Μανόλης Αναγνωστάκης «Ο νεκρός» [Τράπεζα Θεμάτων]

Martin Stranka

Μανόλης Αναγνωστάκης «Ο νεκρός» [Τράπεζα Θεμάτων]

ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ (1925-2005)

Ο νεκρός

Ήρθαν τα πρώτα τηλεγραφήματα

σταμάτησαν τα πιεστήρια και περίμεναν

έγιναν οι παραγγελίες στις αρμόδιες αρχές.

Μα ο νεκρός δεν πέθανε την ορισμένη ώρα.

Όλοι φόρεσαν τις μαύρες γραβάτες

δοκίμασαν στον καθρέφτη τις συντριμμένες πόζες

ακούστηκαν οι πρώτοι λυγμοί τα θλιβερά εγκώμια.

Μα ο νεκρός δεν πέθανε την ορισμένη ώρα.

Στο τέλος οι ώρες γινήκαν μέρες

εκείνες οι φριχτές μέρες της αναμονής

οι φίλοι άρχισαν να διαμαρτύρονται

έκλεισαν τα γραφεία τους σταμάτησαν τις πληρωμές

γυρνούσαν τα παιδιά τους αδέσποτα στους δρόμους.

Έβλεπαν τα λουλούδια να μαραίνονται.

Μα ο νεκρός δεν πέθανε την ορισμένη ώρα.

(Τόσα και τόσα πράγματα πού δεν προβλέπονται

Τόσες συνέπειες ανυπολόγιστες, τόσες θυσίες,

Σε ποιους υπεύθυνους να διαμαρτυρηθείς, πού να φωνάξεις;)

Και ο νεκρός δεν πέθανε την ορισμένη ώρα.

(Η Συνέχεια 3, 1963)

Το ποίημα «Ο νεκρός» πρέπει να γίνει κατανοητό στα πλαίσια της εποχής κατά την οποία δημιουργήθηκε∙ ο Αναγνωστάκης είναι ποιητής της μεταπολεμικής γενιάς και η ποίησή του καλύτερα από κάθε άλλη αποδίδει «… την ατμόσφαιρα και το αίσθημα ενός συγκεκριμένου τόπου και μιας συγκεκριμένης εποχής: της Κατοχής (1941-1945) και της περιόδου που ακολούθησε τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (Εμφύλιος 1945-1949), με όλα τα τραγικά για την Ελλάδα γεγονότα. Ο Αναγνωστάκης θεωρείται ο πλέον αντιπροσωπευτικός από την ομάδα εκείνη των ποιητών που αποκαλούνται πολιτικοί ή μαρξιστές ή ποιητές της ήττας ή ιδεολογικοί ή κοινωνικοί ποιητές, οι οποίοι καθορίζουν τη μία από τις τρεις κατευθύνσεις της μεταπολεμικής μας ποίησης (οι άλλες δύο είναι η υπαρξιακή και η υπερρεαλίζουσα)» (Νάσος Βαγενάς)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ:

α.1. Να κατατάξετε το ποίημα στην παραδοσιακή ή τη μοντέρνα ποιητική γραφή. (5 μονάδες)

Το ποίημα του Αναγνωστάκη εντάσσεται στην μοντέρνα ποίηση.

α.2. Να αιτιολογήσετε την παραπάνω επιλογή σας εντοπίζοντας τέσσερα σχετικά χαρακτηριστικά στο ποίημα. (12 μονάδες)

ð ο ελεύθερος στίχος,

ð η χρήση λεξιλογίου καθημερινής ομιλίας (οι φίλοι άρχισαν να διαμαρτύρονται),

ð απουσία μέτρου,

ð απουσία ομοιοκαταληξίας.

α.3. Να σχολιάσετε τον τίτλο του ποιήματος σε σχέση με το περιεχόμενο.(8 μονάδες)

Ο τίτλος αναφέρεται στο πρόσωπο/γεγονός που αποτελεί το βασικό σημείο του ποιήματος. Ο νεκρός ή καλύτερα η αναμονή του θανάτου του, λειτουργεί ως κεντρικός συμβολισμός στο ποίημα σχετικά με τα γεγονότα εκείνα που είτε δεν πραγματώθηκαν στην ώρα τους είτε προέκυψαν εντελώς απρόσμενα, χωρίς κανείς να τα αποζητήσει. Ο ποιητής σχολιάζει επί της ουσίας -μέσω του νεκρού που δεν πέθανε την ορισμένη ώρα-, όλα εκείνα τα απρόβλεπτα γεγονότα κι όλες εκείνες τις ακούσιες θυσίες, στις οποίες εξαναγκάστηκαν οι πολίτες κατά το διάστημα των δύσκολων για τη χώρα ιστορικών περιόδων, που επέφεραν σημαντικές και ανυπολόγιστες συνέπειες στη ζωή τους.

Γεγονότα και θυσίες που ανέτρεψαν τη ζωή των ανθρώπων, χωρίς κανείς να μπορεί στην πραγματικότητα να αναζητήσει τους ενόχους και να αποδώσει ευθύνες, όπως ακριβώς στην περίπτωση του νεκρού που δεν πέθανε την ορισμένη ώρα, αφού η φύση δεν λαμβάνει υπόψη της τους προγραμματισμούς των ανθρώπων.

β.1. Να εντοπίσετε στο ποίημα: α) τρεις (3) μεταφορές, β) μια οπτική εικόνα και γ) μια ακουστική εικόνα. (10 μονάδες)

α:

ð συντριμμένες πόζες

ð οι ώρες γινήκαν μέρες

ð γυρνούσαν τα παιδιά τους αδέσποτα στους δρόμους

β: «Όλοι φόρεσαν τις μαύρες γραβάτες

δοκίμασαν στον καθρέφτη τις συντριμμένες πόζες»

γ: «ακούστηκαν οι πρώτοι λυγμοί τα θλιβερά εγκώμια»

β.2. Να εντοπίσετε το σχήμα της επανάληψης και να αιτιολογήσετε τη χρήση του. (10 μονάδες)

Ο στίχος-μοτίβο που επαναλαμβάνεται 4 φορές στο ποίημα είναι ο ακόλουθος: «Μα ο νεκρός δεν πέθανε την ορισμένη ώρα». Τις τρεις πρώτες φορές ο στίχος επαναλαμβάνεται απαράλλαχτος, ενώ την 4^η παρουσιάζει μια μικρή διαφοροποίηση: «Και ο νεκρός δεν πέθανε την ορισμένη ώρα».

Ο ποιητής θέλοντας να σχολιάσει πως πολλά γεγονότα και πολλές καταστάσεις στη ζωή των ανθρώπων δεν είναι υπό τον έλεγχο των ενδιαφερομένων -με όσες συνέπειες μπορεί να προκύπτουν απ’ αυτή την απουσία ουσιαστικού ελέγχου-, επιλέγει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα· τον επικείμενο θάνατο ενός ανθρώπου, που καθυστερεί περισσότερο από το αναμενόμενο. Έτσι, ενώ όλοι περιμένουν από στιγμή σε στιγμή το θάνατο του ανθρώπου αυτού κι ετοιμάζονται για την κηδεία του, σταματώντας εν τω μεταξύ κάθε άλλη δραστηριότητα, ο νεκρός δεν πεθαίνει την ορισμένη ώρα, παρατείνοντας κατά πολύ την αναμονή των συγγενών και των φίλων.

Προκύπτει, επομένως, μια διάθεση αγανάκτησης κι ένας εκνευρισμός -οι φίλοι άρχισαν να διαμαρτύρονται-, ακόμη και σε σχέση μ’ ένα γεγονός τόσο δυσάρεστο, μόνο και μόνο γιατί αυτό δεν συμβαίνει ακριβώς τη στιγμή που όλοι περίμεναν πως θα συμβεί (Στο τέλος οι ώρες γινήκαν μέρες). Οι φίλοι του, λοιπόν, ενόσω ανέμεναν τον θάνατό του, παύουν κάθε άλλη προσωπική ή επαγγελματική δραστηριότητα (έκλεισαν τα γραφεία τους σταμάτησαν τις πληρωμές / γυρνούσαν τα παιδιά τους αδέσποτα στους δρόμους). Όμως, ο νεκρός δεν πέθανε την ορισμένη ώρα.

Η επανάληψη, οπότε, τη φράσης-μοτίβου ακολουθείται από τις συνέπειες που έχει η παράταση της αναμονής και φανερώνει με ιδιαίτερα παραστατικό τρόπο πώς επηρεάζεται η ζωή των ανθρώπων από γεγονότα και καταστάσεις που δεν μπορούν ούτε να ελέγξουν, αλλά ούτε και να προγραμματίσουν.

β.3. Να δικαιολογήσετε τη χρήση της παρένθεσης στο κείμενο. (5 μονάδες)

(Τόσα και τόσα πράγματα πού δεν προβλέπονται

Τόσες συνέπειες ανυπολόγιστες, τόσες θυσίες,

Σε ποιους υπεύθυνους να διαμαρτυρηθείς, πού να φωνάξεις;)

Ο ποιητής έχοντας δείξει μέσα από το παράδειγμα ενός νεκρού που δεν πεθαίνει την ορισμένη ώρα πώς και πόσο επηρεάζεται η ζωή των ανθρώπων, έρχεται με τους παρενθετικούς στίχους να επεξηγήσει το μήνυμα του όλου ποιήματος.

Όπως, λοιπόν, υπάρχουν γεγονότα που εξαρτώνται από τη φύση και για τα οποία κανείς δεν μπορεί να ζητήσει ευθύνες ή να διαμαρτυρηθεί, αφού η φύση βρίσκεται πέρα από τον έλεγχο των ανθρώπων. Έτσι, υπάρχουν και υπήρξαν πολλά γεγονότα, πολλές επώδυνες καταστάσεις που κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει· καταστάσεις, όμως, που είχαν ανυπολόγιστες συνέπειες στη ζωή των ανθρώπων (παγκόσμιος πόλεμος, εμφύλιος πόλεμος κ.ά.), και εξανάγκασαν τους πολίτες σε πλήθος αθέλητων θυσιών. Πρόκειται για εξαιρετικά δύσκολες εμπειρίες, που σημάδεψαν τη ζωή των πολιτών, μα για τις οποίες δεν μπορούν επί της ουσίας να αναζητήσουν τον «υπεύθυνο» ή να διαμαρτυρηθούν σε κάποιον συγκεκριμένα.

Η ζωή είναι γεμάτη απρόβλεπτες καταστάσεις κι απρόσμενα γεγονότα, που χωρίς κανείς να τα επιδιώκει, προκύπτουν αιφνιδίως και ανατρέπουν πλήρως τα σχέδια και τις προσδοκίες των ανθρώπων. Γεγονότα, όμως, που έχουν κάποτε τέτοια έκταση και τόσες συνέπειες -όπως για παράδειγμα ένας πόλεμος- όπου καθίσταται αδύνατο να αναζητηθεί ένας υπεύθυνος ή να αποδοθούν ευθύνες σε συγκεκριμένα πρόσωπα.

Τα λόγια του ποιητή στην παρένθεση αποτελούν, λοιπόν, ένα ευρύτερο σχόλιο για την ανθρώπινη κατάσταση και δεν σχετίζονται άμεσα με την περίπτωση του νεκρού που δεν πέθανε την ορισμένη ώρα. Ο ποιητής με αφορμή την περίπτωση του νεκρού αυτού, προχωρά σ’ ένα γενικότερο συμπέρασμα, που αφορά πολύ σημαντικότερα γεγονότα, τα οποία είχαν και έχουν συνέπειες πολύ μεγαλύτερης έκτασης.