Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Πλάτωνα Πολιτεία Ενότητα 12 (Σιμωνίδης ο Κείος «Η αρετή»)

Rob Woodcox 

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Πλάτωνα Πολιτεία Ενότητα 12 (Σιμωνίδης ο Κείος «Η αρετή»)

Να συγκρίνετε τον τρόπο με τον οποίο αποδίδει την έννοια του ἀγαθοῦ στην αλληγορία του σπηλαίου ο Πλάτων με την περιγραφή της ἀρετῆς στο ακόλουθο ποίημα του Σιμωνίδη του Κείου.

Η αρετή

Ένας λόγος λέει: Σε βράχια

η Αρετή δυσκολοπάτητα φωλιάζει

κι έναν τόπο θείο και πάναγνο αφεντεύει·

δεν μπορούν του καθενός θνητού τα μάτια

να τη δουν· την αντικρίζει μόνο εκείνος

που από μέσα του ο ιδρώτας, σπαραγμός

της καρδιάς του, θ’ αναβρύσει,

μόνο εκείνος που ως τ’ ακρόκορφο θα φτάσει

της αντρείας.

(μτφρ. Θρ. Σταύρου)

Ο Πλάτωνας θέλοντας να τονίσει πόσο πραγματικά δύσκολο είναι να φτάσει κανείς στη θέαση του αγαθού, στον υψηλότερο δηλαδή αναβαθμό γνώσης και αντίληψης, παρομοιάζει την απαιτούμενη παιδευτική διαδικασία, με την απόδραση από ένα σπήλαιο όπου ο άνθρωπος βρίσκεται αλυσοδεμένος και ακινητοποιημένος. Απόδραση, η οποία καθίσταται εξαιρετικά επίπονη, καθώς ο δεσμώτης πρέπει όχι μόνο να ξεφύγει από τα δεσμά του (τις πλάνες του αισθητού κόσμου), αλλά ν’ ακολουθήσει κι έναν ανοδικό δρόμο που θα τον φέρει στο φως του πραγματικού ήλιου (κόσμος της καθαρής νόησης / κόσμος των ιδεών), όπου θα πρέπει να συνειδητοποιήσει και ν’ αποδεχτεί πως όσα μέχρι τότε πίστευε ως αληθινά, δεν ήταν παρά σκιές κακέκτυπων αντιγράφων. Ενώ, συνάμα, θα πρέπει ν’ αναλάβει και την ευθύνη ν’ αποκαλύψει αυτή τη νέα πραγματικότητα στους συμπολίτες του, έστω κι αν γνωρίζει πως δύσκολα θα γίνει πιστευτός∙ έστω κι αν θα πρέπει να θυσιάσει τη δική του ευδαιμονία απ’ τη θέαση του αγαθού, για χάρη των άλλων ανθρώπων που είναι ακόμη δέσμιοι της άγνοιάς τους.

Η παιδευτική διαδικασία που οδηγεί στη θέαση του αγαθού είναι πολλαπλά απαιτητική και χρειάζεται βαθιά και ουσιαστική προσήλωση του ατόμου στον παιδευτικό του στόχο, προκειμένου να υπερβεί όλες τις αντιξοότητες. Είναι, παράλληλα, μια πορεία που δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί από όλους τους ανθρώπους, μιας και δεν έχουν όλοι από τη φύση τους τα αναγκαία πνευματικά χαρίσματα. Το αγαθό, επομένως, δίνεται από τον Πλάτωνα ως κάτι το δυσεπίτευκτο, το οποίο προορίζεται για τους λίγους εκείνους εκλεκτούς ανθρώπους που έχουν εκ φύσεως τη νοητική ικανότητα να ξεπεράσουν τα περιορισμένα αντιληπτικά όρια των αισθήσεων, και να φτάσουν σε μια αμιγώς νοητική πρόσληψη των πραγμάτων και των εννοιών.

Το αγαθό ως μια δυσεπίτευκτη μεν, αλλά απόλυτης καθαρότητας νοητική κατάσταση, όπου οι έννοιες και οι ιδέες παρουσιάζονται στην πραγματική και άρτια μορφή τους, βρίσκει το ανάλογό του στην ιδέα της αρετής, όπως αυτή δίνεται στο ποίημα του Σιμωνίδη. Η αρετή εξουσιάζει έναν τόπο θεϊκό και απόλυτα αγνό, έναν τόπο αμιγούς και αμόλυντης αγνότητας, όπως ακριβώς το αγαθό εντοπίζεται σ’ έναν χώρο καθαρά πνευματικό και ανέγγιχτο απ’ τους περιορισμούς των ελλιπών ανθρώπινων αισθήσεων. Εντοπίζουμε, έτσι, τη θέληση των δύο δημιουργών να τονίσουν πως πρόκειται για έννοιες οι οποίες στην απόλυτη έκφανσή τους, συνιστούν τον ανώτατο βαθμό πνευματικής και ηθικής εξέλιξης αντίστοιχα. Επιτεύξεις, μάλιστα, που δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν από όλους τους ανθρώπους, καθώς τόσο η θέαση του αγαθού όσο και η θέαση της αρετής αποτελούν ένα μέγιστο προνόμιο που επιφυλάσσεται για λίγους μόνο ανθρώπους.

Άλλωστε, όπως η θέαση του αγαθού απαιτεί μια κοπιώδη ανοδική πορεία πνευματικής εξέλιξης, έτσι κι η κατάκτηση της αρετής ζητά μια κορύφωση ανδρείας, καθώς για να φτάσει κανείς στην απόλυτη αρετή οφείλει να έχει υπέρμετρη ηθική και ψυχική δύναμη. Η αρετή, σε μεταφορικό επίπεδο, εντοπίζεται σε βράχια που δύσκολα μπορεί κανείς να τα πατήσει, και χρειάζεται να βιώσει κάποιος τον σπαραγμό της καρδιάς του, να πονέσει δηλαδή ψυχικά, προκειμένου να κριθεί άξιος για να την αντικρίσει. Ο ψυχικός αυτός πόνος και το ζητούμενο αποκορύφωμα της ανδρείας, αποτελούν αναγκαίες προϋποθέσεις διότι ο πραγματικά ενάρετος άνθρωπος πρέπει να υπερνικήσει τις εσωτερικές του ελλείψεις, τις υποδεέστερες επιθυμίες και τις συνήθεις μικροπρέπειες της ανθρώπινης φύσης, κι επιπλέον οφείλει να αναμετρηθεί με τις αντίστοιχες αυτές ελλείψεις των συνανθρώπων του. Χρειάζεται, επομένως, ένα δυσθεώρητο επίπεδο ψυχικής δύναμης για να κατορθώσει κάποιος να καταστεί αληθινά ενάρετος, αλλά και να παραμείνει ενάρετος.

Να εντοπίσετε στο κείμενο τους όρους (λέξεις) που χρησιμοποιεί ο Πλάτων για να χαρακτηρίσει το ἀγαθό, την πορεία προς αυτό και την προσέγγισή του. Τι αποκαλύπτουν για τη φύση του ἀγαθοῦ;

μέγιστον μάθημα, ἀναβῆναι, ἀνάβασιν, ἀναβάντες, ἴδωσι, ἀφικέσθαι, ἰδεῖν

Το αγαθό αποτελεί, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, το σημαντικότερο μάθημα, το υψηλότερο πνευματικό επίτευγμα για έναν άνθρωπο, κι είναι κάτι που σίγουρα δεν επιτυγχάνεται εύκολα ή άκοπα. Η πορεία προς τη θέαση του αγαθού συνιστά μια εξαιρετικά απαιτητική «ανάβαση», καθώς η πνευματική εξέλιξη πραγματώνεται μόνο μέσω συνεχούς και κοπιώδους προσπάθειας.

Ο Πλάτωνας για να αισθητοποιήσει τη δυσκολία της παιδευτικής διαδικασίας επιλέγει λέξεις που να δηλώνουν την ανάβαση, φέρνοντας στο νου το κοπιαστικό περπάτημα σ’ έναν ανηφορικό δρόμο. Σηματοδοτεί, μάλιστα, την ύπαρξη του ευτυχούς τερματισμού της προσπάθειας δηλώνοντας την άφιξη στο χώρο εκείνο που θα είναι πια δυνατή η θέαση του αγαθού. Ωστόσο, ο Πλάτωνας αναφέρεται σε απλή θέαση και όχι σε κτήση του αγαθού, μιας και η επίτευξη του υψηλότερου αναβαθμού νοητικής ανάπτυξης επιτρέπει απλώς στον άνθρωπο να αντιληφθεί την τελειότητα του κόσμου των Ιδεών. Ο πεπαιδευμένος επιβραβεύεται με το προνόμιο της συνειδητοποίησης της αρτιότητας που έχουν οι ιδέες και οι έννοιες στην τελειότερη έκφανσή τους, αλλά δεν μπορεί μήτε να τις οικειοποιηθεί μήτε να τις αξιοποιήσει. Αντικρίζει για μια στιγμή ό,τι είχε δει κι η αθάνατη ψυχή του -έστω κι αν στην πορεία το λησμόνησε- και συνεχίζει από εκείνο το σημείο την προσπάθειά του να μεταδώσει στους συμπολίτες τους την ιδέα πως ο κόσμος των αισθήσεων κι ο κόσμος των υλικών πραγμάτων, που τους κρατούν δέσμιους, δεν είναι σε καμία περίπτωση το ιδανικό εκείνο που θα έπρεπε να επιδιώκουν.

Σήμερα υπάρχουν άνθρωποι απρόθυμοι να αναλάβουν ηγετικές (πολιτικές) θέσεις; Ποια χαρακτηριστικά νομίζετε ότι έχουν συνήθως όσοι δεν επιθυμούν τέτοιες θέσεις;

Η απροθυμία των φιλοσόφων, των πεπαιδευμένων δηλαδή ανθρώπων, όπως την αποδίδει ο Πλάτωνας, συναντάται και στις μέρες μας, καθώς πολλοί επιστήμονες και πνευματικοί εν γένει άνθρωποι, επιλέγουν συνειδητά να απέχουν από τα κοινά. Παρόλο που κατέχουν, χάρη στην παιδεία τους, τη δυνατότητα μιας καίριας και ουσιαστικής ματιάς πάνω στα πολιτικά πράγματα της χώρας, προτιμούν την ενασχόληση με την επιστήμη τους, μιας και γνωρίζουν πολύ καλά τι σημαίνει για κάποιον η ανάληψη μιας πολιτικής θέσης.

Γνωρίζουν πως επί της ουσίας δεν πρόκειται να εισακουστούν οι δικές τους απόψεις και πως δεν πρόκειται να επιτύχουν κάποιο ουσιαστικά επωφελές αποτέλεσμα. Γνωρίζουν πως στην πραγματικότητα θα κληθούν να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντα ισχυρών παραγόντων, προδίδοντας τα ιδεώδη και τα πιστεύω τους. Γνωρίζουν πως θα πρέπει διαρκώς να συμβιβάζονται με τις ιδιοτελείς απαιτήσεις εκείνων που μπορούν να ασκήσουν τις κατάλληλες πολιτικές πιέσεις, ενώ συνάμα θα πρέπει να παρουσιάζουν τις σκόπιμες και επιβεβλημένες αυτές πολιτικές ως δήθεν σωστές και αρμόζουσες για τα συμφέροντα των πολιτών. Θα βρεθούν, μάλιστα, αντιμέτωποι όχι μόνο με διεφθαρμένους παράγοντες μικροπολιτικής, αλλά και με τις θελήσεις εκείνων που έχουν την πραγματική πολιτική δύναμη, κι οι οποίοι δεν έχουν φυσικά καμία πρόθεση να υπηρετήσουν το κοινό καλό, μιας και οι δικές τους επιδιώξεις απαντούν μόνο στα οικονομικά συμφέροντα ακόμη ισχυρότερων ομάδων.

Η εποχή που ο Edward Hale έλεγε: «Είμαι μόνο ένας, αλλά είμαι ένας», εννοώντας πως έστω κι ένα άτομο μπορεί να κάνει τη διαφορά, αν πράξει ό,τι του είναι εφικτό, έχει παρέλθει πια για το χώρο της πολιτικής. Πλέον, ακόμη κι αν ένας πνευματικός άνθρωπος, με τις καλύτερες των προθέσεων, θελήσει να ορθώσει το ανάστημά του και να εκφράσει μια άποψη που δεν εξυπηρετεί τα συμφέροντα των ισχυρών, θα γνωρίσει σύντομα τη δραστική του υπονόμευση με κάθε πιθανό τρόπο.

Εννοείται, βέβαια, πως καμία εποχή δεν συγχωρεί τη μοιρολατρία και την ηττοπάθεια, και πως το ζητούμενο για τους επιστήμονες και τους πνευματικούς ανθρώπους της χώρας, είναι να σταθούν στο πλευρό των πολιτών και να αγωνιστούν, έστω και με προσωπικό κόστος, για το όφελος των πολλών. Ωστόσο, όπως στην εποχή του Πλάτωνα οι φιλόσοφοι προτιμούσαν τη μακαριότητα των πνευματικών ενασχολήσεων και απείχαν από τα κοινά, έτσι και στις μέρες μας οι άνθρωποι των επιστημών προτιμούν εύλογα να διαφυλάξουν το προσωπικό τους ήθος, μακριά από τη διαφθορά και τις αφόρητες πιέσεις της πολιτικής. Παράλληλα, βέβαια, επιθυμούν να διασώσουν και την κοινωνική ή και επαγγελματική τους θέση -που κατέκτησαν με μεγάλο προσωπικό κόπο- παρά να εμπλακούν σ’ έναν χώρο που δυνητικά μπορεί να τους οδηγήσει σε σημαντικές απώλειες, αν δεν ακολουθήσουν τις επιταγές εκείνων που ελέγχουν κάθε σημαντική πολιτική απόφαση.     

Η αποποίηση πολιτικών θέσεων στις μέρες δεν είναι επομένως απλή απόρροια μιας αντικοινωνικής διάθεσης ή, όπως το έθετε ο Πλάτωνας, επιθυμίας για προσωπική γαλήνη και ευδαιμονία. Είναι πολύ περισσότερο αποτέλεσμα της επίγνωσης όλων εκείνων των δεινών που συνοδεύουν την είσοδο στο χώρο της πολιτικής. Οι άνθρωποι των επιστημών και των γραμμάτων αντιλαμβάνονται πως η συμμετοχή τους στα πολιτικά πράγματα μπορεί να γίνει με δύο τρόπους: είτε με την πλήρη υποταγή τους στις θελήσεις των ισχυρών, και άρα με την ηθική τους εξαχρείωση, είτε αντιπολιτευτικά με την άσκηση κοινωνικού και πολιτικού ελέγχου, και άρα με την αποδοχή μιας ισχυρής πολεμικής εις βάρος τους από ποικίλες κατευθύνσεις. Εύλογα, λοιπόν, η απόφαση αυτή δεν μπορεί να ληφθεί ούτε εύκολα ούτε απ’ όλους. 

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Πλάτωνα Πολιτεία Ενότητα 12: Λεξιλογικές – Σημασιολογικές ασκήσεις

Sergey Ryumin

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Πλάτωνα Πολιτεία Ενότητα 12: Λεξιλογικές – Σημασιολογικές ασκήσεις

μάκαρ -αρος: η λέξη σήμαινε στην αρχαία ευλογημένος, ευτυχισμένος, ευδαίμων και αναφερόταν κυρίως στους θεούς, ενώ αργότερα (στην αρχαία και πάλι) μάκαρες ήταν και οι νεκροί.

Να γράψετε στη νέα ελληνική φράσεις χρησιμοποιώντας παράγωγα της λέξης και να δηλώσετε τη σημασία τους.

ο μακαριότατος αρχιεπίσκος, μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι, στην εκκλησία έψαλλαν τους μακαρισμούς, ο μακαριστός Σεραφείμ, ο μακαρίτης ο πατέρας μου, τον μακάριζαν για την τύχη του.

μακάριος: αυτός που έχει βρει την απόλυτη ευτυχία και γαλήνη, σαν να έχει δεχθεί ύψιστη ευλογία [μακάριοι οι κατέχοντες (λατινικά: beati possidentes) ευτυχισμένοι όσοι κατέχουν κάτι]

Μακαριότατος: προσφώνηση πατριαρχών και αρχιεπισκόπων, όταν πρόκειται για αυτοκέφαλη εκκλησία, ενώ Σεβασμιότατος, όταν πρόκειται για μη αυτοκέφαλη εκκλησία.

μακαριότητα: απόλυτη ευτυχία και γαλήνη / έλλειψη κάθε ανησυχίας, η κατάσταση απόλυτης ηρεμίας και απαλλαγής από τα πάθη.

μακαρισμός: το καλοτύχισμα, η ευλογία για κάποιον που όλα στη ζωή του πάνε καλά.

μακαρισμοί: οι εννέα σύντομοι αφορισμοί, με τους οποίους αρχίζει η Επί του Όρους Ομιλία του Ιησού. [Μακάριοι οἱ πτωχοὶ τῷ πνεύματι, ὅτι αὐτῶν ἐστὶν ἡ βασιλεία τῶν Οὐρανῶν. ...]

μακαριστός: αυτός που θεωρείται καλότυχος και ευλογημένος. Η λέξη χρησιμοποιείται επίσης για αποθανόντες ιερωμένους.

μακαρίτης: ο νεκρός (επειδή με τον θάνατό του γλίτωσε από τα βάσανα της ζωής).

Η έννοια του θανάτου και κάθε αναφορά σε θανόντες είναι ιδιαιτέρως ευαίσθητα θέματα στη γλωσσική επικοινωνία όλων των γλωσσών. Στην Ελληνική, στις περιπτώσεις αναφοράς σε θανόντες συνήθως χρησιμοποιούνται ευφημιστικοί χαρακτηρισμοί, που συνδέονται με την έννοια της «ευχυτίας»: μακαρίτης (κυριολεκτική σημασία «ευτυχισμένος» από το αρχ. μάκαρ, από όπου και το μακάριος) και, προκειμένου για ιερωμένους, μακαριστός.  

[Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Γιώργου Μπαμπινιώτη]

μάκαρ                   μάκαρες

μάκαρος               μακάρων

μάκαρι                  μάκαρσι

μάκαρα                 μάκαρας

μάκαρ                   μάκαρες

Ποια είναι η σημασιολογική διαφορά των ρημάτων: α) διατρίβω – καταμένω - ἀποικίζομαι, β) ἐπιτρέπω - ἐάω-ῶ και ποια η σημασία καθενός στο κείμενο;

α)

διατρίβω: τρίβω μεταξύ, τρίβω ισχυρώς, κατατρίβω, καταναλίσκω / μτφρ.  σπαταλώ χρόνο, ενασχολούμαι, ζω / χάνω χρόνο, αναβάλλω, αργοπορώ.

Στο κείμενο: διατρίβω διὰ τέλους: απασχολούμαι ως το τέλος της ζωής μου

καταμένω: μένω πίσω, μένω διαρκώς σε κάποιο τόπο, παραμένω συνεχώς σε κάποια κατάσταση.

Στο κείμενο: αὐτοῦ καταμένω: μένω συνεχώς στον ίδιο τόπο

ἀποικίζομαι: είμαι εγκατεστημένος σε μακρινή χώρα, μεταναστεύω, μετοικίζω.

Στο κείμενο: ἀπῳκίσθαι (απαρ. πθτ. πρκ. του ἀποικίζω)· ἀπῴκισμαι: είμαι εγκατεστημένος σε χώρα μακρινή

β)

ἐπιτρέπω: τρέπω, στρέφω προς, αφήνω, δίνω την άδεια, εμπιστεύομαι τη φύλαξη, έχω κλίση προς κάτι, αναθέτω σε κάποιον κάτι.

Στο κείμενο: ἐπιτρέπεται: τους είναι επιτρεπτό

ἐάω-ῶ: αφήνω, αφήνω κατά μέρος, με την έννοια της αδιαφορίας ή της αμέλειας, ανέχομαι, δεν εμποδίζω, συγχωρώ, παραμελώ, αδιαφορώ, δεν ασχολούμαι.

Στο κείμενο: ἐωμένους: αυτοί που έχουν αφεθεί

ἀναβῆναι, ἀναβάντες, ἀνάβασιν: Ποια σημασία έχει αυτή η επιλογή των λέξεων από τον Πλάτωνα;

Οι λέξεις που έχει χρησιμοποιήσει ο Πλάτωνας για να δηλώσει την πορεία προς τη θέαση του αγαθού, εμπεριέχουν την έννοια της ανοδικής πορείας, υποδηλώνοντας έτσι την κοπιώδη προσπάθεια που αυτή απαιτεί. Ο άνθρωπος που δραπετεύει από τα δεσμά της άγνοιας, ο άνθρωπος που κατορθώνει να ξεφύγει από την πλάνη του σκοτεινού σπηλαίου, οφείλει να ακολουθήσει ένα δρόμο ανηφορικό και δύσκολο. Ωστόσο, παρά το γεγονός πως η εκπαιδευτική διαδικασία είναι εξαιρετικά απαιτητική, προσφέρει συνάμα στον άνθρωπο τη χαρά της επίτευξης.

Η άνοδος, επομένως, υποδηλώνει ταυτόχρονα τόσο τον κόπο που είναι αναγκαίος για να πραγματοποιηθεί, όσο και την αίσθηση της επίτευξης που αντλεί το άτομο, καθώς βλέπει τις προσπάθειές του να επιβραβεύονται με μια ολοένα καθαρότερη θέαση των πραγμάτων. Πρόκειται, έτσι, για μια εξαιρετικά επίπονη πορεία, που απαιτεί συνειδητή προσπάθεια από τη μεριά του ατόμου, αλλά πρόκειται και για μια ανοδική πορεία που προσφέρει μια πλούσια ανταμοιβή.

ἐπιτροπεύω: Ποια είναι η αρχική σημασία της λέξης και ποια σημασία έχει στο κείμενο;

ἐπιτροπεύω: Είμαι επίτροπος, κηδεμών, θεματοφύλακας, ρυθμιστής.

Στο κείμενο: ἐπιτροπεῦσαι· ἐπιτροπεύω: κυβερνώ, διοικώ

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Πλάτωνα Πολιτεία Ενότητα 12 (νήσοι μακάρων – ανθρώπινη φύση – ρόλος φυλάκων)

Jerry LoFaro

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Πλάτωνα Πολιτεία Ενότητα 12 (νήσοι μακάρων – ανθρώπινη φύση – ρόλος φυλάκων)

Ποιες ήταν στην αρχαιότητα οι δοξασίες για τις νήσους των μακάρων; Να τις συγκρίνετε με παρόμοιες αντιλήψεις άλλων θρησκειών και της χριστιανικής.

Σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες τα νησιά των μακαρίων βρίσκονταν πέρα από τις στήλες του Ηρακλή, στη Δύση (πέρα από το σημερινό Γιβραλτάρ), στο ρεύμα του Ωκεανού. Εκεί κατοικούσαν μετά τον θάνατό τους οι ήρωες, οι άνθρωποι της πρώτης γενιάς του ανθρώπινου γένους (της χρυσής εποχής) και οι ευσεβείς, μέσα σε απόλυτη ευτυχία και γαλήνη.

Τα νησιά των μακαρίων ως τόπος, όπου οι ενάρετοι αλλά και οι άνθρωποι που με τη δράση τους προσέφεραν μεγάλο έργο στους συνανθρώπους τους, βρίσκουν μετά θάνατο την επιβράβευσή τους, έχουν το ανάλογό τους στην έννοια του Παραδείσου της χριστιανικής και της ισλαμικής θρησκείας. Στις θρησκείες αυτές σκιαγραφείται με τρόπο εύληπτο για τους πιστούς ένας τόπος ιδανικής ομορφιάς και αρμονίας, όπου θα λάβουν την ανταμοιβή τους για την ηθική και ενάρετη διαβίωσή τους. Ο Παράδεισος, ωστόσο, λειτουργεί συμβολικά για να αποδοθεί μια τελείως διαφορετική κατάσταση ύπαρξης, κατά την οποία οι ψυχές των ανθρώπων θα βιώνουν τη θεϊκή παρουσία σε μια πραγματικότητα που δεν μπορεί να λάβει σαφή προσδιορισμό.

Αξίζει να σημειωθεί πως σε αντίθεση με το χριστιανισμό και τον ισλαμισμό, όπου οι ψυχές των ανθρώπων συνεχίζουν μια άχρονη και πιθανώς άυλη πορεία μετά το τέλος της σωματικής ύπαρξης, σε άλλες θρησκείες, όπως είναι ο ινδουισμός ή ο βουδισμός οι ψυχές επανέρχονται σ’ ένα διαρκή κύκλο μετενσαρκώσεων, εξαιτίας της εγωιστικής προσκόλλησής τους στην ευδαιμονία που προκύπτει από τις σωματικές απολαύσεις. Σε αυτές τις θρησκείες το επιδιωκόμενο ιδανικό είναι η πλήρης παύσης της ύπαρξης που μπορεί να προκύψει μόνο όταν ο άνθρωπος συνειδητοποιήσει το μάταιο των ανθρώπινων απολαύσεων. Η συνειδητοποίηση αυτή θα αποδεσμεύσει την ψυχή του από την ανάγκη της επιστροφής στην ψευδαίσθηση της ύπαρξης, και θα τον βοηθήσει ν’ αντιληφθεί πως όλα προκύπτουν, ανήκουν και υπάγονται στην απόλυτη θεϊκή ουσία που κατέχει τον κόσμο, και θα αποζητήσει έτσι την ένωσή του με το απόλυτο αυτό ον.

τάς τε βελτίστας φύσεις: Αφού διαβάσετε τα σχόλια του βιβλίου σας, να συγκρίνετε την άποψη του Πλάτωνα για τη φύση του ανθρώπου με την άποψη του Δημόκριτου: ἡ φύσις καὶ ἡ διδαχὴ παραπλήσιόν ἐστι. Καὶ γὰρ ἡ διδαχὴ μεταρυσμοῖ τὸν ἄνθρωπον, μεταρυσμοῦσα δὲ φυσιοποιεῖ.

βελτίστας φύσεις: Φύσις είναι αυτό που ο άνθρωπος δεν μπορεί να κατασκευάσει ο ίδιος, αλλά το βρίσκει να προϋπάρχει. Μπορεί βέβαια με την τέχνη να το συμπληρώσει, αλλά δεν είναι σε θέση να το αλλάξει ουσιωδώς. Φύσις επομένως, σε σχέση με τον άνθρωπο είναι τα χαρίσματα και τα ελαττώματα που έχει ως κτήμα του. Για τον Πλάτωνα η φύση παίζει καθοριστικό ρόλο στην εκλογή του άριστου βίου.

Συγκεκριμένα, με τον όρο «βελτίστας φύσεις» ο Πλάτων εννοεί τους ανθρώπους με φυσικά χαρίσματα, όπως υψηλή ευφυΐα, οξύτητα πνεύματος, ψυχικές δυνάμεις κ.ά. Ο Πλάτων πιστεύει ότι δεν διαθέτουν όλοι οι άνθρωποι από τη φύση τις ίδιες πνευματικές ικανότητες και ψυχικές δυνάμεις και συνεπώς τα αποτελέσματα της παιδείας θα είναι ανάλογα των φυσικών προδιαθέσεων του ανθρώπου (όπως για παράδειγμα αυτοί που ανήκουν στην τάξη των δημιουργών, ο συνδυασμός φύσης και παιδείας τους κατέταξε στην τάξη αυτή). Συνεπώς, δεν μπορούν να δουν όλοι οι άνθρωποι το αγαθό.

Δημόκριτος: «Η φύση και η διδασκαλία είναι παραπλήσιες. Γιατί η διδασκαλία αναδιαμορφώνει τον άνθρωπο, και καθώς αναδιαμορφώνει μεταβάλλει τη φύση του.»

Ο Πλάτωνας, χωρίς να παραγνωρίζει την αξία της παιδείας, εκφράζει ωστόσο την άποψη πως η φύση του ατόμου έχει μεγαλύτερη βαρύτητα στην κατοπινή εξέλιξή του. Έτσι, θεωρεί πως ορισμένοι άνθρωποι έχουν εκ φύσεως χαρίσματα που τους καθιστούν πιο δεκτικούς στην παιδευτική διαδικασία. Υπάρχουν, δηλαδή, άνθρωποι με αυξημένες νοητικές και αντιληπτικές ικανότητες, οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα να φτάσουν σ’ ένα πνευματικό επίπεδο, δυσεπίτευκτο, αν όχι ανέφικτο, για εκείνους που δεν έχουν από τη φύση τους προικιστεί ανάλογα. Τα αποτελέσματα, επομένως, της παιδευτικής διαδικασίας καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από τις ήδη υπάρχουσες ικανότητες του ατόμου, γεγονός που υποδηλώνει πως για αρκετούς ανθρώπους υπάρχουν εκ φύσεως περιορισμοί που δεν μπορούν να παρακαμφθούν.

Ο Πλάτωνας αποκλείει, λοιπόν, ένα μέρος των ανθρώπων από τον επιδιωκόμενο στόχο της θέασης του αγαθού, καθώς λαμβάνει ως δεδομένο πως δεν έχουν όλοι οι άνθρωποι τις ίδιες πνευματικές και ψυχικές αρετές, ώστε να έχουν ίδια ή παρόμοια πνευματική εξέλιξη. Η άποψή του αυτή, ωστόσο, έρχεται σε αντίθεση με την προσέγγιση του Δημόκριτου, ο οποίος αναγνωρίζει στη διδασκαλία, στην εκπαιδευτική διαδικασία, τη δυνατότητα να επηρεάσει σε τέτοιο βαθμό τη φύση του ανθρώπου, ώστε να τη μεταβάλει καθοριστικά. Η φύση των ανθρώπων, σε ό,τι αφορά τις πνευματικές τους ικανότητες, παρέχει ένα αρχικό υπόβαθρο το οποίο μπορεί να εξελιχθεί και να διαμορφωθεί ουσιαστικά υπό την επίδραση της παιδείας. Οι άνθρωποι, δηλαδή, δεν είναι από τη φύση τους προορισμένοι να ανήκουν σε κατηγορίες, όπως τους χωρίζει ο Πλάτωνας, καθώς η παιδεία που τους παρέχεται στην πορεία είναι αυτή που καθορίζει την πνευματική τους εξέλιξη. Ο Δημόκριτος εξισώνει έτσι τη φύση με τη διδασκαλία, τις προϋπάρχουσες δηλαδή έμφυτες δυνατότητες, με τη δύναμη της εκπαίδευσης να αναδιαμορφώνει το άτομο και να το οδηγεί διαρκώς σε νέες υψηλότερες πνευματικές επιτεύξεις.

Ποια είναι η θέση και ο ρόλος των φυλάκων στην πολιτεία, σύμφωνα με το κείμενο;

Οι φύλακες στο συγκεκριμένο απόσπασμα περιγράφονται με τους όρους «τοὺς ἐν παιδείᾳ», «τάς τε βελτίστας φύσεις».

Οι φύλακες, οι από τη φύση τους εξαίρετοι πολίτες, οφείλουν να αφοσιωθούν στην κοπιώδη παιδευτική διαδικασία που θα τους επιτρέψει να φτάσουν στον υψηλότατο αναβαθμό γνώσης. Κι όταν επιτύχουν αυτόν το στόχο, θα πρέπει στη συνέχεια, ακόμη κι αν δεν το επιθυμούν, να προσφέρουν τις σημαντικές υπηρεσίες τους στο υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο. Οι φύλακες, δηλαδή, έχουν στη συνέχεια να επιτελέσουν διττό ρόλο, καθώς αφενός θα πρέπει να μεριμνήσουν για την πνευματική καθοδήγηση εκείνων των πολιτών που βρίσκονται ακόμη στην οδυνηρή κατάσταση της άγνοιας, κι αφετέρου να αναλάβουν διοικητικά καθήκοντα για την καλύτερη δυνατή λειτουργία της πολιτείας.

Ο Πλάτωνας αναγνωρίζει βέβαια πόσο δύσκολη είναι η παιδευτική πορεία ως τη θέαση του αγαθού, και αντιλαμβάνεται πως οι άνθρωποι που φτάνουν σ’ αυτό το επίπεδο δεν θέλουν ύστερα να επιστρέψουν και να αναμειχθούν ξανά με τους αφώτιστους συμπολίτες τους. Ωστόσο, η θέαση του αγαθού δεν αποτελεί αυτοσκοπό, είναι περισσότερο το μέσο για την επίτευξη ενός υψηλότερου στόχου, που δεν είναι άλλος από την ευδαιμονία όλης της πολιτείας. Αν οι φύλακες παραμείνουν σε μια κατάσταση αδράνειας, απολαμβάνοντας μακάριοι την εσωτερική γαλήνη που τους παρέχει η γνώση, τότε δεν είναι χρήσιμοι για την πολιτεία και δεν ολοκληρώνουν την αποστολή τους. Καταφεύγουν ουσιαστικά σε μια φυγόπονη απραξία που δε θα πρέπει να τους είναι επιτρεπτή.

[Όσοι από τους φύλακες-επικούρους υποστούν με επιτυχία τις κρίσεις που έχουν καθορισθεί προάγονται μετά τα 50 τους έτη σε φύλακες παντελείς, δηλαδή σε φύλακες - άρχοντες (βασιλείς). Οι ενασχολήσεις αυτής της ολιγάριθμης αρχηγεσίας (ελίτ) είναι εν μέρει πρακτικές (διοίκηση του κράτους) και εν μέρει θεωρητικές, δηλαδή ενασχόληση με τις επιστήμες και τη φιλοσοφία. Οι άρχοντες έχουν την ευθύνη για την εκπαίδευση της νέας γενιάς των φυλάκων, ζουν μακάρια, επειδή απολαμβάνουν τις πνευματικές ηδονές που μόνο αυτές διαρκούν, και όταν πεθάνουν τιμώνται ως ήρωες.

Οι φύλακες - παντελείς αναλαμβάνουν, μετά τα 50 τους χρόνια, τη διακυβέρνηση και μεριμνούν για την ευδαιμονία ολόκληρης της πολιτείας. Πρόκειται συνεπώς για μια αριστοκρατία του πνεύματος, που εξουσιάζει και συνάμα υπηρετεί το πλήθος.

καταβαίνειν· πρβλ. Πολιτ. 539e «μετὰ γὰρ τοῦτο καταβιβαστέοι ἔσονταί σοι εἰς τὸ σπήλαιον πάλιν ἐκεῖνο, καὶ ἀναγκαστέοι ἄρχειν...». Οι φύλακες λοιπόν αφού θα έχουν εκπαιδευτεί ορθά και θα έχουν φιλοσοφήσει, οφείλουν να κατεβούν στο σπήλαιο, δηλαδή στην πρακτική πολιτική, για να ωφελήσουν με τις γνώσεις τους και την αρετή τους την πόλη ολόκληρη. Ειδικότερα οι φύλακες θα πρέπει όταν φτάσουν στην ηλικία των 35 ετών να άρχουν στον πόλεμο και να αναλαμβάνουν αξιώματα που αρμόζουν σε νέους. Όταν γίνουν 50 ετών, τότε πια μπορούν να μοιράζουν τον χρόνο τους ανάμεσα στη φιλοσοφία και στην άσκηση της εξουσίας. Όταν θα έχουν εκπαιδεύσει τους διαδόχους τους θα είναι έτοιμοι πια να φύγουν από τη ζωή και να κατοικήσουν στις νήσους των Μακάρων.] 

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Πλάτωνα Πολιτεία Ενότητα 12 (οικιστές - αγαθό - παιδεία)

Gordon McBryde

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Πλάτωνα Πολιτεία Ενότητα 12

Ἡμέτερον δὴ ἔργον ... τῶν οἰκιστῶν ... μὴ ἐπιτρέπειν αὐτοῖς ὃ νῦν ἐπιτρέπεται: Ποιους ονομάζει ο Σωκράτης οἰκιστές και ποια κατάσταση περιγράφει με το τελευταίο σχόλιο;

Ἡμέτερον δὴ ἔργον, ἦν δ’ ἐγώ, τῶν οἰκιστῶν τάς τε βελτίστας φύσεις ἀναγκάσαι ἀφικέσθαι πρὸς τὸ μάθημα ὃ ἐν τῷ πρόσθεν ἔφαμεν εἶναι μέγιστον, ἰδεῖν τε τὸ ἀγαθὸν καὶ ἀναβῆναι ἐκείνην τὴν ἀνάβασιν, καὶ ἐπειδὰν ἀναβάντες ἱκανῶς ἴδωσι, μὴ ἐπιτρέπειν αὐτοῖς ὃ νῦν ἐπιτρέπεται.

[Δικό μας λοιπόν έργο, είπα εγώ, των ιδρυτών της πολιτείας, (είναι) να αναγκάσουμε τις εξαιρετικές φύσεις (ή τα ξεχωριστά πνεύματα) να φτάσουν στο μάθημα που προηγουμένως είπαμε ότι είναι το ανώτερο, δηλαδή και να δουν το αγαθό και να ανεβούν εκείνο τον ανηφορικό δρόμο, και, αφού ανεβούν και δουν αρκετά (το αγαθό), να μην τους επιτρέπουμε αυτό που τώρα τους επιτρέπεται.]

Οι οἰκιστές, οι ιδρυτές της πολιτείας, είναι ο ίδιος ο Σωκράτης και οι συνομιλητές του, οι οποίοι στο πλαίσιο μιας θεωρητικής συζήτησης προσδιορίζουν τα χαρακτηριστικά της ιδανικής πολιτείας. Οι οἰκιστές αυτοί, έχοντας την εμπειρία της πραγματικής κοινωνίας και γνωρίζοντας τις ελλείψεις και τις εγγενείς αδυναμίες της, επιχειρούν στη δική τους σύλληψη να θέσουν τους όρους που απαιτούνται, ώστε στην ιδεατή πολιτεία να μην εμφανιστούν παρόμοιες αρνητικές καταστάσεις.

Ένα βασικό πρόβλημα του υπαρκτού κόσμου που πρέπει να αποφευχθεί στη νέα πολιτεία είναι η στάση που κρατούν οι πολίτες εκείνοι που χάρη στα ιδιαίτερα πνευματικά τους χαρίσματα κατορθώνουν να φτάσουν στη θέαση του αγαθού. Οι άνθρωποι αυτοί αφού αντικρίσουν το αγαθό και φτάσουν έτσι στον ανώτερο βαθμό γνώσης και αντίληψης, δεν επιθυμούν κατόπιν να εμπλέκονται στα τρέχοντα προβλήματα της κοινωνίας. Επιλέγουν την αποστασιοποίηση από τις ανάγκες των συμπολιτών τους, και προτιμούν να ασχολούνται -σε θεωρητικό πάντα επίπεδο- με φιλοσοφικές αναζητήσεις και προβληματισμούς. Παραμένουν σε μια κατάσταση αδρανούς γαλήνης, όπου οι γνώσεις και οι εξαιρετικές πνευματικές τους ικανότητες αφιερώνονται σε περαιτέρω νοητικές διερευνήσεις, χωρίς ωστόσο να αξιοποιούνται προς όφελος της πολιτείας, όπως και θα έπρεπε.

Η αδιαφορία των φιλοσόφων κι η απροθυμία τους να επανέλθουν σε επαφή με τους συμπολίτες τους, ώστε να οδηγήσουν κι αυτούς σε μια ανοδική πνευματική πορεία, είναι κάτι που δε θα επιτρέπεται στην ιδανική πολιτεία. Οι φιλόσοφοι θα οφείλουν αφού ολοκληρώσουν τη δική τους ανέλιξη προς τη θέαση του αγαθού, να επιστρέφουν στους κόλπους της πολιτείας και αναλαμβάνοντας την ευθύνη της διοίκησής της να εργάζονται για το καλό των συμπολιτών τους.

Η συσχέτιση που κάνει ο Σωκράτης με την κατάσταση που επικρατεί στις μέρες του υποδηλώνει μια διάθεση μομφής προς τους φιλοσόφους και εν γένει πνευματικούς ανθρώπους της εποχής του, οι οποίοι προτιμούν τον ανέφελο θεωρητικό βίο αφήνοντας τον έλεγχο της πολιτείας σε επίδοξους δημαγωγούς.

Ποια περιεχόμενο νομίζετε ότι έχει η έννοια του ἀγαθοῦ στο κείμενο; (Να απαντήσετε, αφού συμβουλευτείτε τα σχόλια του βιβλίου σας).

Ο Πλάτωνας δεν δίνει μια σαφή ερμηνεία για αυτόν τον όρο που είναι από τους βασικότερους στο φιλοσοφικό του σύστημα παρά αρκείται σε ορισμένους υπαινιγμούς. Αγαθόν πάντως είναι:

α) το εἶναι και ό,τι διατηρεί το εἶναι·

β) η τάξη, ο κόσμος και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει την πολλαπλότητα·

γ) ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη (Πολ. 509a).

Η έκφραση αὐτὸ τὸ ἀγαθόν φαίνεται να δηλώνει την ύψιστη αρχή και την πηγή του όντος και της γνώσης. Βλ. Πολιτεία 508e: «Τοῦτο τοίνυν τὸ τὴν ἀλήθειαν παρέχον τοῖς γιγνωσκομένοις καὶ τῷ γιγνώσκοντι τὴν δύναμιν ἀποδιδὸν τὴν τοῦ ἀγαθοῦ ἰδέαν φάθι εἶναι». Πάντως ήδη στην αρχαιότητα το Πλάτωνος ἀγαθόν ήταν παροιμιακή έκφραση για κάτι το ασαφές και σκοτεινό.

Πρβλ. Ἄμφις (στον Διογ. Λαέρτιο III 27).

«ἧττον οἶδα τοῦτ’  ἐγώ,

ὦ δέσποτ’, ἢ τὸ Πλάτωνος ἀγαθόν».

(Μιλά προφανώς κάποιος δούλος και λέγει στον κύριό του: αυτό το πράγμα το γνωρίζω λιγότερο από ό,τι γνωρίζω το Αγαθόν του Πλάτωνα, δηλαδή το σκοτεινό αυτό φιλοσόφημα).

Ο Πλάτωνας δίνει στο αγαθό την ύψιστη θέση στο σύστημα Ιδεών, αφήνοντάς το ωστόσο ακαθόριστο, υπό την έννοια πως το αγαθό υπερέχει όλων των άλλων εννοιών και αρετών∙ ακόμη και της ίδιας της ύπαρξης. Χάρη στο αγαθό οι υπόλοιπες Ιδέες μπορούν να περιέλθουν στα αντιληπτικά όρια των ανθρώπων, αφού το αγαθό είναι η πηγή της γνώσης, μπορούν ακόμη και να λάβουν υπό μία έννοια υπόσταση, καθώς το αγαθό συνιστά έκφανση της ύπαρξης, του εἶναι, μη λαμβάνοντας εντούτοις το ίδιο μια ανάλογη διάσταση.

Το αγαθό είναι η πηγή της γνώσης, ο απόλυτος αναβαθμός αντίληψης, χωρίς αυτό καθαυτό να αποτελεί αντικείμενο της γνώσης. Το αγαθό είναι η πηγή της δικαιοσύνης, καθώς μέσω αυτού καθετί λαμβάνει την ιδιαίτερη αξία του. Συνιστά ακόμη την πηγή της αλήθειας, αλλά και του πραγματικού κάλλους, μιας και λειτουργεί ως όψη του κόσμου των Ιδεών.

Ποια είναι, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η σημασία της παιδείας για την ανάληψη ηγετικών θέσεων;

Η παιδεία κατέχει το σημαντικότερο ρόλο για τους πολίτες εκείνους που θα κληθούν να αναλάβουν ηγετικές θέσεις στην ιδανική πολιτεία, καθώς μέσω αυτής θα κατορθώσουν να φτάσουν στη θέαση του αγαθού. Η παιδεία συνιστά την αναγεννητική εκείνη διαδικασία, σε πνευματικό και ηθικό επίπεδο, που επιτρέπει στους ανθρώπους να κατανοήσουν τι έχει πραγματική αξία στη ζωή. Έτσι, χάρη στην παιδεία οι άνθρωποι αποβάλλουν τη ματαιοδοξία, τη θεοποίηση των υλικών αγαθών και την επιθυμία για προσωπική ανάδειξη. Κατανοούν πως μέγιστα αγαθά είναι η δικαιοσύνη και η ευδαιμονία των συνανθρώπων τους∙ αγαθά που μπορούν να κατακτηθούν μόνο με τη ριζική αντιμετώπιση της άγνοιας και των δεινών που αυτή επιφέρει στους ανθρώπους.

Οι φιλόσοφοι-βασιλείς που θα κληθούν να διοικήσουν την πολιτεία θα έχουν κατακτήσει τη γνώση και τη δικαιοσύνη, και θα έχουν αναβαπτισθεί έτσι σε μια καθαρότερη μορφή ύπαρξης, απαλλαγμένοι από τα εγγενή ελαττώματα της ανθρώπινης φύσης. Θα ενδιαφέρονται μόνο για το καλό των συνανθρώπων τους και θα αφιερώνουν τον εαυτό τους πλήρως και ανιδιοτελώς σε αυτό τον σκοπό. Αδιάφοροι απέναντι στα υλικά αγαθά, ανέγγιχτοι από ευτελή συναισθήματα, όπως αυτά της πλεονεξίας και του φθόνου, θα αποβλέπουν μόνο στην πνευματική και ηθική καλλιέργεια των πολιτών, ώστε από κοινού τα μέλη της πολιτείας να διεκδικήσουν τη ζητούμενη ευδαιμονία.