Ερωτήσεις ΚΕΕ Πλάτωνα «Πολιτεία» Ενότητα 11η

David Olkarny

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πλάτωνα «Πολιτεία» Ενότητα 11η

«Ας υποθέσωμε ότι ένας ελύθηκε και αναγκάζεται (…) να σηκώνη τα βλέμματά του προς τη διεύθυνση του φωτός και ότι κάνοντας όλα αυτά αισθάνεται άλγος και δεν ημπορεί εξ αιτίας των μαρμαρυγών να βλέπη ξάστερα τα αντικείμενα ώτινων έβλεπε τις σκιές (…) Και στην περίπτωση λοιπόν που θα τον ανάγκαζε κανείς να αντικρύζη το ίδιο το φως, δεν θα αισθάνονταν άλγος στα μάτια και γυρίζοντας τα μάτια του δεν θα εζητούσε να ξαναγυρίση φεύγοντας προς εκείνα που ημπορεί να βλέπη η όρασή του και δεν θα τα εθεωρούσε τω όντι σαφέστερα από εκείνα που του δείχνονται τώρα; (…) Και όταν έφτανε προς το φως (του ήλιου), επειδή θα ήταν τα μάτια του πλημμυρισμένα από φεγγοβολή, δεν θα του ήταν αδύνατο να βλέπη έστω και ένα από τα πράγματα, όσα χαρακτηρίζομε εμείς τώρα ως αληθινά;» (Πολιτεία, 515c, 515e, 516a, μτφρ. Κ. Γεωργούλης).

Αφού διαβάσετε το παράθεμα από την Πολιτεία, να συγκρίνετε την κατάσταση των πρώην δεσμωτών (που περιγράφει) με το ποίημα του Καβάφη «Τα παράθυρα».

Κωνσταντίνος Καβάφης «Τα Παράθυρα»

Σ’ αυτές τες σκοτεινές κάμαρες, που περνώ
μέρες βαρυές, επάνω κάτω τριγυρνώ
για  νά ‘βρω τα παράθυρα.— Όταν ανοίξει
ένα παράθυρο θά ‘ναι παρηγορία.—
Μα τα παράθυρα δεν βρίσκονται, ή δεν μπορώ
να τά ‘βρω. Και καλλίτερα ίσως να μην τα βρω.
Ίσως το φως θά ‘ναι μια νέα τυραννία.
Ποιος ξέρει τι καινούρια πράγματα θα δείξει. 

Ο δεσμώτης που θα κατορθώσει να λυθεί από τα δεσμά των αισθήσεων και θα επιχειρήσει ν’ ανέβει προς την έξοδο του σπηλαίου, θα έρθει αρχικά αντιμέτωπος με το φως της φωτιάς. Όπως είναι λογικό, έχοντας συνηθίσει στο σκοτάδι και στις σκιές, τα μάτια του θα πονούν και δε θα μπορεί να δει καθαρά τα αντικείμενα, των οποίων μέχρι πρότινος έβλεπε μόνο τη σκιά. Θα αισθάνεται μάλιστα τέτοια δυσφορία από τη νέα αυτή κατάσταση, ώστε θα θέλει να επιστρέψει στην πρότερη κατάσταση που του ήταν περισσότερο οικεία και δεν του προκαλούσε τέτοια αναστάτωση. Άλλωστε, εφόσον τα μάτια του δε θα έχουν συνηθίσει στο φως, παρόλο που θα έχει μπροστά του τα αντικείμενα, δε θα τα βλέπει πολύ καθαρότερα απ’ ό,τι έβλεπε προηγουμένως τις σκιές τους.

Ακόμη πιο δύσκολη, βέβαια, θα είναι για το δεσμώτη η στιγμή που θα βρεθεί στο φως του ήλιου, εκεί όπου βρίσκονται όχι πια τα αντίγραφα των αντικειμένων, αλλά τα αληθινά αντικείμενα, τα οποία όμως τυφλωμένος απ’ το φως δε θα μπορεί να τα δει καθόλου.

Η όλη πορεία του δεσμώτη προς την έξοδο του σπηλαίου είναι μια συμβολική παράσταση της πορείας του ανθρώπου από την πλήρη άγνοια σε ολοένα και υψηλότερα επίπεδα γνώσης και αντίληψης. Πορεία που εύλογα είναι γεμάτη δυσκολίες, καθώς πέρα από τις υψηλές απαιτήσεις της παιδευτικής διαδικασίας, εξελίσσονται και ποικίλες εσωτερικές συγκρουσιακές καταστάσεις στο άτομο. Η διεύρυνση των νοητικών λειτουργιών συνεπάγεται την κατάκτηση νέων επιπέδων αυτοσυνειδησίας και αυτογνωσίας, γεγονός που φέρνει το άτομο αντιμέτωπο με πρωτόγνωρες και πιθανώς δυσάρεστες διαπιστώσεις για τον ίδιο του τον εαυτό αλλά και για την πολιτική κοινωνία στην οποία ζει. Όλα τα δεδομένα της ζωής του εξετάζονται υπό νέο πρίσμα αποκαλύπτοντάς του αλήθειες που μέχρι πρότινος δεν τον είχαν απασχολήσει, καθώς δεν του ήταν προσιτές.

Ο άνθρωπος που μπαίνει στην παιδευτική διαδικασία και στην κοπιώδη πορεία επαύξησης των νοητικών του ικανοτήτων μοιάζει με το παιδί που όσο μεγαλώνει και γνωρίζει καλύτερα τον κόσμο γύρω του χάνει την αθώα ματιά του στα πράγματα και συνειδητοποιεί πόσο διαφορετικά είναι όλα σε σχέση με ό,τι πίστευε πριν.

Τη δυσκολία αυτών των συνειδητοποιήσεων και το δισταγμό του ανθρώπου να γνωρίσει την αλήθεια για τον εαυτό του, αλλά και για τον κόσμο γύρω του, αποδίδει ο Κωνσταντίνος Καβάφης στο εξαιρετικό ποίημα «Τα παράθυρα».

Τα παράθυρα συμβολίζουν τις αναζητούμενες από τον ποιητή αιτίες για την κατάσταση που έχει περιέλθει η ζωή του. Τα παράθυρα είναι συνδυασμένα με την έννοια του φωτός κι αυτό που επιθυμεί ο ποιητής είναι να φωτίσει τα σκοτεινά σημεία της ζωής του, για να μπορέσει να κατανοήσει πώς έφτασε στο σημείο να βιώνει στη ζωή του πλείστους περιορισμούς και καταπιέσεις. Πώς γίνεται να έχασε στην πορεία των χρόνων τον έλεγχο της ζωής του και κατέληξε να περνά τις μέρες του στο σκοτάδι -στην άγνοια- και στη μοναξιά. Η αναζήτηση αυτή του ποιητή εκφράζει τις ανησυχίες πολλών ανθρώπων που σταδιακά βρέθηκαν μακριά από τους αρχικούς του στόχους και από την επιδιωκόμενη ευτυχία. Ένα πλέγμα συνηθειών και υποχρεώσεων, η προσπάθεια του ανθρώπου να ζήσει όπως οι άλλοι απαιτούν από αυτόν και μια κοινωνία που εγκλωβίζει τα μέλη της σε μια προδιαγεγραμμένη πορεία, συχνά αλλοτριώνουν τον άνθρωπο και τον απομακρύνουν από καθετί που εκείνος επιθυμεί για τη ζωή του.

Οι σκοτεινές κάμαρες στις οποίες ζει ο ποιητής μας παραπέμπουν στη σπηλιά των δεσμωτών και στην άγνοια που χαρακτηρίζει τη ζωή τους. Ενώ η δυσκολία του να βρει τα παράθυρα, έχουν το αντίστοιχό τους στην κοπιώδη προσπάθεια που απαιτείται από μέρους των δεσμωτών για να απελευθερωθούν από τα δεσμά τους, στη επίπονη προσπάθεια δηλαδή που χρειάζεται για να ξεφύγει κάποιος απ’ το σκοτάδι της άγνοιας, ώστε ν’ αποκτήσει την αναγκαία παιδεία και γνώση.

Καίρια ομοιότητα, μάλιστα, ανάμεσα στην κατάσταση που περιγράφει ο ποιητής και την αλληγορία του σπηλαίου είναι ο δισταγμός που εκφράζει το ποιητικό υποκείμενο στο τέλος, η απροθυμία του να βρει τα παράθυρα, καθώς φοβάται για το τι θα δείξει το φως που θα εισέλθει από αυτά. Με τον ίδιο τρόπο κι ο δεσμώτης που αντικρίζει το φως αδυνατεί να συνηθίσει τη νέα κατάσταση και θέλει να επιστρέψει πίσω στο σκοτάδι που του παρέχει την ασφάλεια του γνώριμου και του οικείου.

Ο φόβος του ποιητή έγκειται στο γεγονός ότι αν ανακαλύψει τα παράθυρα, αν φωτίσει κάθε πτυχή της ζωής του, είναι πιθανό να βρει δικά του σφάλματα και αβλεψίες, δικές του αποφάσεις που έφεραν τελικά τη ζωή του σ’ αυτό το ασφυκτικό πλαίσιο. Έτσι, μη θέλοντας να αντιμετωπίσει δυσάρεστες διαπιστώσεις για τον εαυτό του και μη νιώθοντας έτοιμος να προχωρήσει σε μια επώδυνη διαδικασία αυτοκριτικής, σκέφτεται πως ίσως είναι προτιμότερο να μη βρει καν τα παράθυρα.

Αντιστοίχως, ο μόλις απελευθερωμένος δεσμώτης εκφράζει την επιθυμία να επιστρέψει πίσω, καθώς το φως του προκαλεί πόνο και δεν τον βοηθά να δει καλύτερα από πριν. Η πρώτη επαφή με τη νέα πραγματικότητα τον κάνει να αισθάνεται πως και πάλι δεν μπορεί να δει και να κατανοήσει πλήρως το τι συμβαίνει γύρω του. Μια αίσθηση που γίνεται ακόμη πιο έντονη όταν τελικά βρίσκεται αντιμέτωπος με το φως του ήλιου, με το φως της απόλυτης γνώσης. 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πλάτωνα «Πολιτεία» Ενότητα 11η

David Olkarny

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πλάτωνα «Πολιτεία» Ενότητα 11η

Με ποιους εκφραστικούς τρόπους αισθητοποιείται η εικόνα του σπηλαίου και των δεσμωτών και ποιος είναι ο λειτουργικός ρόλος καθενός;

Ο Πλάτωνας θέλοντας να δώσει μια σύνθετη νοητική σύλληψη με τρόπο απλό κι εύληπτο χρησιμοποιεί μια σειρά εκφραστικών μέσων, που αφενός διευκολύνουν την κατανόηση όσων λέει κι αφετέρου τους προσδίδουν ιδιαίτερη παραστατικότητα.

• Ο κυριότερος εκφραστικός τρόπος είναι φυσικά η αλληγορία, καθώς η όλη εικόνα του σπηλαίου και των δεσμωτών δεν είναι παρά μια συνεχής μεταφορά ή παρομοίωση, με την οποία ο φιλόσοφος επιχειρεί να αναδείξει την κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι πολίτες που δεν έχουν λάβει την κατάλληλη εκπαίδευση. Όπως, δηλαδή, οι δεσμώτες βλέπουν από την παιδικής τους ηλικία σκιές αντικειμένων που τις εκλαμβάνουν ως τη μόνη πραγματικότητα, έτσι και οι πολίτες αποδέχονται ως μόνη πραγματικότητα τα δεδομένα που δημιουργούν για εκείνους οι ισχυροί της κοινωνίας. Συνεπώς, όπως οι δεσμώτες μόλις λυθούν από τα δεσμά τους μπορούν να ανέβουν προς την έξοδο της σπηλιάς και ν’ αντικρίσουν το φως του ήλιου, έτσι και οι πολίτες μπορούν μέσω της παιδείας να ξεφύγουν από τα δεσμά της άγνοιας και να κατακτήσουν ολοένα και υψηλότερα επίπεδα γνώσης και αντίληψης, φτάνοντας κάποιοι από αυτούς μέχρι και στη θέαση της Ιδέας του Αγαθού. Μπορούν, έτσι, να φτάσουν στη συνειδητοποίηση πως υπάρχουν ιδεατές μορφές διαβίωσης και άρα να τις επιδιώξουν.

Η αλληγορία προσφέρει στο φιλόσοφο τη δυνατότητα της εύληπτης παρουσίασης μιας διανοητικής σύλληψης, η οποία θα ήταν δυσκολότερο να προσεγγιστεί μέσω της διαλεκτικής μεθόδου.

• Ένας εκφραστικός τρόπος που λειτουργεί ενισχυτικά στην απόδοση της αλληγορίας είναι η χρήση εικόνων. Ο Πλάτωνας φροντίζει να δώσει την αλληγορία του με εικόνες (οπτικές, ακουστικές, κινητικές) που είναι πολύ οικείες στους ακροατές/αναγνώστες του, βοηθώντας τους έτσι να παραστήσουν ευκολότερα στη σκέψη τους τη δική του σύλληψη και συνάμα διευκολύνοντας τη διατήρησή της στη μνήμη τους. Τις ποικίλες εικόνες της αλληγορίας μπορούμε να τις διακρίνουμε: α) σε οπτικές, που είναι και οι περισσότερες (η εικόνα του σπηλαίου, των δεσμωτών, της φωτιάς, των σκιών, του τοιχίου κ.α.), β) σε μία κινητική (οι άνθρωποι που μεταφέρουν τα αντικείμενα) και γ) σε μία ακουστική (οι ομιλίες των ανθρώπων που μεταφέρουν τα αντικείμενα).

Εύλογο είναι πως κάθε επιμέρους εικόνα έχει έναν ιδιαίτερο συμβολισμό στα πλαίσια της αλληγορίας. Έτσι, η σπηλιά σε ό,τι αφορά τους δεσμώτες συμβολίζει τον αισθητό κόσμο, τον κόσμο δηλαδή όπως γίνεται αντιληπτός με μόνη την επενέργεια των αισθήσεων, χωρίς παρέμβαση της λογικής και της διερεύνησης. Σε ό,τι αφορά τους πολίτες η σπηλιά είναι η πολιτική κοινωνία όπως διαμορφώνεται από τους κατέχοντες την εξουσία∙ ο κόσμος που δεν τον κυβερνούν οι φιλόσοφοι και οι πεπαιδευμένοι, που θα επιδίωκαν το βέλτιστο δυνατό για τους πολίτες, αλλά ο κόσμος των τυχάρπαστων πολιτικών που επιδιώκουν μόνο ίδια οφέλη.

Οι δεσμώτες είναι οι άνθρωποι που βρίσκονται στο κατώτερο επίπεδο γνώσης και άρα αποδέχονται ως αληθινό μόνο ό,τι αντιλαμβάνονται με τις αισθήσεις τους. Εγκλωβισμένοι στο σκοτάδι της άγνοιας θεωρούν πως οι σκιές των πραγμάτων είναι η αληθινή εικόνα του κόσμου, στοιχείο που βρίσκει το αντίστοιχό τους στους απαίδευτους πολίτες που δεν αμφισβητούν τα δεδομένα της πολιτικής ζωής καθώς θεωρούν πως αυτά αποτελούν τη μόνη πιθανή έκφανση της πραγματικότητας. Πολίτες που γίνονται υποχείρια των ισχυρών της κοινωνίας, καθώς δεν έχουν την απαιτούμενη κριτική ικανότητα, δεν έχουν το πνευματικό εκείνο επίπεδο που θα τους επέτρεπε να διεκδικήσουν την καλύτερη δυνατή οργάνωση και λειτουργία της πολιτείας, όπως αυτή θα τους περεχόταν αν οι φιλόσοφοι και οι πεπαιδευμένοι είχαν τον έλεγχο της κοινωνίας.

Οι σκιές είναι το κακέκτυπο της πραγματικότητας που παρέχει στους ανθρώπους η προσέγγιση του κόσμου με μόνο μέσο τις αισθήσεις. Σύμφωνα με την εικόνα που πλάθει ο φιλόσοφος, αν οι άνθρωποι δεν είχαν καμία απολύτως παιδεία και δεν είχαν αναπτύξει την κριτική τους σκέψη, ο τρόπος που θα αντιλαμβάνονταν τον κόσμο γύρω τους θα ήταν τόσο ελλιπής και τόσο διαστρεβλωμένος, σα να έβλεπαν ακριβώς μόνο τις σκιές των πραγμάτων.

Η εικόνα αυτή των δεσμωτών που βλέπουν μόνο τις σκιές και ακούν μόνο τις ομιλίες εκείνων που μεταφέρουν τα αντικείμενα, θεωρώντας πως ακούν τις ομιλίες των σκιών, αποδίδει με εκπληκτική ενάργεια την κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι άνθρωποι που δεν έχουν λάβει την αναγκαία παιδεία.

Το επίπεδο βέβαια της «εικασίας» είναι το κατώτερο δυνατό επίπεδο γνώσης, καθώς σε αυτό οι άνθρωποι προσεγγίζουν τον κόσμο μόνο με όσα τους προσφέρουν οι αισθήσεις τους, χωρίς καν να έχουν επίγνωση της ύπαρξης των αισθήσεων και φυσικά χωρίς να έχουν επίγνωση της πλήρους άγνοιας στην οποία βρίσκονται.

Τα δεσμά συμβολίζουν τις αισθήσεις, οι οποίες αν και βοηθούν τους ανθρώπους ν’ αντιληφθούν τα πράγματα γύρω τους, εντούτοις αν δε συνοδεύονται από τη χρήση της σκέψης και της λογικής, τότε παρέχουν μηδαμινά δεδομένα και φυσικά μια ελλιπέστατη κατανόηση της πραγματικότητας.

Το τοιχίο, το οποίο δεν επιτρέπει στους δεσμώτες να δουν τη φωτιά, αλλά και αυτούς που μεταφέρουν τα αντικείμενα, είναι το στοιχείο εκείνο που συντείνει στο να παραμένουν οι άνθρωποι δέσμιοι της πλάνης και της άγνοιας. Αν δεν υπήρχε το τοιχίο, οι δεσμώτες πολύ σύντομα θα κατανοούσαν πως ό,τι βλέπουν είναι το αποτέλεσμα μιας δράσης που τελείται σ’ ένα διαφορετικό επίπεδο. Θα αντιλαμβάνονταν δηλαδή πως η εικόνα που έχουν για τον κόσμο είναι παράγωγο των αισθήσεων και άρα θα προχωρούσαν στο αμέσως ανώτερο επίπεδο γνώσης, την «πίστιν», στο οποίο η εμπιστοσύνη των ανθρώπων στρέφεται στις ίδιες τις αισθήσεις και όχι στο προϊόν αυτών.

Η φωτιά, μαζί με τους ανθρώπους που μεταφέρουν τα αντικείμενα, συμβολίζει τις αισθήσεις και τη σχετική μεταφορά των δεδομένων στην αντίληψη του ανθρώπου. Έτσι, το τεχνητό φως της φωτιάς είναι η πρωταρχική πηγή γνώσης για τους ανθρώπους, που φυσικά δεν επαρκεί και δε συγκρίνεται με το φως του ήλιου, με τη γνώση που κατέχουν οι άνθρωποι μέσω της νόησης, της λογικής δηλαδή και της σκέψης.

Ο φωτεινός κόσμος έξω από τη σπηλιά είναι φυσικά ο κόσμος των ιδεών, η πραγματικότητα όπως γίνεται αντιληπτή με την πλήρη χρήση των νοητικών λειτουργιών. Η θέαση του κόσμου των ιδεών που κατακτάται μόνο μέσω της διαδικασίας της παιδείας φέρνει τους ανθρώπους στο γνωστικό επίπεδο της «διάνοιας».

Ενώ ο ήλιος συμβολίζει το ανώτατο επίπεδο γνώσης, τη θέαση της Ιδέας του Αγαθού (το ανώτατο επίπεδο γνώσης, η «νόηση», επιφυλάσσεται για τους βέλτιστους των πολιτών).

• Στους εκφραστικούς τρόπους του κειμένου θα πρέπει επίσης να εντάξουμε τη διαλογική του απόδοση, η οποία ενισχύει τη ζωντάνια της περιγραφής και την καθιστά πιο ενδιαφέρουσα για τον αναγνώστη. Με τη χρήση άλλωστε του β΄ προσώπου στα ρήματα του κειμένου ο αναγνώστης εκλαμβάνει τις προτροπές του φιλοσόφου πιο άμεσα, σα να ζητά απ’ τον ίδιο ο φιλόσοφος να φανταστεί το σπήλαιο και τους δεσμώτες.
• Τέλος να σημειώσουμε την παρομοίωση που χρησιμοποιεί ο Πλάτωνας, όταν αναφέρεται στο τοιχίο που βρίσκεται ανάμεσα στους δεσμώτες και τη φωτιά∙ ένα τοιχίο, όπως αυτό που χρησιμοποιούν οι ταχυδακτυλουργοί. Η παρομοίωση αυτή βοηθά ακόμη περισσότερο τους ακροατές/αναγνώστες να συσχετίσουν τις εικόνες που προσλαμβάνουν οι δεσμώτες με μια παράσταση, με κάτι το φτιαχτό. Οι σκιές, άλλωστε, που βλέπουν οι δεσμώτες, δεν είναι παρά η ατελής απεικόνιση της πραγματικότητας, όπως αυτή προκύπτει με μόνη τη συνδρομή των αισθήσεων. Παρόμοια ελλιπής είναι κι εικόνα που έχουν οι πολίτες για την πραγματικότητα της πολιτείας, αφού όλα όσα βιώνουν δεν είναι παρά προϊόν της θέλησης εκείνων που κατέχουν την εξουσία. Μόνο μέσω της παιδείας οι πολίτες θα κατανοήσουν το βαθμό στον οποίο οι έχοντες την εξουσία επηρεάζουν και διαμορφώνουν τα της πολιτείας, έτσι ώστε να εξυπηρετούνται τα δικά τους συμφέροντα.

Να χαρακτηρίσετε τη γλώσσα και το ύφος του Πλάτωνα στην αλληγορία του σπηλαίου και να εξηγήσετε το χαρακτηρισμό σας.

Ο Πλάτωνας φροντίζει ώστε η γλώσσα που χρησιμοποιεί, αλλά και το συνολικό ύφος της αλληγορίας να διακρίνεται από απλότητα. Συνθέτει την περιγραφή του με λέξεις του καθημερινού λόγου (σπήλαιον, παίδων, δεσμῶν, σκέλη, αὐχένας, πυρός, δεσμωτῶν κ.α.) και με εικόνες πολύ οικείες στους ακροατές, προκειμένου να σχηματίσουν εύκολα στη σκέψη τους τη συνολική εικόνα του σπηλαίου και των δεσμωτών. Έτσι, μια σύνθετη φιλοσοφική σκέψη τρέπεται σε μια εύληπτη εικόνα που κεντρίζει το ενδιαφέρον και εντυπώνεται στη μνήμη του ακροατή.

Παρατηρούμε πως προκειμένου να επιτύχει ακρίβεια στη διατύπωση και συνάμα να διατηρήσει συνοπτική τη διατύπωσή του χρησιμοποιεί αρκετούς σύνθετους ρηματικούς τύπους, καθώς με αυτούς εκφράζονται μονολεκτικά επιπλέον επιρρηματικές σχέσεις: περιάγειν (περιφέρω, περιστρέφω), παρῳκοδομημένον (αυτό που έχει οικοδομηθεί κοντά ή απέναντι), ὑπερέχοντα (αυτά που βρίσκονται πάνω από κάτι, ψηλότερα από κάτι), παραφερόντων (αυτοί που κρατούν κάτι και το παρουσιάζουν από μακριά).

Προκειμένου, επίσης, να δώσει με μεγαλύτερη σαφήνεια τις λεπτομέρειες της εικόνας του σπηλαίου χρησιμοποιεί επίθετα, τα οποία όχι μόνο ενισχύουν την παραστατικότητα του κειμένου, αλλά και την ποιητικότητα του λόγου: καταγείῳ (υπόγειος, αυτός που βρίσκεται μέσα στη γη), σπηλαιώδει (που μοιάζει με σπηλιά), μακράν, ἄτοπον (αλλόκοτος, παράδοξος). Αντιστοίχως, θέλοντας να αποδώσει με έμφαση το βάθος του σπηλαίου και την απόσταση που χωρίζει τους δεσμώτες από τη φωτιά και την έξοδο του σπηλαίου χρησιμοποιεί πολλά τοπικά επιρρήματα, που ενισχύουν την ακρίβεια στην περιγραφή: πρόσθεν, ἄνωθεν (από πάνω), πόρρωθεν (από μακριά), ὄπισθεν, μεταξύ, ἐπάνω.

Με την ποικιλία, άλλωστε, των εκφραστικών τρόπων δίνει ζωντάνια στην περιγραφή του και κατορθώνει συνολικά να δομήσει την αλληγορία του ευσύνοπτα, παραστατικά, με ακρίβεια και σαφήνεια, δημιουργώντας μια εικόνα που εγκλωβίζει με μεγάλη αποτελεσματικότητα τη σκέψη και τη φαντασία του αναγνώστη.

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πλάτωνα «Πολιτεία» Ενότητα 11η

David Olkarny

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πλάτωνα «Πολιτεία» Ενότητα 11η

Να συγκρίνετε το ευαγγελικό ἐγὼ εἰμὶ τὸ φῶς τοῦ κόσμου· ὁ ἀκολουθῶν ἐμοὶ οὐ μὴ περιπατήσῃ ἐν τῇ σκοτίᾳ, ἀλλ’ ἕξει τὸ φῶς τῆς ζωῆς (Κατὰ Ἰωάννην, Η΄, 12- 13) με την εικόνα του ἀγαθοῦ στην πλατωνική αλληγορία του σπηλαίου.

Τα λόγια του Ιησού: «εγώ είμαι το φως του κόσμου∙ εκείνος που με ακολουθεί δε θα περπατήσει στο σκοτάδι, αλλά θα έχει μέσα του το φως της ζωής», αναφέρονται σε μια πορεία προς το φως της αγαθότητας και της αγνότητας. Ο Χριστός καλεί τους ανθρώπους σε μια πορεία αποδέσμευσης από το σκοτάδι της αμαρτίας, από τα δεσμά των υλικών αγαθών, των σωματικών παθών και της ανθρώπινης μικροπρέπειας. Το φως της ζωής παραπέμπει σε μια κατάσταση ψυχικής γαλήνης, όπου οι άνθρωποι διαπνεόμενοι απ’ την αγάπη και την αγαθότητα, θα μπορούν πλέον ν’ αντικρίσουν την ομορφιά της ζωής στην ιδανική της μορφή.

Το επιδιωκόμενο αγαθό, σύμφωνα με τα διδάγματα του Χριστού, είναι η πλήρης αποδέσμευση της ψυχής από τα δεσμά όλων εκείνων των συναισθημάτων και αναγκών που την εμποδίζουν να προσεγγίσει τη θεϊκή της υπόσταση. Συναισθήματα όπως ο φθόνος, το μίσος, η απληστία, η ακολασία κι ό,τι γενικά κρατά τον άνθρωπο εγκλωβισμένο σε μια μονοσήμαντη θέαση της ζωής, οφείλει να υπερκεραστεί προκειμένου να γνωρίσει ο άνθρωπος την ευδαιμονία της ελευθερίας του νου και της ψυχής.

Μια παρόμοια διαδικασία αποδέσμευσης από το σκοτάδι εντοπίζουμε και στην αλληγορία του σπηλαίου, με τη διαφορά όμως πως εδώ το σκοτάδι υποδηλώνει την άγνοια και τη δέσμευση των ανθρώπων στην ελλιπή πρόσληψη της πραγματικότητας που τους παρέχουν οι αισθήσεις. Η πορεία των δεσμωτών από το σκοτάδι προς το φως συμβολίζει τη σταδιακή κατάκτηση της γνώσης και την ενίσχυση των νοητικών λειτουργιών μέσω της παιδείας. Οι δεσμώτες καθώς ανεβαίνουν προς την έξοδο του σπηλαίου, προς το εκτυφλωτικό φως του ήλιου, ανέρχονται βήμα – βήμα τα στάδια της γνώσης μέχρι να φτάσουν στο απόλυτα ζητούμενο, τη γνώση δηλαδή της Ιδέας του Αγαθού.

Έτσι, από το επίπεδο της «δόξας», όπου κυριαρχεί η περιορισμένη γνώση που πηγάζει από τις αισθήσεις, οι δεσμώτες ανέρχονται στο επίπεδο της «διάνοιας», όπου πλέον καθετί κρίνεται και γίνεται αντιληπτό μέσω της λογικής, κι από εκεί φτάνουν στο υπέρτατο πεδίο γνώσης, τη «νόηση» (επιστήμη), όπου καθίσταται πια εφικτή η θέαση των Ιδεών. Στο ανώτατο αυτό επίπεδο οι άνθρωποι έχοντας κατακτήσει το στάδιο της λογικής επεξεργασίας, κατορθώνουν ν’ αντικρίσουν τις ιδανικές μορφές κάθε πράγματος, κάθε κατάστασης και κάθε έννοιας, γίνονται κοινωνοί της Ιδέας του Αγαθού. Πρόκειται για το επίπεδο γνώσης στο οποίο οι άνθρωποι δεν περιορίζονται σε αυτό που υπάρχει, σε αυτό που είναι, αλλά είναι πια σε θέση να σκεφτούν και να επιδιώξουν την απόλυτα ιδανική μορφή κάθε πράγματος ή έννοιας. Μπορούν πια να δομήσουν στη σκέψη τους την ιδεατή μορφή της πολιτείας, την ιδεατή μορφή διαβίωσης και κατόπιν να επιχειρήσουν την πραγμάτωσή της.

Ό,τι για το χριστιανισμό αποτελεί το πέρασμα από το σκοτάδι της αμαρτίας, στον εξαγνισμό της ψυχής και στην απολύτρωσή της από τα πάθη, είναι για τον Πλάτωνα η μετάβαση του ανθρώπου από το σκοτάδι της άγνοιας, στην κατάκτηση της γνώσης, στη θέαση του φωτός, στη θέαση του αγαθού. Έτσι, το αγαθό για τον χριστιανισμό είναι η κατάσταση πλήρους ελευθερίας από τα δεσμά της αμαρτίας, είναι η ζωή στην απόλυτη καθαρότητά της, όπου ο άνθρωπος θα ζει στη γαλήνη της καλοσύνης και της φιλευσπλαχνίας. Ενώ, αγαθό για τον Πλάτωνα είναι η κατάκτηση της ανώτατης δυνατής γνώσης, όπου οι άνθρωποι δε θα περιορίζονται πλέον στις ατελείς μορφές της πραγματικότητας, αλλά θα μπορούν να γνωρίσουν και να επιδιώξουν σε κάθε τομέα της ζωής τους το ιδανικό, το άρτιο.

Πάντως, αν και οι δύο προσεγγίσεις του αγαθού ξεκινούν από διαφορετική βάση, είναι εύλογο πως ενδέχεται να συγκλίνουν σε ορισμένα σημεία, κυρίως σε ό,τι αφορά τη συνύπαρξη των ανθρώπων στα πλαίσια της κοινωνικής τους ζωής. Ο αλληλοσεβασμός, η αγάπη, η κατανόηση και η σύμπραξη είναι έννοιες που το δίχως άλλο έχουν θέση σε κάθε πιθανή επιδίωξη μιας ιδανικής συνύπαρξης και συμβίωσης.

[τό ἀγαθόν: Ο Πλάτωνας δεν δίνει μια σαφή ερμηνεία για αυτόν τον όρο που είναι από τους βασικότερους στο φιλοσοφικό του σύστημα παρά αρκείται σε ορισμένους υπαινιγμούς. Αγαθόν πάντως είναι α) το εἶναι και ό,τι διατηρεί το εἶναι∙ β) η τάξη, ο κόσμος και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει την πολλαπλότητα∙ γ) ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη (Πολ. 509a). Η έκφραση αὐτό το ἀγαθόν φαίνεται να δηλώνει την ύψιστη αρχή και την πηγή του όντος και της γνώσης.] 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πλάτωνα «Πολιτεία» Ενότητα 11η

David Olkarny

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πλάτωνα «Πολιτεία» Ενότητα 11η

Να εντοπίσετε τα σημεία του κειμένου που μας επιτρέπουν να θεωρήσουμε ότι η κοινωνία των δεσμωτών είναι η πολιτική κοινωνία και ότι ο κόσμος του σπηλαίου είναι ο αισθητός κόσμος.

Ο Σωκράτης έχοντας δώσει την εικόνα του σπηλαίου διευκρινίζει πολύ σύντομα στο Γλαύκωνα πως όσα περιγράφει είναι όμοια με την καθημερινή ζωή των ανθρώπων, με την παρούσα πολιτική κοινωνία. Ειδικότερα, όταν ο Γλαύκων σχολιάζει: «Ἄτοπον λέγεις εἰκόνα καὶ δεσμώτας ἀτόπους.» (παράξενη εικόνα περιγράφεις και παράξενους δεσμώτες), ο Σωκράτης του απαντά: «Ὁμοίους ἡμῖν»(όμοιους με μας). 

Η εικόνα των ανθρώπων που παραμένουν δεμένοι μέσα στο σπήλαιο, χωρίς καμία δυνατότητα κίνησης ή αντίδρασης, προκαλεί εύλογα εντύπωση στο Γλαύκωνα, ο οποίος θεωρεί πως κάτι τέτοιο δεν έχει συσχέτιση με την εμπειρία της πραγματικής ζωής. Εντούτοις, ο φιλόσοφος έρχεται με την αναλογία που παρουσίασε να αναδείξει την επίφαση ελευθερίας και γνώσης που υφίσταται στην πολιτική κοινωνία. Μιας και, όπως συμβαίνει με τους δεσμώτες του σπηλαίου, οι οποίοι παραμένουν καθηλωμένοι υπό τον έλεγχο των αισθήσεών τους, θεωρώντας πως οι σκιές που αντικρίζουν είναι η μόνη αλήθεια, έτσι και οι πολίτες που αρκούνται σε όσα τους παρέχουν οι αισθήσεις τους, χωρίς κριτικό έλεγχο και αμφισβήτηση, παραμένουν καθηλωμένοι και εύκολα ελεγχόμενοι από τους κατέχοντες την εξουσία.

Παρά την αρχική δυσκολία στη συσχέτιση των δύο καταστάσεων γίνεται σαφές πως τόσο οι σκιές που εκλαμβάνουν οι δεσμώτες ως πραγματικότητα όσο και η αδυναμία τους να κινηθούν, αποδίδουν τον αισθητό κόσμο των πολιτών, οι οποίοι δέσμιοι της άγνοιάς τους, δε συνειδητοποιούν τη δύναμη που έχουν και γίνονται έτσι υποχείρια των ισχυρών.

Είναι, άλλωστε, προφανές πως και στις δύο περιπτώσεις εκείνο που χαρακτηρίζει την ιδιαίτερη κατάσταση των ανθρώπων είναι το γεγονός ότι δε γνωρίζουν πως βρίσκονται καθηλωμένοι εξαιτίας της άγνοιάς τους. Όπως οι δεσμώτες θεωρούν πως ό,τι αντιλαμβάνονται με τις αισθήσεις τους αποτελεί τη μοναδική αλήθεια, έτσι και οι πολίτες αποδέχονται τις συνθήκες που επικρατούν στην κοινωνία τους, ως τη μόνη πιθανή πραγματικότητα.

Ποια είναι η κατάσταση της πολιτικής κοινωνίας (την οποία συμβολίζει η κοινωνία των δεσμωτών) και πώς περιγράφεται ο αισθητός κόσμος;

Η κατάσταση των δεσμωτών, των ανθρώπων που βρίσκονται στο κατώτερο επίπεδο γνώσης (την εικασία, όπου θεωρούν ως αληθινό μόνο ό,τι τους παρέχεται μέσω των αισθήσεών τους, χωρίς μάλιστα να έχουν συνειδητοποιήσει ακόμη ποια είναι η πηγή αυτής της γνώσης) βρίσκει το αντίστοιχό της στους πολίτες που δεν έχουν ακόμη αποκτήσει, μέσω της κατάλληλης παιδείας, την ικανότητα της κριτικής σκέψης και της αμφιβολίας. Έτσι, όπως οι δεσμώτες πιστεύουν πως οι σκιές που βλέπουν είναι η μόνη πραγματικότητα, έτσι και οι πολίτες, δέσμιοι επίσης της άγνοιάς τους, αποδέχονται την πραγματικότητα της πολιτείας, όπως αυτή διαμορφώνεται από τους ισχυρούς.

Εδώ ο φιλόσοφος επισημαίνει μια κατάσταση που διατηρεί ακέραια τη διαχρονικότητά της, υπό την έννοια πως σε κάθε εποχή οι άνθρωποι, οι πολίτες που δεν αποκτούν την αναγκαία κριτική σκέψη, αδυνατούν να δουν πέρα και πίσω από την πραγματικότητα που στήνεται γι’ αυτούς από τους κατέχοντες την εξουσία. Οι απαίδευτοι πολίτες, όπως και οι δεσμώτες του σπηλαίου, δεν επιχειρούν την αναγκαία διερώτηση σχετικά με τις συνθήκες της πραγματικότητας που βιώνουν. Οι πολίτες αποδέχονται καθετί όπως έχει, χωρίς να σκεφτούν ποιος είναι αυτός που λαμβάνει τις εκάστοτε αποφάσεις, ποια είναι τα κίνητρά του, ποια τα πιθανά οφέλη που αποκομίζει ο ίδιος, σε τι αποσκοπούν μακροπρόθεσμα οι επιμέρους επιλογές των κυβερνώντων και ούτω καθεξής.

Από τη μία λοιπόν έχουμε τους δεσμώτες που αποδέχονται τη λειψή πραγματικότητα που τους παρέχουν οι αισθήσεις τους, αγνοώντας τις δυνατότητες που θα τους παρείχε η λογική επεξεργασία όσων αντικρίζουν, αγνοώντας πόσο ουσιαστικότερη θα ήταν η κατανόηση του κόσμου, αν μέσω της παιδείας είχαν οξύνει την κριτική και τη δημιουργική τους σκέψη. Αντιστοίχως, από την άλλη μεριά, έχουμε τους πολίτες που με τις αντιληπτικές τους ικανότητες περιορισμένες, λόγω τις ελλιπούς παιδείας που έχουν λάβει, δεν έχουν τη δυνατότητα να κρίνουν, να αμφισβητήσουν και τελικά να επηρεάσουν καταλυτικά τις συνθήκες της ζωής τους που διαμορφώνονται ερήμην τους.

Οι σκιές που βλέπουν οι δεσμώτες, ο αισθητός δηλαδή κόσμος των δεσμωτών, βρίσκεται σε πλήρη αντιστοιχία με τη μερική αντίληψη των πολιτών, οι οποίοι κάθε φορά αποδέχονται τα δεδομένα της πολιτικής κοινωνίας, χωρίς να γνωρίζουν πώς διαμορφώθηκαν αυτά, από ποιους και για ποιο λόγο.

Στο επίπεδο της «εικασίας» των δεσμωτών, που ακόμη αγνοούν πως ό,τι βλέπουν είναι προϊόν των αισθήσεών τους και πολύ περισσότερο αγνοούν τις δυνατότητες των πνευματικών λειτουργιών, αντιστοιχεί το επίπεδο των πολιτών που αποδέχονται την πραγματικότητα της πολιτικής ζωής, χωρίς ακόμη να συνειδητοποιούν πως ό,τι συμβαίνει είναι αποτέλεσμα πολιτικών επιλογών που αποβλέπει σε συγκεκριμένους στόχους ή ίδια οφέλη, και πολύ περισσότερο αγνοούν πως όλα μπορούν να γίνουν τελείως διαφορετικά και πολύ καλύτερα, αρκεί να τεθούν διαφορετικές προτεραιότητες και φυσικά ο έλεγχος να δοθεί στους κατάλληλους ανθρώπους.

ὥσπερ τοῖς θαυματοποιοῖς: Ο Αριστοτέλης (Περὶ κόσμου 398b16) γράφει: οἱ νευροσπάσται μίαν μήρινθον ἐπισπασάμενοι ποιοῦσι καὶ αὐχένα κινεῖσθαι καὶ χεῖρα ζῴου καὶ ὦμον καὶ ὀφθαλμόν. Να συσχετίσετε το χωρίο αυτό με την πλατωνική παρομοίωση.

Η περιγραφή που δίνει ο Αριστοτέλης: «οι μαριονετίστες τραβώντας έναν σπάγκο κάνουν το λαιμό, το χέρι, τον ώμο και το μάτι του ζώου να κινηθεί.», μας παρέχει την επιβεβαίωση πως οι παραστάσεις από ταχυδακτυλουργούς (θαυματοποιούς) και μαριονετίστες ήταν κάτι το συνηθισμένο στα χρόνια του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Έτσι, όταν ο Πλάτωνας παρομοιάζει τον τοίχο της αλληγορίας του σπηλαίου μ’ εκείνον που χρησιμοποιούν οι ταχυδακτυλουργοί στις παραστάσεις τους, δημιουργεί μια εικόνα πολύ οικεία στους ανθρώπους της εποχής τους.

Συνάμα η αναφορά στο τοιχίο των θαυματοποιών βοηθά τους ακροατές/αναγνώστες της αλληγορίας να κατανοήσουν καλύτερα το πολύ χαμηλό επίπεδο γνώσης στο οποίο βρίσκονται οι δεσμώτες τους σπηλαίου. Διότι, όπως στις παραστάσεις των ταχυδακτυλουργών είναι σημαντικό να υπάρχει το τοιχίο εκείνο που αποκρύπτει ό,τι θα μπορούσε να χαλάσει την ψευδαίσθηση που επιχειρεί να δημιουργήσει ο ταχυδακτυλουργός, έτσι και για τους δεσμώτες το τοιχίο αποκρύπτει εκείνα που δημιουργούν τις σκιές, των αισθητό τους δηλαδή κόσμο.

Με την ίδια εμπιστοσύνη που ένα μικρό παιδί παρακολουθεί την παράσταση του ταχυδακτυλουργού ή του μαριονετίστα, θεωρώντας πως ό,τι βλέπει είναι πραγματικό, έτσι παρακολουθούν κι οι δεσμώτες τις σκιές στο βάθος της σπηλιάς, αγνοώντας τους γενεσιουργούς παράγοντες αυτής της θέασης.

Στο αμέσως ανώτερο επίπεδο γνώσης, στην «πίστιν», οι δεσμώτες θα αντιληφθούν όσα τους αποκρύπτει το τοιχίο, θα αντιληφθούν δηλαδή πως ό,τι βλέπουν γύρω τους είναι το προϊόν των αισθήσεών τους∙ συνειδητοποίηση που θα τους επιτρέψει να κατανοήσουν πως ό,τι μέχρι τότε θεωρούσαν μόνη πραγματικότητα δεν είναι παρά μια ατελής αντίληψη του κόσμου.

Αντιστοίχως, οι ακροατές του φιλοσόφου μπορούν να κάνουν τη συσχέτιση με τις παραστάσεις των θαυματοποιών, όπου αν εξέλιπε το τοιχίο οι μικροί θεατές θα έβλεπαν πως όλα τα κινεί και τα ελέγχει ένας άνθρωπος και πως ό,τι μέχρι τότε έμοιαζε πραγματικό δεν είναι παρά το αποτέλεσμα των δικών του ενεργειών. 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πλάτωνα «Πολιτεία» Ενότητα 11η

Joel Robison

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πλάτωνα «Πολιτεία» Ενότητα 11η

Τι νομίζετε ότι συμβολίζουν τα δεσμά και η υποχρεωτική καθήλωση - ακινησία των ανθρώπων του σπηλαίου;

Οι δεσμώτες του σπηλαίου, οι άνθρωποι δηλαδή που βρίσκονται στο κατώτερο επίπεδο γνώσης, το μόνο που αντικρίζουν και το μόνο που θεωρούν ως πραγματικότητα είναι οι σκιές των αντικειμένων∙ αντικειμένων που με τη σειρά τους δεν είναι παρά ομοιώματα, κατασκευάσματα που μοιάζουν με ανθρώπινες μορφές ή άλλα στοιχεία του φυσικού και υλικού κόσμου.

Οι σκιές αυτές, οι οποίες συνιστούν τη μοναδική πραγματικότητα για τους ανθρώπους που βρίσκονται στο σπήλαιο, είναι ό,τι προκύπτει, ό,τι γίνεται αντιληπτό με μόνη τη μεσολάβηση των αισθήσεων. Άρα τα δεσμά των ανθρώπων δεν είναι παρά οι αισθήσεις τους που τους βοηθούν να σχηματίσουν μια πολύ περιορισμένη εικόνα για το γύρω κόσμο τους.

Οι αισθήσεις με το να παρέχουν στους ανθρώπους την ικανότητα να δουν, να ακούσουν και γενικότερα να αισθανθούν τον κόσμο, τους δημιουργούν την εσφαλμένη εντύπωση πως ό,τι αντιλαμβάνονται μέσω αυτών είναι και η μόνη πραγματικότητα. Οι άνθρωποι μάλιστα είναι υποχρεωτικά καθηλωμένοι με τα δεσμά των αισθήσεων, στοιχείο που μας παραπέμπει στην έλλειψη οποιασδήποτε αμφισβήτησης για τα δεδομένα που τους παρέχουν οι αισθήσεις.

Η απουσία λογικής επεξεργασίας των δεδομένων, η απουσία της απορίας για την πηγή της γνώσης και η μη αναζήτηση βαθύτερων αιτιών για την εικόνα του κόσμου, για τον ίδιο τον κόσμο εν τέλει, καθηλώνει τους ανθρώπους σ’ ένα εξαιρετικά περιορισμένο επίπεδο θέασης της πραγματικότητας. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, πως σ’ αυτό το πολύ χαμηλό επίπεδο γνώσης, στο επίπεδο της «εικασίας» οι άνθρωποι εμπιστεύονται και γνωρίζουν μόνο τα δεδομένα της αίσθησης, τις σκιές των πραγμάτων δηλαδή, χωρίς να γνωρίζουν ακόμη την πηγή αυτής της περιορισμένης γνώσης, χωρίς να γνωρίζουν ακόμη πως ό,τι βλέπουν είναι προϊόν των αισθήσεών τους.

Βασικό ζητούμενο για να προχωρήσουν οι άνθρωποι σ’ ένα ανώτερο επίπεδο γνώσης, για ν’ αρχίσουν άρα την ανάβαση της σπηλιάς, είναι η απορία, είναι η εσωτερική  ανάγκη να γνωρίσουν καλύτερα τον κόσμο που τους περιβάλλει, αλλά και τον ίδιο τους τον εαυτό. Η καθήλωσή τους επομένως δεν είναι τόσο εξωτερικά επιβεβλημένη, όσο αποτελεί μια κατάσταση κατά την οποία οι άνθρωποι, αρκούμενοι σε ό,τι αντιλαμβάνονται, δεν μπαίνουν σε μια διαδικασία αναζήτησης, δεν αμφισβητούν τα δεδομένα που τους παρέχονται.

Ποιος είναι ο ρόλος του τειχίου στη σκηνοθεσία του Πλάτωνα; Γιατί δεν πρέπει να φαίνονται οι άνθρωποι αλλά τα αντικείμενα;

Με την εισαγωγική εικόνα της αλληγορίας του σπηλαίου ο φιλόσοφος θέλει να παρουσιάσει όσο γίνεται πιστότερα το κατώτερο επίπεδο γνώσης, το επίπεδο της «εικασίας» δηλαδή, όπου οι άνθρωποι γνωρίζουν μόνο ό,τι γίνεται προσιτό σε αυτούς μέσω των αισθήσεών τους, χωρίς ωστόσο να έχουν συνειδητοποιήσει την ύπαρξη και τις δυνατότητες των αισθήσεων.

Θέλοντας, λοιπόν, να δείξει πως οι δεσμώτες του σπηλαίου έχουν πρόσβαση μόνο στις σκιές των πραγμάτων, χωρίς ν’ αντιλαμβάνονται ή να διερωτώνται πώς τους παρέχεται η δυνατότητα αυτής της θέασης, προσθέτει στη σκηνοθεσία του σπηλαίου έναν τοίχο, ένα παραπέτασμα, όπως αυτό που χρησιμοποιούν οι «θαυματοποιοί», μια εικόνα οικεία στους ακροατές του απ’ τις σχετικές παραστάσεις. Με αυτόν τον τρόπο ο φιλόσοφος συσχετίζει έμμεσα τη νοητική κατάσταση των δεσμωτών με το πώς βλέπουν τα μικρά παιδιά τις ανάλογες παραστάσεις των θαυματοποιών. Όπως, δηλαδή, τα μικρά παιδιά παρακολουθούν τις μαριονέτες να κινούνται πάνω στο παραπέτασμα και διασκεδάζουν, χωρίς να γνωρίζουν ή να νοιάζονται για το πώς συμβαίνει αυτό που βλέπουν, έτσι και οι δεσμώτες -στο κατώτερο πάντα επίπεδο γνώσης- βλέπουν τις σκιές χωρίς να γνωρίζουν ή ν’ αναρωτιούνται ποια είναι η πηγή της γνώσης αυτής.

Αν, επομένως, δεν υπήρχε ο τοίχος, το παραπέτασμα, όπως τα μικρά παιδιά θα έβλεπαν τον ταχυδακτυλουργό, έτσι και οι δεσμώτες θα έβλεπαν τους ανθρώπους που μεταφέρουν τ’ αντικείμενα, και θα έφταναν ταχύτερα στη συνειδητοποίηση πως ό,τι βλέπουν φτάνει σ’ αυτούς με τη μεσολάβηση κάποιου παράγοντα, εν προκειμένω των αισθήσεων.

Ο τοίχος, λοιπόν, συμβολίζει την αδυναμία των ανθρώπων, που βρίσκονται ακόμη στο κατώτερο επίπεδο γνώσης, ν’ αναρωτηθούν ποια είναι η πηγή της γνώσης τους, την αδυναμία τους ν’ αναζητήσουν με ποιο τρόπο και πως σχηματίζουν την εικόνα που έχουν για τον κόσμο.

Η απομάκρυνση του τοίχου και άρα η θέαση της φωτιάς και των ανθρώπων που μεταφέρουν τ’ αντικείμενα, θα σήμαινε την ανάβαση στο αμέσως επόμενο επίπεδο γνώσης την «πίστιν», όπου οι άνθρωποι παύουν να πιστεύουν στις σκιές, στο προϊόν δηλαδή των αισθήσεων, και στρέφουν την εμπιστοσύνη τους στην ίδια την πηγή της γνώσης, στις αισθήσεις.

Αν, επομένως, οι δεσμώτες κατόρθωναν να λυθούν από τα δεσμά τους και ξεκινούσαν την ανάβαση της σπηλιάς, θα μπορούσαν να δουν πίσω από τον τοίχο και θα έρχονταν αντιμέτωποι με τα εξής δεδομένα:

α) ότι τα πράγματα που ως τότε έβλεπαν δεν ήταν παρά οι σκιές άλλων αντικειμένων πραγματικής υλικής υπόστασης. Σημειώνουμε, βέβαια, πως ακόμη κι η θέαση αυτών των πραγμάτων, που θα έφερνε τους δεσμώτες «µᾶλλόν τι ἐγγυτέρῳ τοῦ ὄντος», θα τους έφερνε δηλαδή πιο κοντά στα πραγματικά αντικείμενα, θα ήταν μια ακόμη επίφαση γνώσης, υπό την έννοια πως οι δεσμώτες θα έβλεπαν αντίγραφα μόνο των πραγματικών όντων, των καθαυτό όντων, που βρίσκονται στον κόσμο των ιδεών.

β) ότι τα αντικείμενα τα μεταφέρουν κάποιοι άνθρωποι και συνάμα πως οι σκιές που οι ίδιοι έβλεπαν δημιουργούνταν από το τεχνητό φως μιας φωτιάς. Θα συνειδητοποιούσαν δηλαδή πως για να έχουν πρόσβαση έστω και στις σκιές των πραγμάτων απαιτούνταν η μεσολάβηση άλλων παραγόντων. Οι παράγοντες αυτοί που στην αλληγορία δίνονται συμβολικά μέσω της φωτιάς και των μεταφορέων, δεν είναι άλλοι από τις αισθήσεις. Οι δεσμώτες, λοιπόν, θα συνειδητοποιούσαν πως ό,τι βλέπουν και αντιλαμβάνονται προσφέρεται σε αυτούς μέσω των αισθήσεών τους. Έτσι, θα έπαυαν να πιστεύουν στις σκιές και θα έδειχναν εμπιστοσύνη στην πηγή γνώσης, τις αισθήσεις, αλλά και στην παρουσία των «µᾶλλον ὄντων».

Προσέχουμε, φυσικά, πως ακόμη και τη στιγμή που οι δεσμώτες βλέπουν πίσω από τον τοίχο, βρίσκονται ακόμη στο κατώτερο επίπεδο γνώσης, τη «δόξα», η οποία διακρίνεται σε δύο επιμέρους επίπεδα:

α) το κατώτερο, την «εικασία», κατά το οποίο οι άνθρωποι πιστεύουν μόνο σε αυτό που αντικρίζουν, δηλαδή στις σκιές των πραγμάτων

β) στο ανώτερο, την «πίστιν», κατά το οποίο οι άνθρωποι συνειδητοποιούν πως αντλούν τις γνώσεις τους από τις αισθήσεις και πλέον εμπιστεύονται κυρίως αυτές, ενώ συνάμα έχουν αντικρίσει τα «μᾶλλον ὄντα», τα αντίγραφα των πραγμάτων που προς το παρόν για τους δεσμώτες είναι πολύ πιο αληθινά από τις σκιές, έστω κι αν αγνοούν ακόμη πως πρόκειται για αντίγραφα.

Ας σημειώσουμε, επίσης, πως τα «μᾶλλον ὄντα», αποτελούν ένα μεταβατικό επίπεδο γνώσης και αντίληψης για τους δεσμώτες, που μέχρι πρότινος έβλεπαν μόνο σκιές των πραγμάτων. Φεύγουν από το σκοτάδι της πλήρης άγνοιας και σταδιακά προχωρούν σε νέους αναβαθμούς της γνώσης, η οποία βέβαια κατακτάται με κόπο και απαιτεί κάθε φορά ένα εύλογο διάστημα απ’ τη μεριά των δεσμωτών μέχρι να συνηθίσουν και να κατανοήσουν πλήρως τα καινούρια δεδομένα, ώστε να προχωρήσουν στο ανώτερο επίπεδο γνώσης. 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πλάτωνα «Πολιτεία» Ενότητα 11η: Να περιγράψετε με λίγα λόγια την εικόνα του σπηλαίου

Rob Woodcox

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πλάτωνα «Πολιτεία» Ενότητα 11η

Να περιγράψετε με λίγα λόγια την εικόνα του σπηλαίου ή να τη δώσετε με σχέδιο.

Η σπηλιά -η υπόγεια κατοικία που μοιάζει με σπηλιά- παρουσιάζετε απ’ τον φιλόσοφο να έχει την είσοδό της ανοιχτή προς το φως του ήλιου σε όλο της το μάκρος. Εντούτοις, οι άνθρωποι που ζουν από παιδιά σε αυτή δεν μπορούν να δουν το φως του ήλιου, αφενός γιατί βρίσκονται σε πολύ μεγάλη απόσταση στο βάθος της σπηλιάς κι αφετέρου γιατί είναι δεμένοι, στα χέρια, στα πόδια και στον αυχένα, με τέτοιο τρόπο ώστε να βλέπουν μόνο μπροστά στο εσωτερικό τοίχωμα της σπηλιάς.

Η είσοδος της σπηλιάς είναι τόσο ψηλά και σε τέτοια απόσταση σε σχέση με το σημείο όπου βρίσκονται οι δεσμώτες, ώστε να μη φτάνει σε αυτούς το φως του ήλιου. Το μόνο φως που φτάνει σ’ αυτούς είναι από μια φωτιά που βρίσκεται μακριά και πολύ ψηλότερα από εκείνους. Ενώ ανάμεσα στη φωτιά και τους δεσμώτες υπάρχει ένας δρόμος στο πλάι του οποίου έχει χτιστεί ένας τοίχος.

Πίσω από αυτόν τον τοίχο -απ’ τη μεριά που είναι η φωτιά- περνούν άνθρωποι που κουβαλούν, ψηλότερα απ’ τον τοίχο, διάφορα αντικείμενα κατασκευασμένα από ξύλο ή πέτρα (ανδριάντες αλλά και ομοιώματα πλήθους πραγμάτων). Το ύψος του τοίχου είναι τέτοιο ώστε να καλύπτει τους ανθρώπους που κουβαλούν τα αντικείμενα, όχι όμως και τα αντικείμενα που εκείνοι μεταφέρουν. Έτσι, στο βάθος της σπηλιάς και μπροστά στα μάτια των δεσμωτών εμφανίζονται οι σκιές των πραγμάτων που μεταφέρουν οι άνθρωποι, με αποτέλεσμα τα μόνα οπτικά ερεθίσματα που έχουν οι δεσμώτες να είναι οι σκιές των αντικειμένων. Ενώ οι μόνες ομιλίες που ακούν είναι εκείνες των ανθρώπων που μεταφέρουν τα αντικείμενα, μη γνωρίζοντας όμως την ύπαρξή τους οι δεσμώτες αποδίδουν τις ομιλίες αυτές στις σκιές που βλέπουν μπροστά τους και τις οποίες εκλαμβάνουν ως τη μόνη πραγματικότητα. 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πλάτωνα «Πολιτεία» Ενότητα 11

Seanen Middleton

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πλάτωνα «Πολιτεία» Ενότητα 11

Με ποια φράση δηλώνεται το θέμα της ενότητας και ποια μέθοδο ακολουθεί Πλάτων στην ανάπτυξή του;

Μετὰ ταῦτα δή, εἶπον, ἀπείκασον τοιούτῳ πάθει τὴν ἡμετέραν φύσιν παιδείας τε πέρι καὶ ἀπαιδευσίας. (Μετά από αυτά λοιπόν, είπα, παρομοίασε τη φύση μας σε ό,τι αφορά την παιδεία και την απαιδευσία με μια τέτοια κατάσταση)

Το θέμα της ενότητας είναι η μεγάλη αξία της παιδείας, όπως αυτή προκύπτει μέσα από τη σύγκριση των δύο καταστάσεων, της ύπαρξης δηλαδή της παιδείας στους ανθρώπους και της απουσίας της. Ο Πλάτωνας, μάλιστα, θεωρεί την παιδεία όχι απλώς ευεργετική για τον άνθρωπο, αλλά ικανή να του προσφέρει τη δυνατότητα θέασης ενός τελείως διαφορετικού κόσμου, αποδεσμεύοντάς τον από τη δεσποτεία της απλής αίσθησης. Είναι δε τόσο μεγάλη η διαφορά ανάμεσα στην αντιληπτική ικανότητα του πεπαιδευμένου ανθρώπου κι αυτή του απαίδευτου, ώστε ο φιλόσοφος καταφεύγει στην αλληγορική παρουσίασή της, για να μπορέσει να την αποδώσει με τη μεγαλύτερη δυνατή ενάργεια.

Η αλληγορία ως εκφραστικός τρόπος υποδηλώνει πως αυτό που λέει ο συγγραφέας δεν έχει κυριολεκτική σημασία, αλλά λειτουργεί ως συμβολικός και απλούστερος τρόπος απόδοσης μιας ευρύτερης και δυσκολότερης έννοιας. Έχουμε, επομένως, στην αλληγορία ένα μεταφορικό λόγο στο πλαίσιο του οποίου γίνεται μια παρομοίωση, μια παραβολή, ανάμεσα σε δύο καταστάσεις, που σε κυριολεκτικό επίπεδο δεν έχουν καμία σχέση μεταξύ τους. Για παράδειγμα, στην αλληγορία του σπηλαίου, το σπήλαιο είναι ένας απλούστερος και παραστατικότερος τρόπος για να αποδοθεί η κατάσταση άγνοιας των ανθρώπων που ζουν δέσμιοι του αισθητού κόσμου.

Στη συγκεκριμένη αλληγορία, άλλωστε, ο Πλάτωνας αποσαφηνίζει εξαρχής πως ό,τι θα ειπωθεί στη συνέχεια σχετίζεται με τη σύγκριση ανάμεσα στους πεπαιδευμένους και τους απαίδευτους ανθρώπους.

Ό,τι επιχειρείται, λοιπόν, με την αλληγορία είναι η παραστατική παρουσίαση μιας έννοιας, σε συμβολικό πάντα επίπεδο, που κερδίζει το ενδιαφέρον του αναγνώστη ή ακροατή και εντυπώνεται ευκολότερα στη μνήμη του. Επομένως, η αλληγορία δε λειτουργεί ως αποδεικτικός λόγος ούτε ως μέσο πλήρους αποσαφήνισης της έννοιας στην οποία αναφέρεται, καθώς, όπως είναι προφανές, ο βασικός της στόχος είναι η απλούστερη παρουσίαση μιας δύσκολης έννοιας και όχι η απόδοση ενός αναλυτικού και δύσληπτου συλλογισμού, που θα ήταν αναγκαίος για να αποδειχτεί ή να αναλυθεί η εξεταζόμενη έννοια.

Αν και η αλληγορία δε χρησιμοποιείται ως μέσο απόδειξης, επιτυγχάνει να αποδώσει με ιδιαίτερα εύληπτο τρόπο την έννοια που έχει διαμορφώσει στη σκέψη του ο ομιλητής, γεγονός που την καθιστά εξαιρετικά αποτελεσματική στη διδακτική διαδικασία, ιδίως δύσκολων φιλοσοφικών εννοιών, όπως αυτές που επιχειρεί να μεταδώσει ο Πλάτωνας. Για παράδειγμα, η διάκριση μεταξύ του αισθητού κόσμου και του κόσμου των Ιδεών, ενώ θα ήταν δύσκολο να αποδοθεί μέσω της διαλεκτικής μεθόδου, καθίσταται ευκολότερη και σαφέστερη μέσω της αναλογίας, καθώς ο φιλόσοφος έχει τη δυνατότητα να παρουσιάσει μια πλήρη κι εύκολα κατανοητή εικόνα στους ακροατές / αναγνώστες του.

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πολιτεία Ενότητα 11η: Με βάση την εισαγωγή του βιβλίου σας, να συνδέσετε την ενότητα με τα προηγούμενα και με το θέμα όλου του έργου.

Kumiko Mayer

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πολιτεία Ενότητα 11^η

Με βάση την εισαγωγή του βιβλίου σας, να συνδέσετε την ενότητα με τα προηγούμενα και με το θέμα όλου του έργου.

Θέμα του διαλόγου είναι η φύση της δικαιοσύνης και της αδικίας και κατ’ επέκταση αν και κατά πόσο ο δίκαιος ή ο άδικος είναι ευτυχέστερος και σε αυτήν και στην άλλη ζωή. Όμως, για να διερευνηθεί αυτό το περίπλοκο πρόβλημα, ο Σωκράτης προτείνει να το εξετάσουν στο ευρύτερο πλαίσιο μιας πόλης-κράτους. Αρχίζει λοιπόν ένα πείραμα, μια θεωρητική κατασκευή εξαρχής μιας πόλης, που συγκροτείται σιγά-σιγά για να φτάσει από το πρωτόγονο στάδιο στην πλήρη ανάπτυξή της.

Σε αυτή την πλατωνική πολιτεία γίνεται μια τριμερής διαίρεση των πολιτών σε δημιουργούς, φύλακες-επίκουρους και φύλακες-άρχοντες (βασιλείς). Οι φύλακες-παντελείς (βασιλείς) αναλαμβάνουν, μετά τα 50 τους χρόνια, τη διακυβέρνηση και μεριμνούν για την ευδαιμονία ολόκληρης της πολιτείας. Πρόκειται συνεπώς για μια αριστοκρατία του πνεύματος, που εξουσιάζει και συνάμα υπηρετεί το πλήθος.

Ο Πλάτωνας θεωρεί πως οι ιδανικοί κυβερνήτες της πολιτείας είναι οι φιλόσοφοι, καθώς, όπως εξηγεί με την αλληγορία του σπηλαίου, είναι εκείνοι που έχουν γνωρίσει την αληθινή φύση των πραγμάτων. Οι φιλόσοφοι έχουν αποσπαστεί από τα δεσμά των αισθήσεων κι έχουν αντικρίσει το Αγαθό που προσεγγίζεται μόνο μέσα από την πλήρη κυριαρχία της νόησης.

Με την αλληγορία του σπηλαίου, επομένως, παρουσιάζει τη γνώση εκείνη που διαχωρίζει τους φιλοσόφους από τους υπόλοιπους πολίτες, που αδυνατούν να διαφύγουν την πλάνη των αισθήσεων. Παράλληλα απαντά στις εύλογες ενστάσεις σχετικά με την αδεξιότητα και την υπεροψία που διακρίνει τους φιλοσόφους καθώς και την τάση τους να παραμένουν απορροφημένοι από τις θεωρητικές τους ανησυχίες, που τους καθιστά ακατάλληλους για την επίλυση των πρακτικών προβλημάτων.