξευγενίσουν και να συγκρατήσουν αρνητικές διαθέσεις και ορμές που προκύπτουν από τη φύση, άλλοι τονίζουν ότι οι νόμοι καταπιέζουν τους ανθρώπους και τους εξαναγκάζουν σε πράξεις και τρόπους ζωής που δεν είναι σύμφωνοι με τη φύση τους και άρα έχουν αρνητικές συνέπειες για τους ανθρώπους.

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: Ποια άποψη εκφράζει για τη γλώσσα ο Πρωταγόρας; Να τη συγκρίνετε με τις απόψεις του Ηροδότου για το ίδιο θέμα.

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5η: Ο Πρωταγόρας υποστηρίζει α) ότι, σύμφωνα με το μύθο, ο Δίας έδωσε σε όλους τους ανθρώπους την αἰδῶ και τη δίκη, και β) ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται.

Neil Camara

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5^η

Ο Πρωταγόρας υποστηρίζει α) ότι, σύμφωνα με το μύθο, ο Δίας έδωσε σε όλους τους ανθρώπους την αἰδῶ και τη δίκη, και β) ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται. Νομίζετε ότι υπάρχει αντίφαση ανάμεσα στις δύο αυτές θέσεις του Πρωταγόρα; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.

[Ο Δίας δεν μπορεί να εξασφαλίσει την καθολικότητα των δύο αρετών στους ανθρώπους, αφού αυτές δεν αποτελούσαν μέρος της αρχικής τους φύσης. Χρειάζεται επομένως η διδασκαλία. Δεν υπάρχει αντίφαση αν με το Δία, όπως και με την έκφραση φύσει, εννοήσουμε την προδιάθεση, το δυνάμει (με τη διατύπωση του Αριστοτέλη) που μετατρέπεται σε ἐνεργείᾳ με τη διδασκαλία.]  

Η παρουσίαση του μύθου έχει καθαρά συμβολικό χαρακτήρα, γεγονός που σημαίνει ότι η προσφορά του Δία αποτελεί μια ηθική εξέλιξη των ανθρώπων που προέκυψε από την ανάγκη για αρμονική συνύπαρξη. Η αιδώς και η δίκη απέκτησαν πρωταρχική σημασία, όταν οι άνθρωποι απέκτησαν κοινωνική υπόσταση και άρα υποχρεώσεις έναντι των λοιπών μελών της κοινωνίας. Υπ’ αυτή την έννοια μπορούμε να αντιληφθούμε πως τα στοιχεία που συνθέτουν την πολιτική αρετή δεν προκύπτουν αυτόματα στους ανθρώπους, χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνει πως είναι αντίθετα προς της φύση τους, προϋποθέτουν απλώς διδασκαλία και καθοδήγηση προκειμένου να ισχυροποιηθούν και να λειτουργήσουν ως βασικά χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς του ατόμου. Αποτελούν, δηλαδή, προϋπάρχουσες διαθέσεις, οι οποίες όμως δεν μπορούν να εκδηλωθούν, αν δε ληφθεί η κατάλληλη μέριμνα και αγωγή. Μπορούμε, άλλωστε, να διαπιστώσουμε πως το ίδιο συμβαίνει και με κάποιες εγγενείς δυνατότητες του ανθρώπου, όπως για παράδειγμα με την ομιλία. Ενώ, το άτομο γεννιέται έχοντας έμφυτη την ικανότητα παραγωγής ήχων, δεν μπορεί να φτάσει στην ικανότητα άρθρωσης, χωρίς τη διαδικασία της μίμησης και τη φροντίδα των γονιών να διδάξουν στο μικρό παιδί πώς να σχηματίσει λέξεις.

Επομένως, αν ερμηνεύσουμε την παρέμβαση του Δία, που μας δίνεται στο μύθο, ως μια εν δυνάμει κατάσταση ηθικής βελτίωσης των ατόμων, τότε δεν υπάρχει αντίφαση με την ανάγκη διδασκαλίας, εφόσον πολλές από τις δυνατότητες των ανθρώπων εκδηλώνονται και βελτιστοποιούνται μέσα από την αγωγή και την εξάσκηση.

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: πολιτική αρετή, αιδώς, δίκη

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5η: Από πού προέρχεται, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, η πολιτική αρετή;

Conni Togel

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5^η

Από πού προέρχεται, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, η πολιτική αρετή;

Η πολιτική αρετή σύμφωνα με τον Πρωταγόρα επέρχεται ως αποτέλεσμα διδασκαλίας, άσκησης και επιμέλειας. Σε αντίθεση, δηλαδή, με τα γνωρίσματα της εξωτερικής εμφάνισης ενός ατόμου, τα οποία προκύπτουν τυχαία και αποτελούν έμφυτα χαρακτηριστικά του, τα στοιχεία που συναποτελούν την πολιτική αρετή, όπως είναι η δικαιοσύνη και ο σεβασμός, είναι επίκτητα γνωρίσματα που μπορούν να γίνουν κτήμα του ατόμου, εάν τα διδαχθεί και αν ληφθεί μέριμνα για την εμπέδωσή τους.

Η μέριμνα για την εμπέδωσή τους, βέβαια, περιλαμβάνει και την έννοια της τιμωρίας, καθώς το άτομο που φέρεται άδικα και με ασέβεια, προκειμένου να αντιληφθεί το λάθος του, πρέπει να έρθει αντιμέτωπο με τις κατάλληλες κυρώσεις. Έτσι, ενώ οι άνθρωποι αποδέχονται την εξωτερική εμφάνιση ενός ατόμου, χωρίς να καταφεύγουν σε μάταιες συμβουλές και ανώφελες τιμωρίες, τηρούν αυστηρή στάση απέναντι στα ελαττώματα του ατόμου που μπορούν να βελτιωθούν με την κατάλληλη διδαχή.

Η ενστάλαξη, επομένως, των συμπεριφορών κι επιγνώσεων που συνιστούν την πολιτική αρετή, στους νέους ανθρώπους, επιτυγχάνεται μέσα από την κατάλληλη διδασκαλία, τη συνεχή άσκηση, τις νουθεσίες, αλλά και την επιβολή κυρώσεων σε περίπτωση που το άτομο δεν κατανοεί πλήρως την αξία τους και καταφεύγει σε ανεπιθύμητες συμπεριφορές.

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: Εκκλησία του Δήμου

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5η: ἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις: Να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση που προτάθηκε παραπάνω (κτείνειν ὡς νόσον πόλεως).

Oliver Frey 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5η

ἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις: Να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση που προτάθηκε παραπάνω (κτείνειν ὡς νόσον πόλεως). Είναι η κύρωση αυτή ηπιότερη ή όχι και γιατί;

[Είναι ζήτημα αν είναι ηπιότερη, δεδομένης της σημασίας που έχει για τον άνθρωπο η κοινωνική ζωή. Ειδικότερα για την εποχή εκείνη η εξορία ισοδυναμούσε με θάνατο. Πρβλ. τις απόψεις του Σωκράτη στον Κρίτωνα (κεφ. 15- 16) και την Ἀπολογία.]

Ενώ ο Δίας ορίζει ως τιμωρία εκείνου που δε συμμετέχει στην αιδώ και τη δικαιοσύνη, τη θανάτωση, ο Πρωταγόρας θεωρεί πως όποιος δε μετέχει της πολιτικής αρετής, δε θα πρέπει να ζει μαζί με τους άλλους ανθρώπους, θέτοντας δηλαδή ως ποινή την εξορία. Συγκρίνοντας τις δύο κυρώσεις, η θανάτωση μοιάζει σε πρώτο επίπεδο να είναι σκληρότερη, υπό την έννοια ότι επιφέρει στον άδικο άνθρωπο ένα βίαιο τερματισμό της ζωής του. Αν, όμως, εξετάσουμε την έννοια της εξορίας έχοντας υπόψη μας τον τρόπο σκέψης των Αθηναίων κατά τον 5ο και 4ο π.Χ. αιώνα, θα αντιληφθούμε πως για τους ανθρώπους εκείνης της εποχής, όπου η κοινωνική και πολιτική δράση αποτελούσε την πολυτιμότερη έκφανση του βίου τους, η εξορία έμοιαζε εξίσου αυστηρή, αν όχι αυστηρότερη, από τη θανάτωση.

Η εκδίωξη ενός πολίτη από τον τόπο όπου είχε δημιουργήσει την οικογένειά του και του οποίου αποτελούσε μέχρι τότε ενεργό μέλος, σήμαινε τον βίαιο τερματισμό της πολιτικής και κοινωνικής του ύπαρξης, στερώντας του αίφνης το σημαντικότερο τμήμα της προσωπικότητάς του. Οι Αθηναίοι, που μεγάλωναν και εκπαιδεύονταν στα πλαίσια μιας συμμετοχικής δημοκρατίας, δεν μπορούσαν να διανοηθούν τη ζωή τους, χωρίς τη δυνατότητα της κοινωνικής συναναστροφής και φυσικά της ενεργής συμμετοχής στις δημοκρατικές διαδικασίες. Αν τους στερούσαν τις βασικές αυτές κοινωνικές δράσεις, ήταν σαν να τους στερούσαν την ίδια τους τη ζωή. Ακούγοντας, επομένως, την πρόταση του Πρωταγόρα για εξόριση των αδίκων, την εκλάμβαναν ως αυστηρότατη κύρωση.

Άλλωστε, τόσο η θανατική ποινή που όριζε ο Δίας όσο και η εξορία που πρότεινε ο Πρωταγόρας, είχαν επί της ουσίας την ίδια επιδίωξη, να καταστήσουν σαφές στους πολίτες πως αποτελούσε καίρια υποχρέωσή τους να σέβονται και να ακολουθούν τα πρότυπα αλληλοσεβασμού και δικαιοσύνης που συνιστούσαν την πολιτική αρετή.

Αντιμέτωπος με το δίλημμα της θανάτωσης ή της εξορίας έρχεται και ο ίδιος ο Σωκράτης, κατά τη διάρκεια της δίκης του, αλλά και αμέσως κατόπιν όταν οι φίλοι και μαθητές του, του προτείνουν να αυτοεξοριστεί προκειμένου να γλιτώσει από τη θανατική ποινή που του έχει επιβληθεί.

Στην Απολογία του ο Σωκράτης τονίζει πως ακόμη και αν τον εξόριζαν, ο ίδιος δεν θα μπορούσε ποτέ να σταματήσει τη συνήθη δράση του, να συνομιλεί δηλαδή με τους νέους και να εξετάζει τα ζητήματα της αρετής, γεγονός που θα τον καθιστούσε ανεπιθύμητο, όπου κι αν πήγαινε. Η ζωή, επομένως, για τον Σωκράτη δεν έχει καμία αξία, αν δεν μπορεί να επιτελεί το κοινωνικό του χρέος.

Πλάτωνα «Απολογία Σωκράτους»

ἀλλὰ δὴ φυγῆς τιμήσωμαι; ἴσως γὰρ ἄν μοι τούτου τιμήσαιτε. πολλὴ μεντἄν με φιλοψυχία ἔχοι, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, εἰ οὕτως ἀλόγιστός εἰμι ὥστε μὴ δύνασθαι λογίζεσθαι ὅτι ὑμεῖς μὲν ὄντες πολῖταί μου οὐχ οἷοί τε ἐγένεσθε ἐνεγκεῖν τὰς ἐμὰς [37d] διατριβὰς καὶ τοὺς λόγους, ἀλλ᾽ ὑμῖν βαρύτεραι γεγόνασιν καὶ ἐπιφθονώτεραι, ὥστε ζητεῖτε αὐτῶν νυνὶ ἀπαλλαγῆναι· ἄλλοι δὲ ἄρα αὐτὰς οἴσουσι ῥᾳδίως; πολλοῦ γε δεῖ, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι. καλὸς οὖν ἄν μοι ὁ βίος εἴη ἐξελθόντι τηλικῷδε ἀνθρώπῳ ἄλλην ἐξ ἄλλης πόλεως ἀμειβομένῳ καὶ ἐξελαυνομένῳ ζῆν. εὖ γὰρ οἶδ᾽ ὅτι ὅποι ἂν ἔλθω, λέγοντος ἐμοῦ ἀκροάσονται οἱ νέοι ὥσπερ ἐνθάδε· κἂν μὲν τούτους ἀπελαύνω, οὗτοί με αὐτοὶ ἐξελῶσι πείθοντες τοὺς πρεσβυτέρους· [37e] ἐὰν δὲ μὴ ἀπελαύνω, οἱ τούτων πατέρες δὲ καὶ οἰκεῖοι δι᾽ αὐτοὺς τούτους. ἴσως οὖν ἄν τις εἴποι· “σιγῶν δὲ καὶ ἡσυχίαν ἄγων, ὦ Σώκρατες, οὐχ οἷός τ᾽ ἔσῃ ἡμῖν ἐξελθὼν ζῆν;“ τουτὶ δή ἐστι πάντων χαλεπώτατον πεῖσαί τινας ὑμῶν. ἐάντε γὰρ λέγω ὅτι τῷ θεῷ ἀπειθεῖν τοῦτ᾽ ἐστὶν καὶ διὰ τοῦτ᾽ ἀδύνατον [38a] ἡσυχίαν ἄγειν, οὐ πείσεσθέ μοι ὡς εἰρωνευομένῳ· ἐάντ᾽ αὖ λέγω ὅτι καὶ τυγχάνει μέγιστον ἀγαθὸν ὂν ἀνθρώπῳ τοῦτο, ἑκάστης ἡμέρας περὶ ἀρετῆς τοὺς λόγους ποιεῖσθαι καὶ τῶν ἄλλων περὶ ὧν ὑμεῖς ἐμοῦ ἀκούετε διαλεγομένου καὶ ἐμαυτὸν καὶ ἄλλους ἐξετάζοντος, ὁ δὲ ἀνεξέταστος βίος οὐ βιωτὸς ἀνθρώπῳ, ταῦτα δ᾽ ἔτι ἧττον πείσεσθέ μοι λέγοντι. τὰ δὲ ἔχει μὲν οὕτως, ὡς ἐγώ φημι, ὦ ἄνδρες, πείθειν δὲ οὐ ῥᾴδιον. καὶ ἐγὼ ἅμα οὐκ εἴθισμαι ἐμαυτὸν ἀξιοῦν κακοῦ [38b] οὐδενός.

Μετάφραση:

Μήπως τότε να προτείνω εξορία; Ίσως να δεχόσαστε να με καταδικάσετε σε εξορία. Θα έπρεπε να αγαπώ πολύ τη ζωή μου, για να είμαι τόσο ασυλλόγιστος ώστε να μην μπορώ να σκεφτώ ότι εσείς οι συμπολίτες μου δεν μπορέσατε να υποφέρετε τον τρόπο της ζωής μου και τα λόγια μου και δυσφορήσατε και οργιστήκατε ώστε να ζητάτε τώρα να απαλλαγείτε απ’ αυτά, πώς λοιπόν θα υπήρχαν άλλοι που θα μπορούσαν να τα ανεχτούν αδιαμαρτύρητα; Συμβαίνει το αντίθετο, άνδρες Αθηναίοι. Τι ωραία, αλήθεια, θα ήταν η ζωή μου, αν έφευγα από την πόλη, παρόλο που έχω αυτή την ηλικία και αν ζούσα πηγαίνοντας από πόλη σε πόλη, διωγμένος από παντού. Γιατί γνωρίζω καλά ότι, όπου κι αν πάω, αν μιλώ, θα ακούνε τους λόγους μου οι νέοι, όπως συμβαίνει κι εδώ. Και αν προσπαθήσω να τους απομακρύνω, αυτοί οι ίδιοι θα με διώξουν, πείθοντας τους πιο ηλικιωμένους. Κι αν δεν τους απομακρύνω εγώ, θα το κάνουν γι’ αυτούς οι πατέρες τους και οι συγγενείς τους.

Θα μπορούσε ίσως να μου πει κανείς: «Δεν μπορείς, Σωκράτη, να φύγεις από εδώ και να ζήσεις σε ξένη χώρα σωπαίνοντας;» Αυτό ακριβώς δυσκολεύομαι να το εξηγήσω σε ορισμένους από σας. Γιατί αν σας πω ότι αυτό είναι σαν να παρακούω το θεό και για το λόγο αυτόν είναι αδύνατο να ζω ήσυχος, δεν θα με πιστέψετε, γιατί νομίζετε ότι σας ειρωνεύομαι.

Αν πάλι σας πω ότι είναι μεγάλο αγαθό για τον άνθρωπο το να μιλά καθημερινά για θέματα όπως η αρετή και για άλλα για τα οποία με ακούτε να συζητώ εξετάζοντας τον εαυτό μου και τους άλλους και ότι η ζωή, χωρίς να τα εξετάζει κανείς αυτά, είναι ζωή που δεν αξίζει να τη ζει ο άνθρωπος, τότε θα με πιστέψετε ακόμη λιγότερο. Παρ’ όλα αυτά, έτσι συμβαίνει, όπως σας τα λέω, άνδρες, και δεν είναι δύσκολο να σας πείσω. Εγώ πάντως δεν θεώρησα ποτέ τον εαυτό μου άξιο για οποιαδήποτε ποινή.

[Μετάφραση: Αλέκα Τσοκάκη]

Ο Σωκράτης, έχοντας πλέον καταδικαστεί σε θάνατο, αρνείται την πρόταση των φίλων του να δραπετεύσει από τη φυλακή και να ζήσει εξόριστος, μακριά από την Αθήνα. Εδώ, ο φιλόσοφος αναφέρεται εκτενέστερα στην έννοια της εξορίας, προβάλλοντας τη μεγάλη του αγάπη για την πατρίδα του, την ανάγκη να σεβαστεί τους νόμους της πολιτείας που τον γέννησε και τον ανέθρεψε, και φυσικά πόσο ανάξια θα ήταν η ζωή του αν βρισκόταν εξόριστος σε κάποια άλλη πόλη.

Στο πλατωνικό αυτό έργο ο Σωκράτης παρουσιάζει έναν υποθετικό διάλογο με τους Νόμους της αθηναϊκής πολιτείας, για να δείξει εναργέστερα στον Κρίτωνα το μέγεθος της παρανομίας που θα επιτελούσε, σε περίπτωση που δεχόταν να αποδράσει από τη φυλακή και να φύγει εξόριστος σε κάποια άλλη πόλη.

Πλάτωνα «Κρίτων»

ΣΩΚΡΑΤΗΣ

αὐτὸς δὲ πρῶτον μὲν ἐὰν εἰς τῶν ἐγγύτατά τινα πόλεων ἔλϑῃς, ἢ Θήβαζε ἢ Μέγαράδε—εὐνομοῦνται γὰρ ἀμϕότεραι—πολέμιος ἥξεις, ὦ Σώϰρατες, τῇ τούτων πολιτείᾳ, ϰαὶ ὅσοιπερ ϰήδονται τῶν αὑτῶν πόλεων ὑποβλέψονταί σε διαϕϑορέα ἡγούμενοι τῶν νόμων, ϰαὶ βεβαιώσεις τοῖς διϰασταῖς τὴν δόξαν, ὥστε δοϰεῖν ὀρϑῶς τὴν  [53c] δίϰην διϰάσαι· ὅστις γὰρ νόμων διαϕϑορεύς ἐστιν σϕόδρα που δόξειεν ἂν νέων γε ϰαὶ ἀνοήτων ἀνϑρώπων διαϕϑορεὺς εἶναι. πότερον οὖν ϕεύξῃ τάς τε εὐνομουμένας πόλεις ϰαὶ τῶν ἀνδρῶν τοὺς ϰοσμιωτάτους; ϰαὶ τοῦτο ποιοῦντι ἆρα ἄξιόν σοι ζῆν ἔσται; ἢ πλησιάσεις τούτοις ϰαὶ ἀναισχυντήσεις διαλεγόμενος—τίνας λόγους, ὦ Σώϰρατες; ἢ οὕσπερ ἐνϑάδε, ὡς ἡ ἀρετὴ ϰαὶ ἡ διϰαιοσύνη πλείστου ἄξιον τοῖς ἀνϑρώποις ϰαὶ τὰ νόμιμα ϰαὶ οἱ νόμοι; ϰαὶ οὐϰ οἴει ἄσχημον [ἂν] [53d] ϕανεῖσϑαι τὸ τοῦ Σωϰράτους πρᾶγμα; οἴεσϑαί γε χρή. ἀλλ᾽ ἐϰ μὲν τούτων τῶν τόπων ἀπαρεῖς, ἥξεις δὲ εἰς Θετταλίαν παρὰ τοὺς ξένους τοὺς Κρίτωνος; ἐϰεῖ γὰρ δὴ πλείστη ἀταξία ϰαὶ ἀϰολασία, ϰαὶ ἴσως ἂν ἡδέως σου ἀϰούοιεν ὡς γελοίως ἐϰ τοῦ δεσμωτηρίου ἀπεδίδρασϰες σϰευήν τέ τινα περιϑέμενος, ἢ διϕϑέραν λαβὼν ἢ ἄλλα οἷα δὴ εἰώϑασιν ἐνσϰευάζεσϑαι οἱ ἀποδιδράσϰοντες, ϰαὶ τὸ σχῆμα τὸ σαυτοῦ  μεταλλάξας· ὅτι δὲ γέρων ἀνήρ, σμιϰροῦ χρόνου τῷ βίῳ λοιποῦ ὄντος ὡς τὸ [53e] εἰϰός, ἐτόλμησας οὕτω γλίσχρως ἐπιϑυμεῖν ζῆν, νόμους τοὺς μεγίστους παραβάς, οὐδεὶς ὃς ἐρεῖ; ἴσως, ἂν μή τινα λυπῇς· εἰ δὲ μή, ἀϰούσῃ, ὦ Σώϰρατες, πολλὰ ϰαὶ ἀνάξια σαυτοῦ. ὑπερχόμενος δὴ βιώσῃ πάντας  ἀνϑρώπους ϰαὶ δουλεύων—τί ποιῶν ἢ εὐωχούμενος ἐν Θετταλίᾳ, ὥσπερ ἐπὶ δεῖπνον ἀποδεδημηϰὼς εἰς Θετταλίαν; λόγοι δὲ ἐϰεῖνοι οἱ περὶ [54a] διϰαιοσύνης τε ϰαὶ τῆς ἄλλης ἀρετῆς ποῦ ἡμῖν ἔσονται;

Μετάφραση:

ΣΩΚΡΑΤΗΣ

Ο ίδιος μάλιστα, εάν αρχικά καταφύγεις σε κάποια από τις κοντινές πόλεις ή τη Θήβα ή τα Μέγαρα –γιατί είναι ευνομούμενες και οι δύο- θα φτάσεις ως εχθρός, Σωκράτη, της πολιτείας τους και όσοι φροντίζουν την πόλη τους θα σε κοιτάζουν περιφρονητικά, θεωρώντας σε διαφθορέα των νόμων, και θα επιβεβαιώσεις έτσι τη γνώμη των δικαστών, ώστε να θεωρήσουν ότι σε δίκασαν δίκαια∙ γιατί όποιος είναι διαφθορέας των νόμων, μπορεί να εκληφθεί ως διαφθορέας των νέων και των ανόητων ανθρώπων. Τι θα κάνεις, λοιπόν, θα φύγεις μακριά από τις ευνομούμενες πόλεις και από τους πιο ευπρεπείς ανθρώπους; Και κάνοντας αυτό θα αξίζει για σένα να ζεις; Ή θα πλησιάσεις αυτούς και με θράσος θα συζητήσεις μαζί τους –και τι θα πεις, Σωκράτη; Μήπως, όπως εδώ, πως η αρετή, η δικαιοσύνη, τα νόμιμα και οι νόμοι αξίζουν περισσότερο για τους ανθρώπους; Και δε νομίζεις πως αυτό θα φανεί πράγμα ανάξιο για τον Σωκράτη; Νομίζεις ότι αξίζει; Αλλά θα φύγεις απ’ αυτούς τους τόπους και θα πας στη Θεσσαλία κοντά στους φίλους του Κρίτωνα; Εκεί βέβαια υπάρχει μεγάλη ανομία και ατιμωρησία, και μπορεί να ακούσουν μ’ ευχαρίστηση πόσο γελοία απέδρασες από τη φυλακή, φορώντας κάποια στολή ή μια κάπα ή αυτά που συνηθίζουν να μεταμφιέζονται οι δραπέτες, αλλάζοντας τη μορφή σου. Θεωρείς ότι κανείς δε θα σου πει ότι γέρος άνθρωπος, που σου απομένει ελάχιστος χρόνος ζωής, τόλμησες να προσκολληθείς τόσο στην επιθυμία σου να ζήσεις, παραβαίνοντας τους σημαντικότερους νόμους; Ίσως, εάν δεν δυσαρεστήσεις κανέναν∙ διαφορετικά θα ακούσεις, Σωκράτη, πολλά και ανάξια για σένα. Κι ερχόμενος κρυφά εδώ θα ζήσεις κολακεύοντας όλους τους ανθρώπους –τι θα κάνεις, μήπως θα είσαι φιλοξενούμενος στη Θεσσαλία, όπως σαν να επισκέφτηκε τη Θεσσαλία για να παραστείς σε κάποιο δείπνο; Και οι λόγοι εκείνοι για τη δικαιοσύνη και την άλλη αρετή τι θα γίνουν για εμάς;

[Μετάφραση: Κωνσταντίνος Μάντης]

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας; Ποια σημασία τού αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5η: τεκμήριον: Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για τη συμμετοχή όλων στην πολιτική αρετή. Ποια είναι αυτή;

Μύκονος 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5^η

τεκμήριον: Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για τη συμμετοχή όλων στην πολιτική αρετή. Ποια είναι αυτή; Γιατί θεωρείται «τρελός» όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τη δικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετή;

[Η συνύπαρξη των ανθρώπων είναι αδιανόητη, αν δε διαθέτουν όλοι την πολιτική αρετή. Γι’ αυτό και αν κάποιος στερείται τη σωφροσύνη ή τη δικαιοσύνη, την αρετή του πολίτη γενικά, πρέπει να υποκρίνεται ότι τις κατέχει. Η υποκρισία παρατηρεί ο Α. Ε. Τaylor είναι ο φόρος που η κακία οφείλει στην αρετή.]  

Ο Πρωταγόρας για να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής λαμβάνει δυο παραδείγματα από την καθημερινή ζωή, τα οποία δείχνουν πόσο σημαντικό είναι για τους πολίτες να μετέχουν όλοι ανεξαιρέτως στην πολιτική αρετή.

Αν κάποιος ισχυριστεί ότι κατέχει μια οποιαδήποτε άλλη ικανότητα, ενώ είναι προφανές ότι ψεύδεται, οι συμπολίτες του είτε θυμώνουν μαζί του είτε απλώς τον περιγελούν και τον θεωρούν τρελό που τόσο απροκάλυπτα τους λέει ψέματα. Σε ό,τι αφορά όμως την πολιτική αρετή, ακόμη κι αν κάποιος είναι άδικος και το γνωρίζουν όλοι, αν ο ίδιος το παραδεχτεί και πει την αλήθεια για τον εαυτό του, τότε τον θεωρούν τρελό, γιατί πιστεύουν ότι όλοι πρέπει να λένε ότι είναι δίκαιοι είτε αυτό αληθεύει είτε όχι.

Με τα παραδείγματα αυτά ο Πρωταγόρας επισημαίνει πως για τους πολίτες μιας κοινωνίας η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή εν γένει, αποτελούν απολύτως σημαντικά γνωρίσματα για κάθε άτομο που θέλει να είναι μέλος της κοινωνίας τους. Είναι, επομένως, τρελός όποιος παραδέχεται πως είναι άδικος, γιατί τότε δεν υπάρχει γι’ αυτόν θέση στους κόλπους της πολιτείας.

Οι άνθρωποι, άλλωστε, θεωρούν πως ακόμη κι αν κάποιος δεν έχει κατορθώσει να εξελιχθεί ηθικά σε τέτοιο επίπεδο, ώστε η δικαιοσύνη να αποτελεί γι’ αυτόν μια εύλογη επιλογή, θα πρέπει τουλάχιστον να υποκρίνεται πως είναι δίκαιος και να προσαρμόζει τους τρόπους του ανάλογα με τη συμπεριφορά των δίκαιων ανθρώπων, γιατί διαφορετικά θα πρέπει να εκδιωχθεί από την πολιτεία.

Αναγνωρίζουν, δηλαδή, το ενδεχόμενο να μην έχει κατορθώσει κάποιος συμπολίτης τους να κατακτήσει την πολιτική αρετή και είναι πρόθυμοι να τον κρατήσουν ως μέλος της κοινωνίας τους, αρκεί να είναι κι εκείνος πρόθυμος να ζει σύμφωνα με το πρότυπο του ενάρετου πολίτη. Εάν μπορεί να συμμορφωθεί με τους κανόνες της πολιτείας, έστω κι αν πρέπει να καταπιέζει τον εαυτό του, τότε μπορεί να μείνει μαζί τους, διαφορετικά δεν έχουν άλλη επιλογή από το να τον εκδιώξουν, καθώς γνωρίζουν ότι είναι αδύνατο να επιτευχθεί η αρμονική συνύπαρξη των πολιτών, αν δεν κυριαρχεί ο σεβασμός μεταξύ τους και η καθολική αποδοχή των αρχών της δικαιοσύνης.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 3η: Πώς εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου (ενότητες 2 και 3) ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων ανάμεσα στον Προμηθέα και τον Επιμηθέα;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5η: ἡγοῦνται πάντες ... ἀρετῆς: Πού στηρίζεται το επιχείρημα του Πρωταγόρα και πώς το αξιολογείτε;

Cynara Shelton

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5^η

ἡγοῦνται πάντες ... ἀρετῆς: Πού στηρίζεται το επιχείρημα του Πρωταγόρα και πώς το αξιολογείτε;

[Στηρίζεται στην κοινή αντίληψη, ο Πρωταγόρας δεν το θεμελιώνει λογικά. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν έχει ουσιαστική - αντικειμενική βάση. Άλλωστε ακολουθεί εμπειρική απόδειξη που αρχίζει με τη λέξη τεκμήριον.]  

Ἵνα δὲ μὴ οἴῃ ἀπατᾶσθαι ὡς τῷ ὄντι ἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆς:

«Για να μη νομίζεις ότι πλανάσαι, εάν συμφωνήσεις ότι πράγματι όλοι οι άνθρωποι πιστεύουν πως ο καθένας μετέχει στη δικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετή.»

Ο Πρωταγόρας για να αποδείξει στο Σωκράτη την καθολικότητα της αρετής θα καταφύγει σε δύο παραδείγματα παρμένα από την καθημερινή ζωή, θα χρησιμοποιήσει δηλαδή τεκμήρια και όχι κάποιο επιχείρημα δομημένο σε λογικές προτάσεις/κρίσεις.

Τα παραδείγματα είναι τα ακόλουθα:

1^ο: Εάν κάποιος ισχυριστεί ότι είναι καλός αυλητής, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι, όλοι τον περιγελούν ή οργίζονται μαζί του.

2^ο: Αντίθετα, σε ό,τι αφορά τη δικαιοσύνη και την πολιτική αρετή, εάν κάποιος είναι άδικος και το ομολογήσει μπροστά σε όλους, τον θεωρούν τρελό, γιατί θεωρούν πως όλοι πρέπει να μετέχουν στη δικαιοσύνη.

Το επιχείρημα του Πρωταγόρα, στηριζόμενο σε παραδείγματα, παρ’ όλο που δεν ενέχει την ισχύ ενός συλλογισμού βασισμένου σε λογικές προτάσεις, αναδεικνύει την πεποίθηση των ανθρώπων σχετικά με την αξία που έχει η συμμετοχή όλων των πολιτών στη δικαιοσύνη. Ο Πρωταγόρας επιτυγχάνει έτσι, έστω και εμπειρικά, να τονίσει πως οι έννοιες της δικαιοσύνης και της γενικότερης πολιτικής αρετής κατέχουν σημαντική θέση στο σύστημα αξιών των πολιτών.

Οι πολίτες, ακόμη κι αν δεν έχουν όλοι ικανό θεωρητικό υπόβαθρο, κατανοούν και αποδέχονται πως ο μόνος τρόπος για να λειτουργήσει αρμονικά η κοινωνία τους, είναι να ακολουθούν όλοι τις αρχές της δικαιοσύνης στις πράξεις τους. Αντιλαμβάνονται, μάλιστα, όχι μόνο την αξία της δικαιοσύνης, αλλά και την ανάγκη της αποπομπής, της τιμωρίας δηλαδή, όσων αρνούνται να συμμορφωθούν με τις επιταγές ενός κοινωνικά αποδεκτού τρόπου διαβίωσης, διαπνεόμενου από τις αρχές της δικαιοσύνης και της πολιτικής αρετής. 

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν (αἰδοῦς καὶ δίκης) μετέχοιεν: Η άποψη αυτή αναφέρεται μόνο σε δημοκρατικά πολιτεύματα ή σε όλα;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5η: Θέσεις και επιχειρήματα του Πρωταγόρα.

Bryan Camilleri

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 5^η

Μετά το μύθο ο Πρωταγόρας καταφεύγει στο λόγο για να αποδείξει τις θέσεις του. Να εντοπίσετε στο κείμενο τις θέσεις που προβάλλει και τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί.

Στην ενότητα αυτή ο Πρωταγόρας θα επιχειρήσει να αποδείξει δύο θέσεις:

1. Ότι όλοι οι άνθρωποι θεωρούν πως κάθε άντρας μετέχει και στη δικαιοσύνη και στην άλλη πολιτική αρετή. (Καθολικότητα πολιτικής αρετής)
2. Ότι όλοι θεωρούν πως η αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως, αλλά ότι μπορεί να διδαχθεί και ότι επέρχεται ύστερα από φροντίδες.

Απόδειξη πρώτη θέσης:

Η απόδειξη της πρώτης θέσης θα βασιστεί σε δύο τεκμήρια, σε δύο παραδείγματα δηλαδή, παρμένα από την παρατήρηση της συμπεριφοράς των ανθρώπων.

α) Γιατί στις άλλες ικανότητες, όπως ακριβώς εσύ λες, εάν κάποιος ισχυρίζεται ότι είναι ικανός αυλητής, ή (ικανός) σε οποιαδήποτε άλλη τέχνη, στην οποία δεν είναι, ή τον περιγελούν ή αγανακτούν, και οι συγγενείς του πλησιάζοντάς τον, τον συμβουλεύουν σαν να είναι τρελός.

β) Στη δικαιοσύνη όμως και στην άλλη πολιτική αρετή, και αν ακόμα γνωρίζουν για κάποιον ότι είναι άδικος, αν αυτός ο ίδιος λέει την αλήθεια εναντίον του εαυτού του μπροστά σε πολλούς, πράγμα το οποίο στην πρώτη περίπτωση θεωρούσαν ότι είναι σωφροσύνη, το να λέει δηλαδή κανείς την αλήθεια, σ’ αυτή την περίπτωση (το θεωρούν) τρέλα.

Το δεύτερο τεκμήριο αιτιολογείται με δύο πεποιθήσεις των πολιτών:

α) Όλοι πρέπει να λένε ότι είναι δίκαιοι, είτε είναι είτε όχι.

β) Γιατί, κατά τη γνώμη τους, είναι αναγκαίο ο καθένας να μετέχει κατ’ αυτόν τον τρόπο στην πολιτική αρετή, διαφορετικά (είναι αναγκαίο) να μη συγκαταλέγεται ανάμεσα στους ανθρώπους.

Η πρώτη θέση ολοκληρώνεται με τη συμπερασματική διατύπωση του σοφιστή: Ότι λοιπόν εύλογα δέχονται κάθε άνθρωπο ως σύμβουλο γι’ αυτή την αρετή, επειδή πιστεύουν ότι όλοι μετέχουν σ’ αυτή, αυτά φέρνω ως επιχειρήματα.

Απόδειξη δεύτερης θέσης:

Ο Πρωταγόρας για να αποδείξει το διδακτό της αρετής, θα προχωρήσει στο διαχωρισμό των χαρακτηριστικών των ανθρώπων σε δύο κατηγορίες: στα έμφυτα και στα επίκτητα.

α) Έμφυτα γνωρίσματα των ανθρώπων: Γιατί όσα κακά νομίζουν οι άνθρωποι ότι έχουν ο ένας για τον άλλο από τη φύση ή τυχαία, κανείς δεν οργίζεται ούτε συμβουλεύει ούτε διδάσκει ούτε τιμωρεί όσους έχουν αυτά, για να μην είναι τέτοιοι, αλλά τους λυπούνται˙ για παράδειγμα, στους άσχημους ή μικρόσωμους ή ασθενικούς ποιος είναι τόσο ανόητος, ώστε να προσπαθεί να (τους) κάνει κάτι από αυτά; Γιατί ξέρουν βέβαια, νομίζω, ότι αυτά συμβαίνουν στους ανθρώπους από την φύση και την τύχη, δηλαδή οι καλές ιδιότητες και οι αντίθετές τους˙

β) Επίκτητα γνωρίσματα των ανθρώπων: όσες όμως καλές ιδιότητες νομίζουν ότι συμβαίνουν στους ανθρώπους με φροντίδα και άσκηση και διδασκαλία, εάν κάποιος δεν έχει αυτές, αλλά τις αντίθετές τους κακές, σ’αυτές τις περιπτώσεις, υποθέτω, συμβαίνουν και οι θυμοί και οι τιμωρίες και οι συμβουλές˙ μία από αυτές (τις κακές ιδιότητες) είναι και η αδικία και η ασέβεια και γενικά καθετί το αντίθετο στην πολιτική αρετή.

Συνοπτικά ο σοφιστής στηρίζει τη δεύτερη θέση ως εξής:

-          Για τα αρνητικά χαρακτηριστικά που έχει κάθε άνθρωπος από τη φύση, κανείς δεν τον συμβουλεύει, ούτε τον τιμωρεί, γιατί όλοι γνωρίζουν πως δεν μπορεί να κάνει κάτι για να τα αλλάξει.

-          Για εκείνα όμως τα χαρακτηριστικά που δεν είναι έμφυτα και ο άνθρωπος μπορεί να τα αλλάξει με άσκηση και διδασκαλία, οι άνθρωποι θυμώνουν και επιβάλλουν τιμωρίες. Σε αυτά ανήκουν η αδικία και η ασέβεια, που αποτελούν τα αντίθετα γνωρίσματα της πολιτικής αρετής.

-          Άρα, η πολιτική αρετή μπορεί να διδαχτεί.

 Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: α) αἰδώς, δίκη: Ποιο είναι το περιεχόμενο καθεμιάς έννοιας; β) Γιατί θεωρούνται πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίας συναγωγοί;