Patrick Heron
Λογοτεχνία Κατεύθυνσης: Επεξεργασία
παράλληλου κειμένου
Η άρτια επεξεργασία του παράλληλου
κειμένου προϋποθέτει, αρχικά, τη σαφή κατανόηση όλων των θεματικών που
πραγματεύεται ο κάθε δημιουργός στα κείμενα της ύλης είτε αυτές είναι
προφανείς είτε προκύπτουν μέσα από την προσεκτικότερη προσέγγιση του κειμένου.
Προϋποθέτει, επίσης, αρκετές αναγνώσεις του αδίδακτου κειμένου, ώστε να
εντοπιστούν οι κοινές θεματικές, και να γίνει αντιληπτή η θέση που
παίρνει ο συγγραφέας/ποιητής του παράλληλου κειμένου ως προς το θέμα
που απασχολεί και τον δημιουργό του εξεταζόμενου έργου.
Ας σημειωθεί πως στο παράλληλο κείμενο
μπορεί να εκφράζεται παρόμοια ή ενδεχομένως διαφορετική -ακόμη και αντίθετη-
άποψη, σε σχέση με το κοινό θέμα που προσεγγίζουν οι δύο δημιουργοί.
Παραδείγματα:
Ο Κωνσταντίνος Καβάφης στο ποίημά του Ο
Δαρείος συνθέτει προφανώς ένα ποίημα για την ποίηση, στοιχείο που
προκύπτει εύλογα από το γεγονός ότι παρουσιάζει το δίλημμα και τους
προβληματισμούς ενός ποιητή τη στιγμή που γράφει το δικό του ποίημα. Εκείνο,
ωστόσο, που δεν φαίνεται στην πρώτη ανάγνωση και προκύπτει μόνο μέσα από την
κατανόησης της ειρωνικής στάσης που κρατά ο τριτοπρόσωπος αφηγητής απέναντι
στον ποιητή Φερνάζη, είναι το γεγονός ότι ο Καβάφης αντιλαμβάνεται την
ενασχόληση με την ποίηση ως ένα έργο εξαιρετικής αξίας και ευθύνης, στο
οποίο δεν χωρούν περιθώρια προσωπικής φιλοδοξίας και ανούσιας κενοδοξίας. Υπ’
αυτή την έννοια ως παράλληλο κείμενο μπορεί να εξεταστεί «Το Πρώτο Σκαλί»,
του ίδιου του Καβάφη, όπου ο γνωστός ποιητής Θεόκριτος τονίζει στον νέο ποιητή
Ευμένη πόσο δύσκολο είναι να κατακτήσει κάποιος δικαιωματικά μια θέση στο χώρο
της ποιητικής δημιουργίας.
«Εις το σκαλί για να πατήσεις τούτο
πρέπει με το δικαίωμά σου νάσαι
πολίτης εις των ιδεών την πόλι.
Και δύσκολο στην πόλι εκείνην είναι
και σπάνιο να σε πολιτογραφήσουν.
Στην αγορά της βρίσκεις Νομοθέτας
που δεν γελά κανένας τυχοδιώκτης.
Εδώ που έφθασες, λίγο δεν είναι·
τόσο που έκαμες, μεγάλη δόξα.»
Οι τυχοδιώκτες στους
οποίους αναφέρεται ο Θεόκριτος είναι, όχι μόνο οι μη αξιόλογοι
δημιουργοί, αλλά κι εκείνοι που βλέπουν την ποίηση ωφελιμιστικά και
προσπαθούν να την εκμεταλλευτούν. Σαφές παράδειγμα ο ποιητής Φερνάζης, που
θέλει να κολακέψει με το επικό του ποίημα τον βασιλιά Μιθριδάτη, και μέσω αυτού
ν’ αναδειχθεί, αποστομώνοντας τους φθονερούς επικριτές του.
Εις τον Θεόκριτο παραπονιούνταν
μια μέρα ο νέος ποιητής Ευμένης·
«Τώρα δυο χρόνια πέρασαν που γράφω
κ’ ένα ειδύλλιο έκαμα μονάχα.
Το μόνον άρτιόν μου έργον είναι.
Aλλοίμονον, είν’ υψηλή το βλέπω,
πολύ υψηλή της Ποιήσεως η σκάλα·
κι απ’ το σκαλί το πρώτο εδώ που είμαι
ποτέ δεν θ’ ανεβώ ο δυστυχισμένος.»
Η ειρωνεία που επιφυλάσσεται στον ιδιοτελή
Φερνάζη, αντικαθίσταται στο Πρώτο Σκαλί από τη θετική στάση του
Θεόκριτου προς τον νεαρό ποιητή, που δείχνει να αντιλαμβάνεται πόσο πραγματικά
δυσεπίτευκτο είναι το έργο της ποιητικής δημιουργίας, αλλά και της αντίστοιχης
καταξίωσης. Ο Ευμένης προσπαθεί να αναδειχθεί επιδιώκοντας την αρτιότητα στο
έργο του, ενώ ο Φερνάζης κολακεύοντας τον βασιλιά του.
Ανάμεσα στα δύο ποιήματα, λοιπόν,
έχουμε προφανείς συνεκτικούς δεσμούς, που σχετίζονται με τη θεματική
της ποίησης:
- ποιητές που έρχονται αντιμέτωποι με
τη δυσκολία της ποιητικής δημιουργίας
- τα κίνητρα της ποιητικής δημιουργίας
- η υπονοούμενη θέση του Καβάφη στο
θέμα της ποίησης
- ο ποιητής σε σχέση με τους άλλους
ποιητές (επικριτές / ενθαρρυντικοί ομότεχνοι)
- η ποίηση εν γένει ως αντικείμενο
κρίσης
Υπάρχουν, όμως, κι άλλες ομοιότητες που σχετίζονται με τους συνήθεις
τρόπους γραφής του Καβάφη, οι οποίοι γίνονται ευκολότερα αντιληπτοί, αν υπάρχει
εξοικείωση με την ποίησή του.
- χρονική μετάθεση του εξεταζόμενου
θέματος στο παρελθόν, με τη δημιουργία ενός ιστορικού πλαισίου
- χρήση προσωπείων
- πολλαπλά επίπεδα ειρωνείας, που επιτρέπουν στον ποιητή να
υπονομεύει σχεδόν κάθε εκφραζόμενη άποψη (ακόμη κι θετική στάση του Θεόκριτου,
μπορεί να εκληφθεί ως σκοπίμως συγκαταβατική)
- θεατρικότητα
Στον Δαρείο, βέβαια, εκτός από τις θεματικές που
σχετίζονται με την ποίηση, υπάρχει κι η πτυχή του ποιήματος που
εξετάζει το θέμα της υπεροψίας και της μέθης τόσο του Δαρείου όσο και
του Μιθριδάτη. Έτσι, το ποίημα αυτό μπορεί να ιδωθεί συγκριτικά με κάποιο που
να έχει επίσης στο νοηματικό του κέντρο την ίδια θεματική, όπως είναι, για
παράδειγμα, το «Μάρτιαι Ειδοί»
του Καβάφη:
Τα μεγαλεία να φοβάσαι, ω ψυχή.
Και τες φιλοδοξίες σου να υπερνικήσεις
αν δεν μπορείς, με δισταγμό και
προφυλάξεις
να τες ακολουθείς. Κι όσο εμπροστά
προβαίνεις,
τόσο εξεταστική, προσεκτική να είσαι.
Κι όταν θα φθάσεις στην ακμή σου,
Καίσαρ πια·
έτσι περιωνύμου ανθρώπου σχήμα όταν
λάβεις,
τότε κυρίως πρόσεξε σα βγεις στον
δρόμον έξω,
εξουσιαστής περίβλεπτος με συνοδεία,
αν τύχει και πλησιάσει από τον όχλο
κανένας Aρτεμίδωρος, που φέρνει γράμμα,
και λέγει βιαστικά «Διάβασε αμέσως
τούτα,
είναι μεγάλα πράγματα που σ’
ενδιαφέρουν»,
μη λείψεις να σταθείς· μη λείψεις ν’
αναβάλεις
κάθε ομιλίαν ή δουλειά· μη λείψεις τους
διαφόρους
που χαιρετούν και προσκυνούν να τους
παραμερίσεις
(τους βλέπεις πιο αργά)· ας περιμένει
ακόμη
κ’ η Σύγκλητος αυτή, κ’ ευθύς να τα
γνωρίσεις
τα σοβαρά γραφόμενα του Aρτεμιδώρου.
Είναι σημαντικό να διερευνώνται όλες οι
επιμέρους θεματικές κάθε εξεταζόμενου κειμένου, καθώς διαπιστώνουμε πως ένα ποίημα
για την ποίηση, όπως είναι ο Δαρείος, έχει συνάμα κι άλλες θεματικές που δεν
σχετίζονται απαραίτητα με τις έννοιες της ποίησης και της ποιητικής
δημιουργίας.
Συνάμα προσέχουμε πως το παράλληλο κείμενο ενδεχομένως να προσεγγίζει κοινές θεματικές με τρόπο όχι πρόδηλα εμφανή, στοιχείο που απαιτεί προσεκτική ανάγνωση του κειμένου που δίνεται, ώστε να επιτευχθεί η καλύτερη δυνατή κατανόησή του. Παραδείγματος χάριν, κοινές θεματικές με τον Δαρείο συναντάμε και στο γνωστό ποίημα του Ανδρέα Εμπειρίκου «Ο δρόμος».
Βρίσκουμε εδώ τη συσχέτιση της
αλαζονείας των ανθρώπων, με τις απροσδόκητες ανατροπές της ζωής -όπως αυτή που
βιώνει ο Φερνάζης- αλλά και την εξαιρετικά υψηλή εκτίμηση της ποίησης και των
ποιητών, όπως την επιδιώκει και την παρουσιάζει στα περισσότερα ποιήματά του κι
ο Καβάφης.
«Kαι ο δρόμος εξακολουθεί, σκληρός, σκληρότερος παρά ποτέ, σκυρόστρωτος ή με άσφαλτο ντυμένος, και μαλακώνει μόνο, όποια και αν είναι η χώρα, όποιο και αν είναι το τοπίον, κάτω από σέλας αγλαόν αθανασίας, μόνον στα βήματα των ποιητών εκείνων, που οι ψυχές των ένα με τα κορμιά των είναι, των ποιητών εκείνων των ακραιφνών και των αχράντων,καθώς και των αδελφών αυτών Aγίων Πάντων.»
Ενώ και στα δύο ποιήματα είναι εμφανής η αξιοποίηση της θεατρικότητας, η χρήση της ιστορίας, αλλά και η παρουσίαση της βίας ή του πολέμου ως φορέα αιφνίδιας αλλαγής της πορείας των ανθρώπινων πραγμάτων.
«Όμως ο δρόμος, αν και από παντού περνά, δεν είναι πάντα της αμεριμνησίας ή της συνήθους συλλογής. Kαμιά φορά φωνές ακούονται την νύκτα, φωνές μιας γυναικός που άνδρες πολλοί σ’ ένα χαντάκι την βιάζουν, ή άλλες φορές, άλλες φωνές - εκείνο το δυσοίωνο παράγγελμα: "Στον τόπο!" που μέγαν τρόμον έσπερνε μέσ’ στις ψυχές των οδοιπόρων, όταν μαχαίρια άστραφταν και καριοφίλια ή γκράδες, εμπρός στα στήθη των ταξιδιωτών...»
Η πρόθεση του ποιητή, άλλωστε, μπορεί
να είναι λιγότερο εμφανής, όπως στα ποιήματα του Καβάφη, όπου μπορούν να γίνουν
δεκτές πολλαπλές αναγνώσεις χάρη στη χρήση της ειρωνείας, ή περισσότερο σαφής,
όπως στο ποίημα ο Ελεγκτής του Μίλτου Σαχτούρη. Εδώ η αυτονόμηση
του «εγώ» και τα δύο «πρέπει» του ποιήματος καθιστούν εύλογη την έννοια
του χρέους που έχει ο ποιητής και του ρόλου που οφείλει να αναλάβει λόγω
ακριβώς της φύσης του λειτουργήματός του.
Εγώ
κληρονόμος πουλιών
πρέπει
έστω και με σπασμένα φτερά
να πετάω
Μια θεματική, επομένως, που ενδέχεται
να έχουν τα ποιήματα που εξετάζονται συγκριτικά με τον Ελεγκτή είναι αυτή του
χρέους του ποιητή απέναντι στο υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο. Όπως, για παράδειγμα,
στο ποίημα του Άρη Αλεξάνδρου «Το Μαχαίρι»:
Όπως αργεί τ’ ατσάλι να γίνει κοφτερό
και χρήσιµο µαχαίρι
έτσι αργούν κ’ οι λέξεις ν’ ακονιστούν
σε λόγο.
Στο µεταξύ
όσο δουλεύεις στον τροχό
πρόσεχε µην παρασυρθείς
µην ξιπαστείς
απ’ τη λαµπρή αλληλουχία των σπινθήρων.
Σκοπός σου εσένα το µαχαίρι.
Σκοπός του ποιητή, όσο δουλεύει πάνω
στα εκφραστικά του μέσα, είναι η δημιουργία ενός μαχαιριού∙ η δημιουργία ενός
αιχμηρού ποιητικού λόγου, ώστε να καταγγέλλονται μέσω αυτού οι άσχημες πτυχές
του κοινωνικού και πολιτικού βίου. Διαπιστώνουμε, βέβαια, πως σε σχέση με το
ρόλο του «ελεγκτή των αστεριών» που διεκδικεί για τον εαυτό του ο Σαχτούρης,
και την ανάγκη για έναν σκληρό καταγγελτικό λόγο που εκφράζει ο Αλεξάνδρου, υπάρχει
διαφοροποίηση, ωστόσο και στα δύο ποιήματα εξετάζεται ο ρόλος του ποιητή κι
οι ευθύνες που του αναλογούν.
Συνάμα, η συχνή χρήση στην
ποίηση του Σαχτούρη λέξεων με συμβολική διάσταση, όπως είναι ο ουρανός, τα
αστέρια, το χιόνι, το αίμα, τα πουλιά, αφήνουν ανοιχτό το ενδεχόμενο μιας
συγκριτικής ανάγνωσης με πολλά άλλα ποιήματα του ίδιου δημιουργού, στα οποία
επίσης συναντώνται οι συμβολικές αυτές λέξεις. Χωρίς, φυσικά, να λησμονούμε πως
σε αρκετά από αυτά το κεντρικό θέμα είναι το χρέος και ο ρόλος του ποιητή.
Αναφορά στον ουρανό βρίσκουμε, για
παράδειγμα, στο ποίημα του Σαχτούρη «Ουράνια Απάντηση»:
Όταν ταξίδεψα στον Ουρανό
ποτέ μου δε συνάντησα τον αστροναύτη
συνάντησα όμως το Θεό
με τους χρωματιστούς αγγέλους
Τον αστροναύτη πάντα τον πληρώνουν
ποτέ τους δεν πληρώνουν το Θεό
ούτε τους χρωματιστούς αγγέλους
κι όταν εγώ στέλνω τον πανούργο
εισπράκτορά μου
πάντα γυρίζει άπρακτος.
Ο Θεός που δεν έχει χρήματα για να
δώσει στον εισπράκτορα του ποιητή -η αδυναμία δηλαδή του ποιητή να πάρει
απαντήσεις στα κρίσιμα ερωτήματα που τον απασχολούν- τοποθετείται στον Ουρανό. Η
λέξη ουρανός γράφεται με κεφαλαίο το πρώτο γράμμα, για να τονιστεί η ιδιαίτερη
αξία που έχει, όχι απλά ως μέρος, αλλά ως η άλλη διάσταση της πραγματικότητας.
Στη σκληρή έκφανση των ανθρώπινων πραγμάτων αντιπαραβάλλεται ο ουρανός ως
φορέας πνευματικότητας, αλλά και ελπίδας για μια καίρια μεταστροφή. Το ταξίδι
στον Ουρανό, στην Ουράνια Απάντηση, όπως και η πτήση στον ουρανό για να
ελεγχθούν τ’ αστέρια, στον Ελεγκτή, υποδηλώνουν τη σταθερή στροφή του ποιητή
προς τον ιδεατό αυτό χώρο. Ο ουρανός, επομένως, ως ο χώρος που περιέχει τα
αστέρια, είναι συνάμα κι ο χώρος που περιέχει κάθε ιδανικό, κάθε άριστη σκέψη
για το πώς της ανθρώπινης ύπαρξης. Είναι ένας χώρος θεϊκός που
αντανακλά βέβαια και καθρεφτίζει τον πόνο των ανθρώπων, παρέχει ωστόσο
παράλληλα και την εικόνα ενός ουσιαστικότερου και καθαρότερου τρόπου ζωής. Ο
ουρανός συμβολίζει έτσι την ελπίδα, καθώς και την ύπαρξη μιας πιο πνευματικής
ύπαρξης απαλλαγμένης από τα εγγενή ελαττώματα της ανθρώπινης φύσης. Είναι το
σύμβολο της αγνότητας, αλλά και το σύμβολο ενός σταθερού κελεύσματος για τη
δυνατότητα που έχουν οι άνθρωποι να αλλάξουν ριζικά τους όρους διαβίωσής τους,
να αποβάλουν την εχθρότητα και τη βιαιότητα, και να οδηγηθούν έτσι σε μια
πορεία λύτρωσης.
Η καταφυγή του ποιητή στον ουρανό είναι
ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο στα ποιήματα του Σαχτούρη, καθώς τα γεγονότα της γερμανικής
κατοχής, η περίοδος του εμφυλίου πολέμου, αλλά και το μίσος των πρώτων
μετεμφυλιακών χρόνων δημιουργούν ένα κλίμα εξαιρετικά αρνητικό σε κάθε επίπεδο
του κοινωνικού και πολιτικού βίου. Ο ποιητής αντικρίζει τον ουρανό ως
το πνευματικό αντίβαρο της εχθρότητας και των αντιδικιών που υποσκάπτουν τα
θεμέλια της αρμονικής συνύπαρξης των ανθρώπων. Ο ποιητής, μάλιστα,
αναγνωρίζει στον εαυτό του -και στους ομοτέχνους του- τη δυνατότητα της
ανοδικής πορείας προς τον ουρανό, καθώς η ιδιαίτερη φύση των ποιητών, η
διαρκής ενασχόλησή τους με το χώρο της πνευματικής δημιουργίας κι η επίμονη
αναμέτρηση με τον εαυτό τους, με τα βιώματα και τους προβληματισμούς της εποχής
τους, τούς επιτρέπει μια ικανή εμβάθυνση σε ζητήματα που απασχολούν την
κοινωνία. Έτσι, οι ποιητές καθίστανται προνομιακοί θεατές των ανθρώπινων
πραγμάτων και έχουν τη δυνατότητα να κινούνται ψηλότερα από τους άλλους
ανθρώπους. Η ανοδική αυτή πορεία προς τον ουρανό καταγράφεται και στο ποίημα «Τοπίο»
του Μίλτου Σαχτούρη:
- Ένα κορίτσι πνίγεται μέσα στο μαύρο
εγώ ανεβαίνω σ’ έναν ά
σ π ρ ο ουρανό
Μέσα στον έρημο χιονιά
ένας παπάς κατάμαυρος μέσα στην παγωνιά
λίγα μαύρα πουλιά σ’
ένα κλαδί
κι ένα μόνο λουλούδι
και μια φωνή:
- Εγώ ανεβαίνω σ’ έναν ά σ π ρ ο ουρανό
μέσα στο μαύρο πνίγεται ένα κορίτσι.
Διαπιστώνουμε πως ο Σαχτούρης
επαναφέρει συνεχώς στα ποιήματά του τις λέξεις-σύμβολα που εντοπίζουμε και στον
Ελεγκτή, χωρίς ωστόσο να έχουν πάντοτε το ίδιο ακριβώς νόημα, όπως δεν είναι
πάντα ίδια κι η στάση του ποιητή.
Η άνοδός του στον άσπρο ουρανό κι η απομάκρυνσή του από το μαύρο γήινο τοπίο,
δεν συνοδεύεται από κάποια σαφή πρόθεση συμπαράστασης ή βοήθειας προς τους
συνανθρώπους του, όπως τη συναντάμε στον Ελεγκτή. Ο ποιητής δεν αισθάνεται
πάντοτε ικανός να προσφέρει κάτι το ουσιαστικό στα δεινά που αντικρίζει γύρω
του∙ κάποτε εκφράζει απλώς τη διάθεσή του να ξεφύγει από τις άσχημες πτυχές της
πραγματικότητας.
Προσέχουμε, επίσης, τη χρωματική
αντίθεση ανάμεσα στον
άσπρο ουράνιο χώρο και στο κυρίαρχο μαύρο χρώμα των γήινων πραγμάτων, έχοντας
υπόψη πως ο Σαχτούρης χρησιμοποιεί συχνά τα χρώματα για να δηλώσει την έντονη
διαφοροποίηση ανάμεσα σε δύο καταστάσεις (υπαρκτό / προσδοκώμενο –
επιδιωκόμενο), αλλά και για να εκφράσει με μεγαλύτερη παραστατικότητα
συναισθήματα ή διαθέσεις.
Τις λέξεις-σύμβολα που αναφέραμε, τις
συναντάμε, μεταξύ άλλων, και στο ποίημα του Σαχτούρη «Η ιστορία ενός παιδιού»
Χρόνια
ο ουρανός
ήτανε ένα δύσκολο χαρτί
κρυμμένο
μέσ’ στην τσέπη μου
και μέσ’ στον κήπο μου
φύτρωνε όλη τη μέρα
αίμα
γιατί βροχή
πέφταν οι πέτρες απ’ τον άλλο
ουρανό
τσακίζοντας κρέατα
και κόκαλα
Έτσι σαν ήρθε η Ανάσταση
ντυμένος μαύρα
μ’ ένα κόκκινο κερί
βγήκα
τρελός
στους δρόμους
ήμουνα ένα κίτρινο
πουλί
σαν κι αυτά που ζωγράφιζε
ο Modigliani
ποτέ μου
ποτέ μου
δεν είχα γεννηθεί
Η Ιστορία ενός παιδιού περιέχει
παρόμοιες θεματικές με αυτές που συναντάμε στο ποίημα ο Ελεγκτής. Έχουμε,
δηλαδή, τον ουρανό σε διττή εδώ παρουσία, τον κήπο που είναι γεμάτος αίμα, αλλά
και την μεταμόρφωση του ποιητή σε πουλί. Η προσέγγιση εδώ, ωστόσο, αφορά κυρίως
το προσωπικό βίωμα του ποιητή και όχι το ρόλο και την ευθύνη που έχει απέναντι
στα γεγονότα ως ποιητής.
Έχουμε έτσι ως θεματικές του Ελεγκτή:
- το χρέος του ποιητή
- τη δυνατότητά του να κινείται
σε χώρους απρόσιτους για τους περισσότερους ανθρώπους, καθώς ως ποιητής
έχει πρόσβαση στον πνευματικό κόσμο του ουρανού∙ έχει τη δυνατότητα να πετά και
να ανεβαίνει στον ουρανό
Χαρακτηριστικό ως προς τις δύο αυτές
θεματικές είναι το ποίημά του «Το ανέβασμα»:
Στριφογυρίζει ο ποιητής επάνω στον
τροχό του
στριφογυρίζει ο ποιητής δαιμονισμένα
ένα κεφάλι αλόγου σπασμένο μέσ’ στα
πόδια του
μία γυναίκα ανοίγει τ’ άσπρο στόμα να
δαγκάσει
φίδια φαρμακερά τον τριγυρίζουν
χάμω κυλάνε κέρματα
καύκαλα τσακισμένα ριγμένα μέσ’ στη
λάσπη του
και στρογγυλά χαλύβδινα λουλούδια να
σφυρίζουν
καθώς στριφογυρνάει ο ποιητής
αρχίζει ν’ ανεβαίνει
όπως γυρίζει φρενιασμένα
κι όπως γυρίζει φρενικά
αρχίζει ν’ ανεβαίνει
το ένα του χέρι είναι σβηστό
στο άλλο νά κρατάει ένα αναμμένο
κάρβουνο
- την αντίθεση ανάμεσα στην
υπάρχουσα δεινή κατάσταση του γήινου κόσμου και στη δυνητικά ιδανική κατάσταση
του ουράνιου κόσμου
- τη χρήση συμβόλων: μπαξές/κήπος (ένας
καλλιεργήσιμος χώρος που μπορεί να αποδώσει κάτι νέο, κάτι επιθυμητό, αλλά κι
ένας χώρος που επιστρέφει ό,τι ακριβώς του δίνουν οι άνθρωποι, όπως περισσότερο
αίμα και μίσος ως απάντηση στην εχθρότητα που σκορπούν γύρω τους), αίμα (φόνοι,
θάνατοι, κατοχή, εμφύλιος, αλλά και έκφραση ζωτικότητας), χιόνι (άλλοτε
σύμβολο αγνότητας, άλλοτε υπενθύμιση των φονικών χειμώνων που αντιμετώπισαν οι
Έλληνες στα χρόνια της κατοχής, κι άλλοτε του ψύχους που διακρίνει τις ψυχές
των ανθρώπων), ουρανός (ένας χώρος πνευματικότητας και
ελπίδας, ένα ασφαλές καταφύγιο, αλλά κάποτε κι ο καθρέφτης της γης που
φανερώνει την αθλιότητα που φθείρει τη ζωή των ανθρώπων), πουλιά (σύνδεση
με την ποιητική ιδιότητα που επιτρέπει την ανοδική πορεία, σύμβολα ελευθερίας,
αλλά και σύμβολα θανάτου ή επικείμενης καταστροφής), αστέρια (φορείς
του φωτός της ελπίδας και της καθοδήγησης, φάροι σ’ έναν κόσμο αστάθειας, φως
που φανερώνει την οπτική των άλλων ανθρώπων, αλλά και μια δύναμη που τυφλώνει
τον άνθρωπο και τον οδηγεί σε αρνητικές πράξεις και επιδιώξεις) λουλούδια (εναπομείναντα
ίχνη ελπίδας, ζωής, αναγέννησης, υπενθυμίσεις μιας αλλοτινής ειρηνικής
κατάστασης, αλλά κάποτε κι ένα μέσο για να δηλωθεί η έκταση της φθοράς και της
κατάπτωσης). Θα πρέπει να προσεχθεί πως οι συμβολισμοί αυτών των λέξεων
διαφοροποιούνται συχνά στα ποιήματα του Σαχτούρη, οπότε χρειάζεται προσεκτική
ανάγνωση των ποιημάτων, ώστε να διακριθεί σωστά ο εκάστοτε συμβολισμός στους.
- πέρα, όμως, από τις εύκολα
αναγνωρίσιμες θεματικές του ποιήματος, υπάρχει κι η πρόθεση του ποιητή μέσα
από τον έλεγχο των αστεριών να επιτύχει μια μεταστροφή, μια μεταμόρφωση
της κατάστασης που βιώνει γύρω του. Μπορεί, οπότε, να εξεταστεί συγκριτικά
με κάποιο από τα ποιήματά του που επικεντρώνεται σ’ αυτή την επιδιωκόμενη
αλλαγή, όπως, για παράδειγμα, συμβαίνει στο ποίημα «Θρήνος»:
Σκισμένα τα κορίτσια σα χαρτόνι
με στίγματα από θειάφι μέσα στο κεφάλι
με χόρτο θυμωμένο μεσ’ στο στόμα
να σπάζουν το φλυτζάνι τ’ ουρανού
με δάκρυα τεντωμένα μεσ’ στα μάτια
σα μαύρες ολοκαίνουργιες καρφίτσες
πότε το χρώμα των πουλιών θα
τραγουδήσει;
πότε οι πεταλούδες θα χτυπήσουν τα
μαχαίρια;
όταν στους ήλιους θα φυτρώσουν άλλα
χέρια
κι ο ύπνος θα τους αδειάζει απ’ το
σκοτάδι
κι η νύχτα θα ‘ναι όμορφη σα μέρα.
Η εξέταση του παράλληλου κειμένου
διευκολύνεται, όταν τίθεται ένα συγκεκριμένο ερώτημα που προσδιορίζει επακριβώς τη
ζητούμενη θεματική, όπως για παράδειγμα «πώς αντιμετωπίζουν οι δύο ποιητές το
χρέος και τον ιδιαίτερο ρόλο του ποιητή», αλλά καθίσταται πιο
απαιτητική, όταν ζητούνται γενικά να διαγνωστούν ομοιότητες ανάμεσα στα δύο
κείμενα.
Στη δεύτερη περίπτωση χρειάζεται
ιδιαίτερη προσοχή, καθώς οι ομοιότητες ενδεχομένως να μην εξαντλούνται σε
φαινομενικά στοιχεία, όπως είναι παρόμοιες αναφορές (λέξεις κλειδιά, κάποια
κοινή θεματική), αλλά να προχωρούν σε μια βαθύτερη ταύτιση των απόψεων που εκφράζουν
οι δύο ποιητές είτε αυτή δηλώνεται σαφώς είτε αποτελεί μια κοινά επιδιωκόμενη
κατάσταση. Για παράδειγμα στον Ελεγκτή του Σαχτούρη, η πρόθεση του ποιητή να
ελέγξει τα αστέρια υποδηλώνει, χωρίς να την κατονομάζει, την προσδοκία
για τη δημιουργία μιας νέας κατάστασης στα γήινα πράγματα, και παράλληλα,
υποδηλώνει μια ισχυρή πίστη στη μεταμορφωτική δύναμη της ποίησης και
του ποιητικού λόγου εν γένει.
Η απόπειρα αλλαγής του αρνητικού
κλίματος που επικρατεί στα χρόνια του ποιητή συνιστά για τον ίδιο χρέος και
ευθύνη, αφού ως πνευματικός άνθρωπος μπορεί να εκφράσει λόγο αντικειμενικό,
αποδεσμευμένο απ’ τα πάθη και το μίσος που υπονομεύουν τη δράση των συνανθρώπων
του.
Μίλτος Σαχτούρης «Ο Άρχοντας»
Τ’ άγριο σκοτεινό παλάτι θα φωτίσω
εκτυφλωτικά
θα ρίξω χρώματα παντού
σε μια γωνιά
ο δ ρ ά κ ο ς
θα είναι ένα κλωνάρι
ανθισμένη
αμυγδαλιά
γιατί εφέτος στ’ αλήθεια εφοβήθηκα
την παγωνιά τη μοναξιά το κρύο
κι αυτά τα ελάφια που περνούσαν ύπουλα
τη νύχτα
κάτω απ’ την ψυχή μου
Η αλλαγή που διεκδικείται για τους
συνανθρώπους του στον Ελεγκτή προβάλλει εδώ ως προσωπική ανάγκη για τον ίδιο
τον ποιητή∙ η διεκδικούμενη αλλαγή για τους άλλους πρέπει να ξεκινήσει πρώτα
απ’ την ίδια την ψυχή του ποιητή –το άγριο σκοτεινό παλάτι που θέλει να φωτίσει
εκτυφλωτικά. Προτού φτάσει ο ποιητής στο σημείο να παρέμβει αποφασιστικά υπέρ
των άλλων ανθρώπων, οφείλει να υπερνικήσει το φόβο μέσα του, οφείλει να
πιστέψει στη δυνατότητα ενός νέου κόσμου, μακριά απ’ την εχθρότητα, το μίσος
και την αδιαλλαξία που έχουν φέρει σε τόσο δεινή κατάσταση τα πράγματα. Ο φόβος
του ποιητή, για την παγωνιά, τη μοναξιά και το κρύο, είναι συνάμα κι ο φόβος
όλων των ανθρώπων γύρω του.
Ας δούμε, λοιπόν, ένα παράδειγμα
εξέτασης αδίδακτου κειμένου:
Διαβάστε το ποίημα του Σαχτούρη Ο
Συλλέκτης και εξετάστε το συγκριτικά με τον Ελεγκτή.
Μίλτος Σαχτούρης «Ο Συλλέκτης»
Μαζεύω πέτρες γραμματόσημα
πώματα από φάρμακα σπασμένα γυαλικά
πτώματα από τον ουρανό
λουλούδια
κι ό,τι το καλό
σ’ αυτό τον άγριο κόσμο
κινδυνεύει
ψηλά κοιτάζω σαν χαρταετός
ο Σταυραϊτός να φεύγει
αγγίζω δίχως φόβο ηλεκτροφόρα σύρματα
αυτά δε με αγγίζουν
ο ήλιος μαζεύει τις ημέρες μου
γελώντας
μονάχα η ψυχή στ’ αυτί μου
ψιθυρίζει λέγοντας:
σκοτείνιασε σκοτείνιασες
γιατί;
δεν είσαι τρομαγμένος;
Ο ενεργός ρόλος που λαμβάνει ο ποιητής
στον Ελεγκτή, με τη μεγάλη ευθύνη απέναντι στους άλλους ανθρώπους να αποκαταστήσει την επικοινωνία
ανάμεσα στον ουρανό και τη γη, να ελέγξει το φως των αστεριών και να
συνεισφέρει έτσι στην καθοδήγηση των συνανθρώπων του, γίνεται αντιληπτός και
στον Συλλέκτη.
Εδώ, ωστόσο, η λειτουργία του ποιητή
είναι διαφορετική, καθώς το χρέος του δεν εκπληρώνεται μέσα από την παρέμβασή
του ως καθοδηγητή και διαφωτιστή,
όπως γίνεται στον Ελεγκτή∙ ο ποιητής είναι αυτός που έχει την ευθύνη να
διαφυλάξει οτιδήποτε είναι καλό και κινδυνεύει σ’ αυτόν τον άγριο κόσμο. Ο
ποιητής συλλέγει διάφορα μικροαντικείμενα ασήμαντης αξίας, συλλέγει όμως και
πτώματα από τον ουρανό, κάτι που αποτελεί και την ουσιαστική του συνεισφορά.
Οι νεκροί των τραγικών χρόνων που
σημάδεψαν την ιστορία της χώρας και τη ζωή του ποιητή, πρέπει να διασωθούν από
τη λήθη. Η μνήμη της
απώλειάς τους, η μνήμη της θυσίας τους πρέπει να κρατηθεί ζωντανή, ώστε ο
θάνατός τους να μην καταστεί ανώφελος. Ο ποιητής συλλέκτης καλείται με
το έργο του να σώσει ό,τι καλό κινδυνεύει, καλείται να αποτρέψει το ολέθριο
ξέχασμα των γεγονότων που τραυμάτισαν την Ελλάδα. Η ιστορική μνήμη των οποίων
είναι απολύτως σημαντική ώστε οι επόμενες γενιές να μπορέσουν να αποφύγουν λάθη
του παρελθόντος.
Εντοπίζουμε και στο Συλλέκτη τη
μεταμόρφωση του ποιητή σε πουλί -εδώ σε σταυραετό- που πετώντας ψηλά κατορθώνει
να έχει πλήρη εποπτεία του χώρου, αλλά
και απαλλαγή από τις όποιες εξαρτήσεις θα επηρέαζαν το έργο του. Αγγίζει
άφοβα τα ηλεκτροφόρα σύρματα, χωρίς αυτά να τον αγγίζουν∙ πραγματεύεται τα
επώδυνα γεγονότα, χωρίς ωστόσο αυτά να μπορούν να αλλοιώσουν την
αντικειμενικότητα της κρίσης του. Ο ποιητής δεν παίρνει τη μεριά κάποιας
παράταξης, φροντίζει να τονίζει τις αιματηρές απώλειες και τον παραλογισμό του
πολέμου, μένοντας ανεπηρέαστος από τα εσωτερικά πάθη που ταλανίζουν και
διχάζουν τον ελληνικό λαό.
Ωστόσο, όπως τα σπασμένα φτερά στον
Ελεγκτή φανερώνουν το προσωπικό κόστος που έχουν όλα αυτά τα γεγονότα στην ψυχή
του ποιητή, έτσι και στον Συλλέκτη καθίσταται σαφές πως το έργο του
έχει ένα υψηλό προσωπικό τίμημα. Ο ήλιος μαζεύει τις μέρες του και ήδη έχει
σκοτεινιάσει∙ ο ποιητής έχει αφιερώσει όλη του τη ζωή στο έργο του και στη
διάσωση όσων πρέπει να διαφυλαχτούν από τη λήθη. Κι είναι εν τέλει η επίγνωση
πως αυτό που κάνει έχει πραγματική αξία, που επιτρέπει στον ποιητή να βλέπει το
τέλος της ζωής του να πλησιάζει, χωρίς να φοβάται.
Το χρέος του ποιητή -εμφανές και στα
δύο ποιήματα- έχει διαφορετική διάσταση στον Ελεγκτή, όπου ο ποιητής αισθάνεται πως είναι
απόλυτα αναγκαίο να έρθουν οι συνάνθρωποί του ξανά σε επαφή με τις αξίες του
παρελθόντος, με την έννοια της αλληλοκατανόησης και της αγάπης, αλλά και με την
ελπίδα ενός καλύτερου και αρμονικότερου μέλλοντος. Κι αναλαμβάνει ο ίδιος να
κατευθύνει τους ανθρώπους προς τη θέαση αυτών των πραγμάτων, καθώς, ως ποιητής,
έχει τη δυνατότητα να κινείται σε υψηλότερους χώρους και να απέχει από τη
διάθεση αλληλοσπαραγμού που έχει κατακλύσει τη σκέψη των άλλων ανθρώπων. Με την
αντικειμενικότητα της δικής του κρίσης, με την αποστασιοποίησή του από τα πάθη
που κλονίζουν την ελληνική κοινωνία, είναι αυτός που οφείλει να ελέγξει το φως
των αστεριών, αποκαθιστώντας έτσι την επικοινωνία των ανθρώπων με τον ουρανό,
με τα ιδανικά και τις αρετές που έχει να τους προσφέρει.
Ο ουρανός, που κατέχει κεντρικό ρόλο στον
Ελεγκτή, ως ο τόπος όπου βρίσκονται τα αστέρια, τα ιδανικά κι οι πραγματικές
αξίες της ανθρώπινης ζωής, και συνιστά τον προορισμό της πτήσης του ποιητή, λαμβάνει
μια, εξίσου σημαντική, αλλά διαφοροποιημένη διάσταση στον Συλλέκτη. Ο
ουρανός γίνεται ο τόπος απ’ όπου επιστρέφουν καθαγιασμένα πια τα πτώματα των
ανθρώπων που χάθηκαν στα δύσκολα χρόνια των πολέμων που συγκλόνισαν τη χώρα.
Είναι η άλλη πτυχή της πραγματικότητας, που υποδεικνύει ωστόσο και πάλι
στον ποιητή τη βασική του ευθύνη. Τα πτώματα που πέφτουν απ’ τον ουρανό
είναι ακριβώς ό,τι πιο πολύτιμο οφείλει να διασώσει με το έργο του ο ποιητής.
Έτσι, όπως στον Ελεγκτή πρέπει να πετάξει ως τον ουρανό για να ελέγξει τα
αστέρια, αντίστοιχα, αλλά σε μια αντίστροφη πορεία, πρέπει στον Συλλέκτη να
συγκεντρώσει και να διαφυλάξει τους νεκρούς που επιστρέφουν στη γη απ’ τον
ουρανό. Οι ευθύνες και το χρέος, άλλωστε, του ποιητή προκύπτουν απ’ τη
συσχέτισή του με τον ουράνιο κόσμο της πνευματικότητας, της περισυλλογής, και
της ηθικής όψης των πραγμάτων.
Στη συνεξέταση ποιημάτων του Σαχτούρη
λαμβάνουμε φυσικά υπόψη μας και τα στοιχεία εκείνα που συνθέτουν την ιδιαίτερη
τεχνική του ποιητή: τη
δόμηση των ποιημάτων με εικόνες που εμπεριέχουν τα μεταδιδόμενα νοήματα,
στοιχεία υπερρεαλιστικής γραφής, καθώς και τη χρήση λέξεων με συμβολική
διάσταση. Ενώ, προσέχουμε και τα χαρακτηριστικά εκείνα που φέρνουν τον
ποιητή στην νεοϋπερρεαλιστική ποίηση: προσπάθεια έκφρασης της εφιαλτικής
πραγματικότητας, τραγική αίσθηση της ζωής, αλλά και την απαλλαγή από
οποιεσδήποτε προκαταλήψεις ή επιρροές που θα μπορούσαν να χρωματίσουν το έργο
του πολιτικά προς τη μία ή την άλλη παράταξη.
