Θουκυδίδη, Επιτάφιος Περικλή, Κεφάλαια 45 & 46

Sanchez Nevado  

 
Θουκυδίδη, Επιτάφιος Περικλή, Κεφάλαια 45 & 46
 
KEIMENO
45. «Παισὶ δ’ αὖ ὅσοι τῶνδε πάρεστε ἢ ἀδελφοῖς ὁρῶ μέγαν τὸν ἀγῶνα (τὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθεν ἐπαινεῖν), καὶ μόλις ἂν καθ’ ὑπερβολὴν ἀρετῆς οὐχ ὁμοῖοι, ἀλλ’ ὀλίγῳ χείρους κριθεῖτε. φθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλον, τὸ δὲ μὴ ἐμποδὼν ἀνανταγωνίστῳ εὐνοίᾳ τετίμηται. εἰ δέ με δεῖ καὶ γυναικείας τι ἀρετῆς,* ὅσαι νῦν ἐν χηρείᾳ ἔσονται, μνησθῆναι, βραχείᾳ παραινέσει ἅπαν σημανῶ. τῆς τε γὰρ ὑπαρχούσης φύσεως μὴ χείροσι γενέσθαι ὑμῖν μεγάλη ἡ δόξα καὶ ἧς ἂν ἐπ’ ἐλάχιστον ἀρετῆς πέρι ἢ ψόγου ἐν τοῖς ἄρσεσι κλέος ᾖ».
 
* Ἀπευθύνεται στὶς γυναῖκες τῶν πεσόντων, τὶς χῆρες, ὄχι καὶ στὶς μητέρες ποὺ ἔχασαν τὰ παιδιά τους.
 
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
45. Γιὰ ἐσᾶς πάλι, τοὺς γιοὺς τῶν πεσόντων ἢ τὰ ἀδέλφια, βλέπω μεγάλο τὸν ἀγώνα σας –διότι συνήθως αὐτὸν ποὺ χάθηκε καθένας τὸν παινεύει–, καὶ μὲ πολλὴ δυσκολία, ἂν δείξετε ἐντελῶς ξεχωριστὴ ἀνδρεία, ἴσως σᾶς κρίνουν ὄχι βέβαια ὅμοιους ἀλλὰ λίγο κατώτερους ἀπὸ αὐτοὺς ἐδῶ. Γιατὶ, ὅταν εἶναι κανεὶς ζωντανός, ζηλεύει τὸν ἀνταγωνιστή, ἐνῶ αὐτὸς ποὺ δὲν στέκεται πιὰ ἐμπόδιο τιμᾶται μὲ μιὰ εὔνοια ποὺ δὲν μπορεῖ κανένας νὰ τὴν ἀνταγωνιστεῖ. Κι ἂν χρειάζεται νὰ πῶ κάτι καὶ γιὰ τῶν γυναικῶν τὴν ἀρετή, ὅσες θὰ μείνουν τώρα χῆρες, θὰ τὸ ἐκφράσω μὲ μιὰ σύντομη παραίνεση. Μεγάλη στ’ ἀλήθεια ἡ δόξα γιὰ σᾶς νὰ μὴ φανεῖτε κατώτερες ἀπὸ τὴ γυναικεία φύση σας, ἐπίσης γιὰ ὅποια θὰ γίνεται ὅσο τὸ δυνατὸν λιγότερος λόγος μεταξὺ τῶν ἀνδρῶν γιὰ τὶς ἀρετὲς ἢ τὴν ἐπιλήψιμη συμπεριφορά της.
 
ΚΕΙΜΕΝΟ
46. «Εἴρηται καὶ ἐμοὶ λόγῳ κατὰ τὸν νόμον ὅσα εἶχον πρόσφορα, καὶ ἔργῳ οἱ θαπτόμενοι τὰ μὲν ἤδη κεκόσμηνται, τὰ δὲ αὐτῶν τοὺς παῖδας τὸ ἀπὸ τοῦδε δημοσίᾳ ἡ πόλις μέχρι ἥβης θρέψει, ὠφέλιμον στέφανον τοῖσδέ τε καὶ τοῖς λειπομένοις τῶν τοιῶνδε ἀγώνων προτιθεῖσα· ἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα, τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσιν. νῦν δὲ ἀπολοφυράμενοι ὃν προσήκει ἑκάστῳ ἄπιτε».
 
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
6. Μίλησα λοιπὸν κι ἐγώ, κατὰ τὸ προγονικὸ ἔθιμο, καὶ εἶπα ὅσα εἶχα νὰ πῶ, τιμήθηκαν ἐπίσης τελετουργικὰ αὐτοὶ ποὺ θάβονται τώρα, τὰ παιδιά τους τὰ ἀναλαμβάνει ἀπὸ σήμερα μὲ δημόσια δαπάνη μέχρι τὴν ἐνηλικίωσή τους ἡ πόλη καταθέτοντας ἔτσι ἕνα στεφάνι ὠφέλιμο στοὺς πεσόντες καὶ σὲ αὐτοὺς ποὺ ἀπομένουν, ὡς ἔπαθλο τέτοιων ἀγώνων. γιατί, ὅπου ἔχουν καθιερωθεῖ μέγιστα βραβεῖα γιὰ τὴν ἀρετή, ἐκεῖ ὑπάρχουν καὶ οἱ ἄριστοι πολίτες. Καὶ τώρα, ἀφοῦ καθένας θρήνησε τὸν δικό του, μπορεῖτε νὰ πηγαίνετε.
 
Ερμηνευτικές ερωτήσεις
 
Κείμενο 45
1. Ποιο είναι το χρέος που κληροδοτείται στα παιδιά και στα αδέλφια των νεκρών;
 
Ο Περικλής επισημαίνει στους γιους και στα αδέλφια των νεκρών πως πλέον θα χρειαστεί να προσπαθήσουν πολύ και να δείξουν ξεχωριστή ανδρεία, για να φανούν όχι ακριβώς αντάξιοι, αλλά τουλάχιστον για να μη θεωρηθούν πολύ υποδεέστεροι συγκρινόμενοι με τους νεκρούς συγγενείς τους. Η θυσία εκείνων, η γενναιότητά τους, καθώς και το γεγονός πως δεν ζουν πια, θα οδηγήσουν όλους τους συμπολίτες τους στο να τους αποδίδουν ασύγκριτες τιμές αφενός γιατί πράγματι εκτιμούν την προσφορά τους στην πατρίδα και αφετέρου γιατί δεν θα υπάρχει πια το εμπόδιο του φθόνου στην αναγνώριση της αξίας τους. Χρέος, επομένως, των άμεσων συγγενών είναι να αγωνιστούν συνειδητά, ώστε να μην εκθέσουν με τη στάση τους τη μνήμη και τη δόξα των πατεράδων και των αδελφών τους που πέθαναν τιμημένοι.
 
2. Μεταξύ των άλλων δυσκολιών που δυσχεραίνουν την προσπάθεια των επιζώντων να εξομοιωθούν με τους νεκρούς συγκαταλέγεται και ο φθόνος. Να αναφέρετε τα αίτια και τα αποτελέσματα στα οποία οδηγεί το συγκεκριμένο ελάττωμα της ανθρώπινης φύσης. (Η αναφορά σας να περιοριστεί στα δεδομένα του κειμένου).
 
Ο φθόνος, το βασικό αυτό ελάττωμα της ανθρώπινης φύσης, αποτρέπει τους ανθρώπους από το να αναγνωρίσουν με ειλικρίνεια την αξία και την προσφορά των συνανθρώπων τους, επειδή θεωρούν -λανθασμένα- πως κάτι τέτοιο θα μειώσει τη δική τους αξία. Οι περισσότεροι άνθρωποι, άλλωστε, λειτουργούν εγωκεντρικά, οπότε θέλουν να λαμβάνουν οι ίδιοι τιμές και να αναγνωρίζονται οι ίδιοι ως ξεχωριστοί και χαρισματικοί. Αντιμετωπίζουν, έτσι, τους άλλους ως ανταγωνιστές και θεωρούν πως στέκουν εμπόδιο στη δική τους ανάδειξη.
 
3. «τόν οὐκ ὄντα, τό μή ἐμποδών - τοῖς ζῶσι»: Να αναλύσετε το περιεχόμενο της αντίθεσης.
 
Με την αντίθεση αυτή τονίζεται η στάση των ζωντανών ανθρώπων απέναντι σε εκείνους που δεν ζουν πια και παύουν έτσι να αποτελούν εμπόδιο στην αναγνώριση της δικής τους αξίας. Εκείνοι που μέχρι πρότινος θεωρούνταν ανταγωνιστές και οι γύρω τους δεν ήθελαν να αναγνωρίσουν το ήθος και την προσφορά τους, μόλις πεθάνουν γίνονται αποδέκτες πολύ μεγάλων τιμών, ακριβώς από εκείνους που τους θεωρούσαν ανταγωνιστές. Κατ’ αυτό τον τρόπο γίνεται σαφές πως για τους νεκρούς του πολέμου επιφυλάσσεται μεγάλη εύνοια και τιμή, ενώ οι ζωντανοί παραμένουν δέσμιοι του φθόνου των συμπολιτών τους, εφόσον μεταξύ των ζωντανών ανθρώπων υπάρχει πάντοτε μια σχέση ανταγωνισμού.
 
4. Να συσχετίσετε όσα ανέφερε ο ρήτορας για το φθόνο στο κεφάλαιο 35 με όσα υποστηρίζει για το ίδιο θέμα στο κεφάλαιο 45.
 
Κεφ. 35 «όμως, αυτός που δεν τα γνώρισε, θα σχημάτιζε τη γνώμη πως πρόκειται για υπερβολές, επειδή νιώθει φθόνο, αν τυχόν ακούσει κάτι που ξεπερνά τη δική του δύναμη. Γιατί μόνο ως εκείνο το σημείο ανέχεται ο άνθρωπος ν’ ακούει επαίνους που λέγονται για άλλους, ως εκεί που κι ο καθείς πιστεύει ότι είναι ικανός να κατορθώσει κάτι απ’ όσα άκουσε· όμως, για καθετί που ξεπερνά τη δύναμη του, κυριεύεται απ’ την πρώτη στιγμή από φθόνο, κι έτσι δεν δίνει πίστη.»
 
Ενώ στο Κεφάλαιο 45 ο Περικλής υποστηρίζει πως οι νεκροί γίνονται αποδέκτες μεγάλων τιμών και επαίνων, εφόσον οι ζωντανοί δεν τους βλέπουν πια ανταγωνιστικά, στο Κεφάλαιο 35 παρουσιάζει μια τελείως διαφορετική εικόνα, ισχυριζόμενος πως οι ζωντανοί δυσπιστούν λόγω του φθόνου τους για όσα επαινετικά ακούν για τους νεκρούς. Πρόκειται, βέβαια, για μια σαφή αντίφαση στα λεγόμενα του ρήτορα, η οποία αίρεται μόνο αν λάβουμε υπόψη τη διαφορετική σκοπιμότητα που υπηρετούν τα δύο αυτά κεφάλαια. Στο εισαγωγικό κεφάλαιο (35) ο ρήτορας επιδιώκει να κερδίσει την εύνοια του κοινού του παρουσιάζοντας τις δυσκολίες που υπάρχουν στο να επαινέσει κανείς επιτυχώς τα ανδραγαθήματα των νεκρών. Στο Κεφάλαιο 45, από την άλλη, επιχειρεί να εξηγήσει στους ακροατές του -ιδίως στους συγγενείς των νεκρών- πως θα χρειαστεί να δείξουν μεγάλη γενναιότητα και να επιτύχουν σημαντικά έργα προς όφελος της πόλης, αν θέλουν να φανούν αντάξιοι ή έστω επαρκείς απέναντι στις τιμές και τη δόξα που απέκτησαν οι τιμώμενοι νεκροί με το να θυσιάσουν τη ζωή τους για χάρη της πατρίδας.
 
5. Υπάρχουν στο κεφάλαιο 45 αντιφάσεις προς όσα ισχυρίστηκε ο ρήτορας σε προηγούμενα σημεία του λόγου του, οι οποίες μπορούν να δώσουν απάντηση για το έτος συγγραφής του Ἐπιταφίου; Να τις επισημάνετε και να τις αξιολογήσετε.
 
Η θέση του Περικλή στο Κεφάλαιο 45 πως οι ζωντανοί παύουν να αισθάνονται ζήλια για τους νεκρούς και τους αποδίδουν ασύγκριτες τιμές βρίσκεται σε αντίφαση με τα όσα ισχυριζόταν στο Κεφάλαιο 35. Εκεί η άποψή του ήταν πως οι ακροατές που δεν έχουν γνώση των πολεμικών γεγονότων θα φανούν δύσπιστοι απέναντι στον ρήτορα, αν μιλήσει με ιδιαίτερα επαινετικό τρόπο για τα ανδραγαθήματα των νεκρών. Αυτή η αναφορά, όμως, σε ακροατές που δεν γνωρίζουν τα γεγονότα μας δημιουργεί την αίσθηση πως δεν ακούμε τον Περικλή, ο οποίος απευθύνεται σε άτομα που ζουν από κοντά τις πολεμικές αναμετρήσεις της Αθήνας, αλλά τον Θουκυδίδη, ο οποίος γράφοντας την ιστορία του μετά το τέλος του πολέμου, αντιλαμβάνεται πως οι μελλοντικοί αναγνώστες του -άπειροι των γεγονότων του πολέμου- δύσκολα θα αποδεχτούν τα όσα θα αναφερθούν για την ανδρεία και το πνεύμα αυτοθυσίας των νεκρών του πολέμου. 
 
6. Να συσχετίσετε το περιεχόμενο της «ἀρετῆς» των γυναικών, όπως προσδιορίζεται από το ρήτορα στο κεφάλαιο 45 με το περιεχόμενο της «ἀρετῆς» των ανδρών, όπως προσδιορίστηκε σε προηγούμενα κεφάλαια.
 
«Βέβαια, η λέξη αρετή δεν έχει εδώ τη σημασία της ανδρείας, όπως συμβαίνει όταν αποδίδεται σε άνδρες, ούτε σημαίνει σωφροσύνη, όπως υποστηρίζει ο σχολιαστής. Εδώ μάλλον η λέξη αποκτά ένα γενικότερο νόημα και σημαίνει ικανότητα, αξία κ.ά. (Βλ. Ι. Θ. Κακριδή, ό.π., σ. 112 και Α. Φραγκούλη, ό.π., σ. 148).
 
7. Με ποια συγκεκριμένη συμπεριφορά η γυναίκα, κατά τον ρήτορα, θα αποκτήσει «δόξα» και «κλέος»;
 
Σε ό,τι αφορά τις γυναίκες ο Περικλής βασίζει την επιχειρηματολογία του στην οξύμωρη αντίθεση μεταξύ δόξας και απουσίας κλέους, με το κλέος να αφορά τη φήμη (καλή ή κακή) και το όνομα του ατόμου. Οι γυναίκες που έχασαν τους άνδρες τους θα αποκτήσει δόξα και τιμή, και κατ’ επέκταση θα φανεί αντάξια του νεκρού της συζύγου, αν το όνομά της («κλέος») δεν ακουστεί μεταξύ των ανδρών όχι μόνο αρνητικά («ψόγος»), αλλά ούτε και θετικά («έπαινος»). Η άποψη αυτή φανερώνει την υποβαθμισμένη θέση των γυναικών της Αθήνας την εποχή εκείνη, ανεξάρτητα από το ποιες πιθανώς ήταν οι πραγματικές απόψεις του ίδιου του Περικλή.
 
8. Ποια είναι η «ὑπάρχουσα φύσις» των γυναικών και με ποιο τρόπο πρέπει να την επιδείξουν στη συγκεκριμένη περίσταση;
 
Οι γυναίκες της Αθήνας εκείνης της εποχής όφειλαν να παραμένουν αφανείς, περιορίζοντας τη δράση τους αποκλειστικά εντός της οικίας τους και ασχολούμενες μόνο με την οικογένειά τους. Δεν είχαν το δικαίωμα ή τη δυνατότητα να συμμετέχουν στα κοινά, ούτε το περιθώριο να φανερώσουν τις δεξιότητες, τις αρετές και την προσωπικότητά τους. Ως εκ τούτου, στη συγκεκριμένη περίσταση, κι αφού έχασαν τους συζύγους τους, οφείλουν να συνεχίσουν τον ίδιο αφανή τρόπο ζωής και να μη θεωρήσουν πως επειδή έμειναν χωρίς σύζυγο μπορούν να κάνουν αισθητή την παρουσία τους στην πόλη.
 
9. Υπάρχουν στοιχεία στο κεφάλαιο 45 στα οποία ο Περικλής αντιπαραθέτει τον κόσμο της Αθήνας με τον κόσμο της Σπάρτης; Να τα επισημάνετε και να τα αναλύσετε.
 
«Υπάρχουν, βέβαια, κι αυτοί που διακρίνουν εδώ μια σύγκριση Αθήνας και Σπάρτης και υποστηρίζουν πως ο Περικλής αναφέρεται στις γυναίκες της Σπάρτης, που ζούσαν μια εντελώς διαφορετική ζωή από την ασκητική και συγκρατημένη ζωή των ανδρών. Πράγματι, στη Σπάρτη υπήρχε μια σχετική ελευθερία στη ζωή και τη δράση των γυναικών, μια ελευθερία που η δημοκρατική Αθήνα είχε αρνηθεί. Ο Λυκούργος είχε νομοθετήσει να γυμνάζονται μαζί τα αγόρια και τα κορίτσια, ενώ τον 4ο αιώνα π.Χ. οι γυναίκες της Σπάρτης εμφανίζονται ν’ αποκτούν περιουσίες και να παίρνουν μέρος στη δημόσια ζωή» (Βλ. Α. Φραγκούλη, ό.π., σ. 149).
 
10. Ποιο είναι το περιεχόμενο της λέξης «κλέος» στο κεφάλαιο 45;
 
Η λέξη κλέος έχει συνήθως την έννοια της δόξας και της καλής φήμης, όπως, για παράδειγμα, στη φράση «κλεινόν ἄστυ» που σημαίνει «ένδοξη πόλη» και αναφέρεται στην Αθήνα. Στο κεφάλαιο 45, ωστόσο, λαμβάνει την έννοια της είδησης, των νέων ή των πληροφοριών που σχετίζονται με ένα άτομο, ανεξάρτητα από το αν τα νέα αυτά είναι θετικά ή αρνητικά. Ο Περικλής χρησιμοποιεί τη λέξη αυτή, άλλωστε, για να επισημάνει στις γυναίκες πως δεν πρέπει να γίνονται συζητήσεις για εκείνες («κλέος») μεταξύ των ανδρών είτε πρόκειται για επαινετικά λόγια είτε για αρνητικά. Ως εκ τούτου, μεγαλύτερη τιμή για μια γυναίκα είναι το να μη γίνεται καθόλου γνωστή η παρουσία ή η δραστηριότητά της.
 
11. Ποια είναι η συμβουλή του ρήτορα σχετικά με τις αρετές και τα ελαττώματα των γυναικών;
 
Ο ρήτορας, ακολουθώντας τις αντιλήψεις της εποχής του για τη θέση των γυναικών, συμβουλεύει τις γυναίκες να παραμείνουν συνεπείς προς τη γυναικεία φύση τους και κατ’ επέκταση τον κοινωνικό τους ρόλο, ώστε το όνομά τους να μη συζητείται από τους άνδρες της πόλης ούτε επαινετικά ούτε αρνητικά. Υπ’ αυτή την έννοια, ακόμη κι αν μια γυναίκα εκείνης της εποχής είχε σημαντικές αρετές, το επωφελέστερο για εκείνη ήταν να μένει στην αφάνεια και να μη γίνεται γνωστή από τους άνδρες συμπολίτες της. Έτσι, κάθε γνήσια Αθηναία όφειλε όχι μόνο να έχει απολύτως ηθική συμπεριφορά, ώστε να μην κατηγορηθεί για τη στάση της, αλλά να καθιστά την παρουσία της όσο γίνεται λιγότερο αντιληπτή, ακόμη κι αν ήταν ενάρετη και αξιόλογη.
 
12. Πώς δικαιολογούνται οι απόψεις αυτές του Περικλή για τις γυναίκες, αφού η γυναίκα του ίδιου υπήρξε ένα από τα πιο συζητημένα πρόσωπα της εποχής του;
 
Η δεύτερη σύζυγος του Περικλή, η Ασπασία, είχε τη φήμη μιας πολύ δραστήριας και μορφωμένης γυναίκας. Η Ασπασία, όμως, δεν ήταν Αθηναία, ώστε να υπόκειται στους κοινωνικούς περιορισμούς που υπήρχαν για τις γνήσιες Αθηναίες. Είχε, έτσι, τη δυνατότητα να συμμετέχει πιο ελεύθερα σε κοινωνικές δραστηριότητες και να εκφράζει τις απόψεις της για θέματα της πόλης. Ο Περικλής, ωστόσο, απευθύνεται σε ένα ακροατήριο που έχει πολύ συγκεκριμένες απόψεις για τη θέση της γυναίκας και δεν βρίσκεται εκεί για να αναφερθεί στην προσωπική του περίπτωση. Ακολουθεί εύλογα, λοιπόν, τις ισχύουσες απόψεις της πόλης του και απηχεί τις απόψεις της πλειοψηφίας, ανεξάρτητα από το πώς πιθανά έβλεπε ο ίδιος τα πράγματα.
 
Κεφάλαιο 46
1. Τι επιθυμεί να τονίσει ο ρήτορας με τον εμπρόθετο προσδιορισμό «κατά τόν νόμον»;
 
«Μίλησα λοιπὸν κι ἐγώ, κατὰ τὸ προγονικὸ ἔθιμο»
Η επισήμανση του Περικλή πως ακολούθησε στον επιτάφιο λόγο του την εθιμική συνήθεια αποσκοπεί στο να μετριάσει την αίσθηση πως το περιεχόμενο του λόγου του παρέκκλινε από τα συνήθη. Στην πραγματικότητα, βέβαια, ο επιτάφιος λόγος του Περικλή διέφερε σημαντικά σε ορισμένα σημεία από την πάγια μορφή άλλων επιταφίων, εφόσον εκείνος που μιλούσε ήταν πρωτίστως ο ιστορικός Θουκυδίδης απευθυνόμενος σε ένα κατά πολύ ευρύτερο -και χρονικά μεταγενέστερο- ακροατήριο. Πιθανά ο λόγος που εκφωνήθηκε από τον Περικλή θα είχε διαφορετικό περιεχόμενο από αυτό που κατέγραψε ο ιστορικός. Πρόθεση, άλλωστε, του Θουκυδίδη ήταν να τιμήσει όχι τόσο τους νεκρούς του πρώτου έτους αλλά τη δημοκρατική Αθήνα των χρόνων του Περικλή.  
 
2. Να αναλύσετε το περιεχόμενο της φράσης «ὠφέλιμον στέφανον».
 
«Η πόλη εισάγεται εδώ με τη δυναμική της μορφή και παρουσιάζεται να προσφέρει ωφέλιμον στέφανον και στους νεκρούς -τοῖσδε τε- και στους επιζώντες -τοῖς λειπομένοις-. Είναι σαφές πως ο ωφέλιμος στέφανος για τους νεκρούς αντιστοιχεί στο λόγο και στην ταφή, ενώ για τους επιζώντες σε όσα θα τους προσφέρει η πόλη στο μέλλον» (Βλ. Α. Φραγκούλη, ό.π., σ. 151). Ειδικότερα, το γεγονός ότι η πόλη θα αναλάμβανε δημοσία δαπάνη να αναθρέψει τα παιδιά των πεσόντων μέχρι την ενηλικίωσή τους συνιστά μια σαφώς επωφελή και σημαντική μέριμνα.
 
3. Ποια είναι η σημασία της μετοχής «ἀπολοφυράμενοι»;
 
Ο Περικλής δεν αναφέρεται μόνο στις γυναίκες, όπως στο κεφ. 34, 4 «καί γυναῖκες πάρεισιν αἱ προσήκουσαι ἐπί τόν τάφον ὀλοφυράμεναι», αλλά σε όλους τους συγγενείς των νεκρών. Ο ολοφυρμός των γυναικών είχε προηγηθεί του επιταφίου λόγου. (Βλ. και Ι. Θ. Κακριδή, ό.π., σ. 115).
 
4. Να σχολιάσετε τη λέξη «ἄπιτε» με την οποία ο ρήτορας κλείνει τον επιτάφιο λόγο του.
 
Η λέξη «ἄπιτε» με τον προτρεπτικό της χαρακτήρα («πηγαίνετε») αποτελεί πάγιο τρόπο ολοκλήρωσης ενός επιτάφιου λόγου και σηματοδοτεί την ολοκλήρωση της τελετής. Η αποχώρηση των πολιτών από τον χώρο της τελετής υποδηλώνει κατά τρόπο έμμεσο την αξίωση της πόλης να συνειδητοποιηθεί από εκείνους που πενθούν πως οι υποχρεώσεις τους -κυρίως απέναντι στην πόλη- συνεχίζονται και πως ο θρήνος τους οφείλει να χαρακτηρίζεται από μέτρο και κατ’ επέκταση να μην τους αποτρέπει από το να συνεχίσουν τη ζωή τους.
 
5. Να επισημάνετε τα κοινά στοιχεία που υπάρχουν μεταξύ της αρχής και του τέλους του Ἐπιταφίου.
 
«Εἴρηται καί ἐμοί λόγῳ κατά τόν νόμον … καί ἔργῳ οἱ θαπτόμενοι κεκόσμηνται». Ο επίλογος ξαναγυρίζει εμφαντικά σε θέματα που πραγματεύτηκε το προοίμιο: καί ἐμοί κατά τόν νόμον (35, 3), χρή καί ἐμέ ἑπομένου τῷ νόμῳ, αντίθεση του επιταφίου λόγου με τα έργα της ταφής (35, 1). Με τον τρόπο αυτό ο λόγος «αποστρογγυλώνεται» (Ι. Θ. Κακριδής, ό.π., σ. 114). Το σχήμα κύκλου που διαμορφώνεται με τις κοινές αναφορές στην αρχή και στο τέλος του λόγου δημιουργεί την αίσθηση ολοκλήρωσης και πληρότητας του λόγου.
 
6. «νῦν δέ ἀπολοφυράμενοι ὅν προσήκει ἑκάστῳ ἄπιτε» (Θουκυδίδη, Περικλέους Ἐπιτάφιος, 46)
«νῦν δέ … κατά τόν νόμον τούς τετελευτηκότας ἀπολοφυράμενοι ἄπιτε» (Πλάτωνος Μενέξενος, 249)
«ὑμεῖς δέ ἀποδυράμενοι καί τά προσήκοντα ὡς χρή καί νόμιμα ποιήσαντες ἄπιτε» (Δημοσθένους Ἐπιτάφιος, 37).
Να επισημάνετε τον τρόπο με τον οποίο κλείνουν οι παραπάνω Επιτάφιοι και να τον σχολιάσετε.
 
Στους Επιτάφιους αυτούς λόγους αφού σημειωθεί πως έγινε ο θρήνος για τους νεκρούς («ἀπολοφυράμενοι», «ἀποδυράμενοι») σύμφωνα με το έθιμο («κατά τόν νόμον», «νόμιμα»), η τελευταία λέξη αποτελεί κάλεσμα στους πολίτες να φύγουν από τον χώρο («ἄπιτε»). Προκύπτει, έτσι, πως υπήρχε ένας πολύ συγκεκριμένος τρόπος δόμησης των επιτάφιων λόγων τόσο σε επίπεδο περιεχομένου όσο ακόμη και σε επίπεδο γλωσσικής διατύπωσης. Κυριαρχεί, μάλιστα, η αίσθηση του καθήκοντος και της συνήθειας, εφόσον δηλώνεται πως ακόμη και ο θρήνος για τους νεκρούς αποτελεί μέρος του εθίμου, έστω κι αν θα περίμενε κανείς πως μια τέτοια εκδήλωση θα είχε έναν πιο πηγαίο χαρακτήρα. Η μακροχρόνια, ωστόσο, συνήθεια παρόμοιων τελετών λόγω των συνεχών συγκρούσεων εκείνης της εποχής, είχε οδηγήσει στη διαμόρφωση ενός αυστηρά επαναλαμβανόμενου εθίμου, στο πλαίσιο του οποίου ακόμη και ο ανθρώπινος πόνος εντασσόταν στο εθιμικά αναμενόμενο.