Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Πλάτωνα Πολιτεία Ενότητα 12 (νήσοι μακάρων – ανθρώπινη φύση – ρόλος φυλάκων)

Jerry LoFaro

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Πλάτωνα Πολιτεία Ενότητα 12 (νήσοι μακάρων – ανθρώπινη φύση – ρόλος φυλάκων)

Ποιες ήταν στην αρχαιότητα οι δοξασίες για τις νήσους των μακάρων; Να τις συγκρίνετε με παρόμοιες αντιλήψεις άλλων θρησκειών και της χριστιανικής.

Σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες τα νησιά των μακαρίων βρίσκονταν πέρα από τις στήλες του Ηρακλή, στη Δύση (πέρα από το σημερινό Γιβραλτάρ), στο ρεύμα του Ωκεανού. Εκεί κατοικούσαν μετά τον θάνατό τους οι ήρωες, οι άνθρωποι της πρώτης γενιάς του ανθρώπινου γένους (της χρυσής εποχής) και οι ευσεβείς, μέσα σε απόλυτη ευτυχία και γαλήνη.

Τα νησιά των μακαρίων ως τόπος, όπου οι ενάρετοι αλλά και οι άνθρωποι που με τη δράση τους προσέφεραν μεγάλο έργο στους συνανθρώπους τους, βρίσκουν μετά θάνατο την επιβράβευσή τους, έχουν το ανάλογό τους στην έννοια του Παραδείσου της χριστιανικής και της ισλαμικής θρησκείας. Στις θρησκείες αυτές σκιαγραφείται με τρόπο εύληπτο για τους πιστούς ένας τόπος ιδανικής ομορφιάς και αρμονίας, όπου θα λάβουν την ανταμοιβή τους για την ηθική και ενάρετη διαβίωσή τους. Ο Παράδεισος, ωστόσο, λειτουργεί συμβολικά για να αποδοθεί μια τελείως διαφορετική κατάσταση ύπαρξης, κατά την οποία οι ψυχές των ανθρώπων θα βιώνουν τη θεϊκή παρουσία σε μια πραγματικότητα που δεν μπορεί να λάβει σαφή προσδιορισμό.

Αξίζει να σημειωθεί πως σε αντίθεση με το χριστιανισμό και τον ισλαμισμό, όπου οι ψυχές των ανθρώπων συνεχίζουν μια άχρονη και πιθανώς άυλη πορεία μετά το τέλος της σωματικής ύπαρξης, σε άλλες θρησκείες, όπως είναι ο ινδουισμός ή ο βουδισμός οι ψυχές επανέρχονται σ’ ένα διαρκή κύκλο μετενσαρκώσεων, εξαιτίας της εγωιστικής προσκόλλησής τους στην ευδαιμονία που προκύπτει από τις σωματικές απολαύσεις. Σε αυτές τις θρησκείες το επιδιωκόμενο ιδανικό είναι η πλήρης παύσης της ύπαρξης που μπορεί να προκύψει μόνο όταν ο άνθρωπος συνειδητοποιήσει το μάταιο των ανθρώπινων απολαύσεων. Η συνειδητοποίηση αυτή θα αποδεσμεύσει την ψυχή του από την ανάγκη της επιστροφής στην ψευδαίσθηση της ύπαρξης, και θα τον βοηθήσει ν’ αντιληφθεί πως όλα προκύπτουν, ανήκουν και υπάγονται στην απόλυτη θεϊκή ουσία που κατέχει τον κόσμο, και θα αποζητήσει έτσι την ένωσή του με το απόλυτο αυτό ον.

τάς τε βελτίστας φύσεις: Αφού διαβάσετε τα σχόλια του βιβλίου σας, να συγκρίνετε την άποψη του Πλάτωνα για τη φύση του ανθρώπου με την άποψη του Δημόκριτου: ἡ φύσις καὶ ἡ διδαχὴ παραπλήσιόν ἐστι. Καὶ γὰρ ἡ διδαχὴ μεταρυσμοῖ τὸν ἄνθρωπον, μεταρυσμοῦσα δὲ φυσιοποιεῖ.

βελτίστας φύσεις: Φύσις είναι αυτό που ο άνθρωπος δεν μπορεί να κατασκευάσει ο ίδιος, αλλά το βρίσκει να προϋπάρχει. Μπορεί βέβαια με την τέχνη να το συμπληρώσει, αλλά δεν είναι σε θέση να το αλλάξει ουσιωδώς. Φύσις επομένως, σε σχέση με τον άνθρωπο είναι τα χαρίσματα και τα ελαττώματα που έχει ως κτήμα του. Για τον Πλάτωνα η φύση παίζει καθοριστικό ρόλο στην εκλογή του άριστου βίου.

Συγκεκριμένα, με τον όρο «βελτίστας φύσεις» ο Πλάτων εννοεί τους ανθρώπους με φυσικά χαρίσματα, όπως υψηλή ευφυΐα, οξύτητα πνεύματος, ψυχικές δυνάμεις κ.ά. Ο Πλάτων πιστεύει ότι δεν διαθέτουν όλοι οι άνθρωποι από τη φύση τις ίδιες πνευματικές ικανότητες και ψυχικές δυνάμεις και συνεπώς τα αποτελέσματα της παιδείας θα είναι ανάλογα των φυσικών προδιαθέσεων του ανθρώπου (όπως για παράδειγμα αυτοί που ανήκουν στην τάξη των δημιουργών, ο συνδυασμός φύσης και παιδείας τους κατέταξε στην τάξη αυτή). Συνεπώς, δεν μπορούν να δουν όλοι οι άνθρωποι το αγαθό.

Δημόκριτος: «Η φύση και η διδασκαλία είναι παραπλήσιες. Γιατί η διδασκαλία αναδιαμορφώνει τον άνθρωπο, και καθώς αναδιαμορφώνει μεταβάλλει τη φύση του.»

Ο Πλάτωνας, χωρίς να παραγνωρίζει την αξία της παιδείας, εκφράζει ωστόσο την άποψη πως η φύση του ατόμου έχει μεγαλύτερη βαρύτητα στην κατοπινή εξέλιξή του. Έτσι, θεωρεί πως ορισμένοι άνθρωποι έχουν εκ φύσεως χαρίσματα που τους καθιστούν πιο δεκτικούς στην παιδευτική διαδικασία. Υπάρχουν, δηλαδή, άνθρωποι με αυξημένες νοητικές και αντιληπτικές ικανότητες, οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα να φτάσουν σ’ ένα πνευματικό επίπεδο, δυσεπίτευκτο, αν όχι ανέφικτο, για εκείνους που δεν έχουν από τη φύση τους προικιστεί ανάλογα. Τα αποτελέσματα, επομένως, της παιδευτικής διαδικασίας καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από τις ήδη υπάρχουσες ικανότητες του ατόμου, γεγονός που υποδηλώνει πως για αρκετούς ανθρώπους υπάρχουν εκ φύσεως περιορισμοί που δεν μπορούν να παρακαμφθούν.

Ο Πλάτωνας αποκλείει, λοιπόν, ένα μέρος των ανθρώπων από τον επιδιωκόμενο στόχο της θέασης του αγαθού, καθώς λαμβάνει ως δεδομένο πως δεν έχουν όλοι οι άνθρωποι τις ίδιες πνευματικές και ψυχικές αρετές, ώστε να έχουν ίδια ή παρόμοια πνευματική εξέλιξη. Η άποψή του αυτή, ωστόσο, έρχεται σε αντίθεση με την προσέγγιση του Δημόκριτου, ο οποίος αναγνωρίζει στη διδασκαλία, στην εκπαιδευτική διαδικασία, τη δυνατότητα να επηρεάσει σε τέτοιο βαθμό τη φύση του ανθρώπου, ώστε να τη μεταβάλει καθοριστικά. Η φύση των ανθρώπων, σε ό,τι αφορά τις πνευματικές τους ικανότητες, παρέχει ένα αρχικό υπόβαθρο το οποίο μπορεί να εξελιχθεί και να διαμορφωθεί ουσιαστικά υπό την επίδραση της παιδείας. Οι άνθρωποι, δηλαδή, δεν είναι από τη φύση τους προορισμένοι να ανήκουν σε κατηγορίες, όπως τους χωρίζει ο Πλάτωνας, καθώς η παιδεία που τους παρέχεται στην πορεία είναι αυτή που καθορίζει την πνευματική τους εξέλιξη. Ο Δημόκριτος εξισώνει έτσι τη φύση με τη διδασκαλία, τις προϋπάρχουσες δηλαδή έμφυτες δυνατότητες, με τη δύναμη της εκπαίδευσης να αναδιαμορφώνει το άτομο και να το οδηγεί διαρκώς σε νέες υψηλότερες πνευματικές επιτεύξεις.

Ποια είναι η θέση και ο ρόλος των φυλάκων στην πολιτεία, σύμφωνα με το κείμενο;

Οι φύλακες στο συγκεκριμένο απόσπασμα περιγράφονται με τους όρους «τοὺς ἐν παιδείᾳ», «τάς τε βελτίστας φύσεις».

Οι φύλακες, οι από τη φύση τους εξαίρετοι πολίτες, οφείλουν να αφοσιωθούν στην κοπιώδη παιδευτική διαδικασία που θα τους επιτρέψει να φτάσουν στον υψηλότατο αναβαθμό γνώσης. Κι όταν επιτύχουν αυτόν το στόχο, θα πρέπει στη συνέχεια, ακόμη κι αν δεν το επιθυμούν, να προσφέρουν τις σημαντικές υπηρεσίες τους στο υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο. Οι φύλακες, δηλαδή, έχουν στη συνέχεια να επιτελέσουν διττό ρόλο, καθώς αφενός θα πρέπει να μεριμνήσουν για την πνευματική καθοδήγηση εκείνων των πολιτών που βρίσκονται ακόμη στην οδυνηρή κατάσταση της άγνοιας, κι αφετέρου να αναλάβουν διοικητικά καθήκοντα για την καλύτερη δυνατή λειτουργία της πολιτείας.

Ο Πλάτωνας αναγνωρίζει βέβαια πόσο δύσκολη είναι η παιδευτική πορεία ως τη θέαση του αγαθού, και αντιλαμβάνεται πως οι άνθρωποι που φτάνουν σ’ αυτό το επίπεδο δεν θέλουν ύστερα να επιστρέψουν και να αναμειχθούν ξανά με τους αφώτιστους συμπολίτες τους. Ωστόσο, η θέαση του αγαθού δεν αποτελεί αυτοσκοπό, είναι περισσότερο το μέσο για την επίτευξη ενός υψηλότερου στόχου, που δεν είναι άλλος από την ευδαιμονία όλης της πολιτείας. Αν οι φύλακες παραμείνουν σε μια κατάσταση αδράνειας, απολαμβάνοντας μακάριοι την εσωτερική γαλήνη που τους παρέχει η γνώση, τότε δεν είναι χρήσιμοι για την πολιτεία και δεν ολοκληρώνουν την αποστολή τους. Καταφεύγουν ουσιαστικά σε μια φυγόπονη απραξία που δε θα πρέπει να τους είναι επιτρεπτή.

[Όσοι από τους φύλακες-επικούρους υποστούν με επιτυχία τις κρίσεις που έχουν καθορισθεί προάγονται μετά τα 50 τους έτη σε φύλακες παντελείς, δηλαδή σε φύλακες - άρχοντες (βασιλείς). Οι ενασχολήσεις αυτής της ολιγάριθμης αρχηγεσίας (ελίτ) είναι εν μέρει πρακτικές (διοίκηση του κράτους) και εν μέρει θεωρητικές, δηλαδή ενασχόληση με τις επιστήμες και τη φιλοσοφία. Οι άρχοντες έχουν την ευθύνη για την εκπαίδευση της νέας γενιάς των φυλάκων, ζουν μακάρια, επειδή απολαμβάνουν τις πνευματικές ηδονές που μόνο αυτές διαρκούν, και όταν πεθάνουν τιμώνται ως ήρωες.

Οι φύλακες - παντελείς αναλαμβάνουν, μετά τα 50 τους χρόνια, τη διακυβέρνηση και μεριμνούν για την ευδαιμονία ολόκληρης της πολιτείας. Πρόκειται συνεπώς για μια αριστοκρατία του πνεύματος, που εξουσιάζει και συνάμα υπηρετεί το πλήθος.

καταβαίνειν· πρβλ. Πολιτ. 539e «μετὰ γὰρ τοῦτο καταβιβαστέοι ἔσονταί σοι εἰς τὸ σπήλαιον πάλιν ἐκεῖνο, καὶ ἀναγκαστέοι ἄρχειν...». Οι φύλακες λοιπόν αφού θα έχουν εκπαιδευτεί ορθά και θα έχουν φιλοσοφήσει, οφείλουν να κατεβούν στο σπήλαιο, δηλαδή στην πρακτική πολιτική, για να ωφελήσουν με τις γνώσεις τους και την αρετή τους την πόλη ολόκληρη. Ειδικότερα οι φύλακες θα πρέπει όταν φτάσουν στην ηλικία των 35 ετών να άρχουν στον πόλεμο και να αναλαμβάνουν αξιώματα που αρμόζουν σε νέους. Όταν γίνουν 50 ετών, τότε πια μπορούν να μοιράζουν τον χρόνο τους ανάμεσα στη φιλοσοφία και στην άσκηση της εξουσίας. Όταν θα έχουν εκπαιδεύσει τους διαδόχους τους θα είναι έτοιμοι πια να φύγουν από τη ζωή και να κατοικήσουν στις νήσους των Μακάρων.]