Φιοντόρ Μ. Ντοστογιέφσκι (Fyodor M. Dostoevsky)
Ρώσος συγγραφέας και στοχαστής, από τις σημαντικότερες μορφές της παγκόσμιας λογοτεχνίας, ο Ντοστογιέφσκι γεννήθηκε στη Μόσχα το 1821. Δευτερότοκος γιος μιας πολυμελούς οικογένειας σε νεαρή ηλικία έμεινε ορφανός και από τους δύο γονείς του. Σπούδασε στη Στρατιωτική Σχολή Μηχανικών της Πετρούπολης (1837-43) και για ένα χρόνο προσλήφθηκε στη στρατιωτική υπηρεσία, αλλά την εγκατέλειψε για να αφοσιωθεί στη λογοτεχνία.
Ασπάστηκε τις ιδέες των Γάλλων σοσιαλιστών-ουτοπιστών Σιμόν και Φουριέ, για τις οποίες συνελήφθη (1849) από την αστυνομία με την κατηγορία της συνωμοσίας και καταδικάστηκε σε θάνατο. Την τελευταία στιγμή η ποινή του μετατράπηκε σε τετράχρονα καταναγκαστικά έργα στη Σιβηρία και σε τετράχρονη κατόπιν στρατιωτική υπηρεσία σε ειδικό τάγμα. Έζησε σε πλήρη απομόνωση (1850-54) ζωή μαρτυρική, με εξευτελισμούς, βασανιστήρια και κρίσεις επιληψίας, διαβάζοντας το Ευαγγέλιο, μελέτη που συντέλεσε στην αποκήρυξη των προοδευτικών κοινωνικών του ιδεών και στη στροφή του στη θρησκεία. Το 1859 του δόθηκε αμνηστία από τον νέο τσάρο Αλέξανδρο Β΄ και επέστρεψε στην Πετρούπολη.
Από το 1862, άρχισε να εκδίδει μαζί με τον αδερφό του, επίσης συγγραφέα, το περιοδικό Χρόνος, όπου δημοσίευε τα έργα του καθώς και άρθρα για τη σωτηρία της «άθεης» Ευρώπης και της Ρωσίας. Το 1863 η λογοκρισία έκλεισε το περιοδικό, προκαλώντας τεράστια οικονομικά προβλήματα στα δύο αδέλφια. Το 1864 άρχισαν την έκδοση ενός νέου περιοδικού, της Εποχής, το οποίο δεν είχε επιτυχία. Την ίδια χρονιά πέθαναν η πρώτη γυναίκα και ο αδελφός του, αφήνοντάς του τεράστια χρέη, τα οποία προσπάθησε να καλύψει ταξιδεύοντας στην Ευρώπη και παίζοντας στα καζίνα.
Το 1867 παντρεύτηκε την αφοσιωμένη γραμματέα του, με την οποία έζησαν μαζί ως το τέλος της ζωής του (απέκτησαν τέσσερα παιδιά από τα οποία έζησαν μόνο τα δύο). Για να γλιτώσουν από τους πιστωτές τους, αναγκάστηκαν να ζήσουν στο εξωτερικό (Γερμανία, Ελβετία, Ιταλία) και επέστρεψαν στην Πετρούπολη το 1871, όταν ο συγγραφέας γράφοντας αδιάκοπα κατόρθωσε να ξοφλήσει ένα μέρος των χρεών του. Από το 1873, άρχισε να δημοσιεύει σε συνέχειες στο περιοδικό Πολίτης (του οποίου ήταν διευθυντής από το 1872 ως το 1874) «Το ημερολόγιο ενός συγγραφέα», το οποίο το 1876 έγινε ομότιτλο μηνιαίο περιοδικό, που εξέδιδε ο ίδιος με τεράστια επιτυχία. Σ’ αυτό δημοσίευε άρθρα, λογοτεχνικές κριτικές και διηγήματα.
Το 1877 εκλέχτηκε αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Επιστημών. Το 1881, πέθανε στην Πετρούπολη μέσα σε γενική αναγνώριση.
Κυριότερα έργα: Φτωχόκοσμος (1846), Ο σωσίας (1846), Νιέτοσκα Νιεζβάνοβα (1849), Το όνειρο του θείου (1859), Το χωριό Στεπάντσικοβο και οι κάτοικοί του (1859), Σημειώσεις (γνωστότερο ως Αναμνήσεις) από το σπίτι των πεθαμένων (1861-62), Ταπεινοί και καταφρονεμένοι (1861), Χειμωνιάτικες σημειώσεις για καλοκαιρινές εντυπώσεις (1863), Αναμνήσεις από ένα υπόγειο (γνωστό στα Ελληνικά και ως Το υπόγειο, 1864), Έγκλημα και τιμωρία (1866), Ο παίκτης (1866), Ο ηλίθιος (1868-69), Ο αιώνιος σύζυγος (1870), Δαιμονισμένοι (1871-72), Το ημερολόγιο ενός συγγραφέα (1873-74, 1876, 1877-81), Ο έφηβος (1875), Ένα ευγενικό πνεύμα (1876), Το όνειρο ενός γελοίου (1877), Αδελφοί Καραμάζοφ (1879-80).
Η κριτική για το έργο του
Ο μυστικιστής Ντοστογιέφσκι
«Οι ήρωες του Ντοστογιέφσκι αισθάνονται περισσότερο άνετα όταν κινούνται στο χώρο των ιδεών παρά όταν βαδίζουν στους καθημερινούς δρόμους […]. Θέλω να πω: ο ελάσσων Ντοστογιέφσκι είναι ο ρεαλιστής. ο μείζων ο μυστικιστής […]. Φοιτητές πεινασμένοι, όσιες πόρνες, παρθένες μαζοχίστριες, σατανικοί ή αγγελόψυχοι καλόγεροι, χαρτοπαίχτες, νεαροί εραστές ή ραδιούργοι, συγκρατημένοι, ασκητικοί, παθιασμένοι ή παγεροί, επιληπτικοί οραματιστές, κτήνη που ναρκισσεύονται για την πόρωσή τους, μουζίκοι, πρίγκηπες — να το πυρακτωμένο υλικό, απ’ όπου είναι πλασμένη η ντοστογιεφσκική πινακοθήκη. […] Η εσωτερική τους ζωή εξελίσσεται με συζεύξεις λυτρωτικές: διαφθορά-ροπή προς την αγνότητα. πόνος-ηθική τελειοποίηση. αίσθημα αδικίας-οραματισμός ενός καλύτερου μέλλοντος. πώρωση- ξύπνημα της συνείδησης για αυτοκατηγορία. παράφορη ορμή-τάση για αυτοέλεγχο. Μέσα στην προσωπική του κόλαση καθένας ελπίζει πάντα ότι μπορεί να λυτρωθεί, προτού αφήσει το σαρκίο του στη γη, αλλιώς η ζωή δεν θά ’χε κανένα νόημα, θά ’τανε παράλογη. Τέτοιος όμως χαρακτηρισμός είναι βλασφημία. Γιατί η ζωή αναδίνει το μύρο της θείας χάρης, υπηρετεί ένα λυτρωτικό σκοπό μέσω του πόνου».
(Τ. Αθανασιάδης, 1987, «Ντοστογιέφσκι», Ελληνική Εκπαιδευτική Εγκυκλοπαίδεια Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τ. 7, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σελ. 361)
Ο Ντοστογιέφσκι και το αίνιγμα του ανθρώπου
«Όλο το έργο του, από το πρώτο μυθιστόρημα Οι φτωχοί (1846), ως το τελευταίο, Οι αδελφοί Καραμαζώφ, είναι μια λυσσαλέα διερεύνηση του αινίγματος του ανθρώπου. […] Όπως ο Κίρκεγκωρ, έτσι και ο Ντοστογιέφσκι εξυψώνει την αγωνία σε ανθρώπινο μεγαλείο, πέρα από το φυσιολογικό και το μη φυσιολογικό, καταργώντας κάθε όριο. […] Προς το τέλος της ζωής του, ο Ντοστογιέφσκι θα συνοψίσει την τέχνη του στη διάσημη φράση: “Παραμένοντας ολότελα ρεαλιστής, προσπαθώ να βρω τον άνθρωπο μέσα στον άνθρωπο [...]. Με αποκαλούν ψυχολόγο, αλλά είναι λάθος, είμαι ένας απλός ρεαλιστής, με την πιο υψηλή όμως έννοια, εικονίζω δηλαδή τα απύθμενα βάθη της ανθρώπινης ψυχής”.
[…] Ο Ντοστογιέφσκι σαρώνει έτσι κάθε φιλοσοφική κατασκευή του έλλογου, από τους Έλληνες ως τον Έγελο. Βεβαιώνει ότι η “ζωντανή ζωή” δεν υπάρχει χωρίς την επιθυμία, την ελεύθερη βούληση και τον πόνο, ότι το ον είναι ένα μυστήριο που δεν ανάγεται στη λογική, ότι είναι παρόν “εκεί όπου οι όχθες σμίγουν και τα αντίθετα συνυπάρχουν”, η ατέλειωτη πάλη του θεού και του διαβόλου. Εκεί βρίσκεται το προφητικό του μεγαλείο και η φιλοσοφική του διορατικότητα για τον σύγχρονο κόσμο, ο οποίος αμφισβητεί […] το μοντέλο του πολιτισμού που μας κληροδότησε ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός και οι φιλοσοφίες της υποψίας του 19ου αιώνα (Μαρξ, Νίτσε και Φρόυντ) […].
[…] Στοχαστής, “οραματιστής του πνεύματος”, ο Ντοστογιέφσκι δεν γράφει για τον λόγον αυτό μυθιστορήματα με θέση. Οι ήρωες του, μέσα σε μια πολυφωνία που ανέλυσε ο Μ. Μπαχτίν, νιώθουν οι ίδιοι στην ψυχή τους και τη σάρκα τους τις ιδεολογίες που τους βασανίζουν, ακόμα και αν τα σχήματα που έχουν επιλέξει —έντονοι διάλογοι, ατελεύτητα όνειρα, δολοφονικές χειρονομίες, ψυχοδράματα— εγκαθιστούν ένα κλίμα παροξυσμού, σχεδόν του φανταστικού (ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι θα μιλήσει “για τον φαντασιωτικό ρεαλισμό του”). Και ωστόσο τίποτε το μη πραγματικό στην έμπνευση. Υπ’ αυτή την έννοια, ο Ντοστογιέφσκι είναι ένας συγγραφέας της νεωτερικότητας. Ό,τι δημιουργεί ριζώνει μέσα στο πραγματικό, όπως το γνωρίζουμε: τα ψιλά των εφημερίδων, τα οποία πολύ χρησιμοποιούσε, η βασιλεία του χρήματος που κυριαρχούσε, η βία της μεγάλης πόλης (είναι ο συγγραφέας της πόλης, με διαφορετικό τρόπο από τους ομοτέχνους του), η γοητεία του επίκαιρου στην πολιτική και τα κοινωνικά κινήματα, το ερώτημα του “σύγχρονου και νευρωτικού ανθρώπου, του πολύπλοκου και βαθιού σαν τη θάλασσα”. Ας προσθέσουμε στα θέματα αυτά την εκρηκτική δύναμη, τον στροβιλώδη ρυθμό, την κερματισμένη, επαναληπτική, βίαιη σαν κραυγή γραφή, την απουσία καλολογικών στοιχείων, και θα πετύχουμε έτσι μια εικόνα του μυθιστοριογράφου του καιρού μας. Μυθιστοριογράφου και μεγάλου σύγχρονου διανοούμενου. Γιατί, αν με τα μυθιστορήματά του διαιωνίζονται τα μεταφυσικά ερωτήματα από τον Πλάτωνα ως τον Σοπενχάουερ, σχεδιάζονται εξίσου τα μεγάλα ζητήματα του 20ου αιώνα: ο “θάνατος του Θεού” και ο υπεράνθρωπος, η επιθυμία του θανάτου του πατέρα και η ψυχανάλυση, οι μεγάλοι ιεροεξεταστές και οι ολοκληρωτισμοί, η υπαρξιστική επανάσταση του ανθρώπου του παράλογου, η οργανωμένη τρομοκρατία και οι κατηχήσεις των επαναστατών […]».
(A. Benoit-Dusausoy & G. Fontaine, 1999, Ευρωπαϊκά Γράμματα, Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, τ. Β΄, Αθήνα: Σοκόλης, σελ. 539-41)
Η ανθρωπολογία του Ντοστογιέφσκι
«Ο Ντοστογιέφσκι είναι ένας συγγραφέας ανθρωποκεντρικός όσο λίγοι, τον απασχολεί αποκλειστικά ο άνθρωπος κ’ η τύχη του. Η εξωτερική φύση σπάνια παρουσιάζεται στις περιγραφές του και δίνεται πάντα με λίγες φράσεις. Οι άνθρωποι του Ντοστογιέφσκι κινούνται το περισσότερο μέσα σε περιορισμένους χώρους, μέσα στις μεγάλες καταχνιασμένες πολιτείες, στα εφιαλτικά βάθη τους, όπου βρίσκεται η μεγάλη δυστυχία, στους βρώμικους δρόμους τους, στα σκοτεινά καταγώγια και στις τρώγλες τους. Τα πένθιμα αυτά τοπία, όπου κυκλοφορούν οι κατώτερες λαϊκές τάξεις, τα περιγράφει με μεγάλη δύναμη κ’ είναι σα να τα συνταιριάζει με τις ψυχές και τη σκοτεινή ζωή των ανθρώπων που τα συχνάζουν.
Μα οι νέοι κόσμοι που ανακαλύπτει ο Ντοστογιέφσκι, είναι οι κόσμοι της ψυχής, οι κόσμοι των εγκάτων, των ψυχικών βυθών. Στην εξερεύνηση αυτών των κόσμων, δεν έχει τον όμοιό του μέσα στην παγκόσμια λογοτεχνία. Για την ψυχολογική του διεισδυτικότητα και τις ψυχολογικές του ανακαλύψεις θαυμάζεται από τους σημερινούς επιστήμονες ψυχολόγους, τους εγκληματολόγους και τους ψυχοπαθολόγους. Όπως ο Ντάντε στην κόλαση, κι ο Ντοστογιέφσκι μας κατεβάζει στο βασίλειο του πόνου, όχι σε μια φανταστική κόλαση, παρά στην κόλαση της ίδιας της ζωής, στην κόλαση των εξαθλιωμένων ανθρώπων, των παραμορφωμένων από τις συνθήκες της ζωής, στο βασίλειο των παθών και της αγωνίας, στο κράτος του ζόφου, όπου περισσεύει το έγκλημα κι ο ανθρώπινος ξεπεσμός. […]
Ένα από τα σπουδαία χαρακτηριστικά στην τεχνική του Ντοστογιέφσκι είναι ο διάλογος, που τον χρησιμοποιεί μ’ άφταστη ικανότητα. Στα περισσότερα έργα του όλη η κίνηση, οι χαρακτηρισμοί των ανθρώπων, η ψυχολογία τους, γίνονται με το διάλογο και μ’ ελάχιστες περιγραφές. Ξεφυλλίζοντας κανείς τα έργα του Ντοστογιέφσκι βλέπει το διάλογο να πιάνει τόσο χώρο σα να 'χε μπροστά του θεατρικό έργο. Σε μερικά από τα έργα του, όπως στο Έγκλημα και Τιμωρία στον Αιώνιο σύζυγο, σε κομμάτια από τους Αδελφούς Καραμάζωφ κι άλλα, χρησιμοποιεί μια τεχνική που συγγενεύει με το σημερινό αστυνομικό μυθιστόρημα. […]
Η ανθρωπολογία του Ντοστογιέφσκι είναι γεμάτη από αντιφατικούς τύπους, από ανθρώπινους χαρακτήρες σε διάσπαση, που τραβολογιούνται ανάμεσα στις αντίθετες τάσεις. Όλοι σχεδόν οι ήρωές του είναι διχασμένοι, αδύναμες ψυχές παραδομένες στα πάθη τους, που κολάζονται. Η ανθρωπολογική αυτή αντίφαση είναι ίσως η αιτία που κάνει τον Ντοστογιέφσκι από πολύ νωρίς να έλκεται προς το θέμα της διπλής προσωπικότητας και προς τις αινιγματικές καταστάσεις της.
Λίγα είναι τα πρόσωπα μέσα στο έργο του Ντοστογιέφσκι που παρουσιάζουν εσωτερική ενότητα, χωρίς να συγκρούεται μέσα τους ο σατανικός με τον αγγελικό χαρακτήρα […]. Οι μονοκόμματοι αυτοί τύποι είναι εξαιρέσεις, πλασματικές μορφές, αλλά πολύ χρήσιμες, γιατί αποτελούν τη μια απ’ τις δύο τάσεις, για την ιδεολογική κίνηση του κάθε έργου. Αντίθετα οι εσωτερικά διχασμένοι διαγράφονται αδρά, έχουν πιο στέρεη υπόσταση κ’ είναι περισσότερο ζωντανοί και πειστικοί. αυτοί βρίσκουν το ρεαλιστικό τους αντίκρισμα στα μεσαία κοινωνικά στρώματα της τσαρικής Ρωσίας και στην αμφιταλαντευόμενη στάση τους μπροστά στα προοδευτικά κινήματα και τις
κοινωνικές ζυμώσεις της εποχής. […]
Το αριστούργημα του Ντοστογιέφσκι οι Αδελφοί Καραμάζωφ, κοντά στις άλλες του αξίες είναι κ’ ένα υπόδειγμα αστυνομικής μυθιστορίας, όπως κ’ ένα μεγάλο μέρος από το Έγκλημα και Τιμωρία. […] Με τα εξωτερικά σχήματα και τους κανόνες αστυνομικών μυθιστορημάτων, δημιουργεί έργα με υψηλότερους εσωτερικούς διαλογισμούς, αληθινές τραγωδίες του νου, όπου παρακολουθούμε τους παραδαρμούς της πιο ανήσυχης ψυχής, που την απασχολεί το πρόβλημα των προβλημάτων: ποια είναι η μοίρα του ανθρώπου απάνω στη γη; μήπως η ύπαρξή του είναι αδικαιολόγητη, άσκοπη και παράλογη, ένα αξεδιάλυτο μεταφυσικό έγκλημα;»
(Μ. Αυγέρης, 1972, «Ντοστογιέφσκι», Ξένοι λογοτέχνες, Αθήνα: Ίκαρος, σελ. 65 118)
Ο Ντοστογιέφσκι ως ανατόμος της ψυχής
«Κάθε αναγνώστης του Ντοστογιέβσκη, θα πρόσεξε την έκταση των διαλόγων του. Αντίθετα το περιβάλλον απεικονίζεται με μιαν ασυνήθη λιτότητα κ’ είναι πάντα ένα δωμάτιο, ένα σπίτι ή μια συνοικία — πολύ σπάνια η φύση. Η πλοκή παίζει δευτερεύοντα ρόλο στα μυθιστορήματά του. […] Η πραγματική πλοκή αφορά το ψυχικό δράμα, που χάρη στο σίγουρο λογοτεχνικό ένστικτο του συγγραφέα δεν απεικονίζεται περιγραφικά, αλλά αποδίδεται αντικειμενικά, σα γεγονός. [...] Τα βιβλία του είναι θρησκευτικά μηνύματα κι αν έχουν ψυχολογικό βάθος είναι γιατί απευθύνονται σ’ ανθρώπους διανοούμενης εποχής κι αντιμετωπίζουν σύγχρονα προβλήματα, όπως είναι ο φιλελευθερισμός, ο σοσιαλισμός κι ο καθολικισμός. […]
Μετά τον Δάντη, τον Σαίξπηρ και τον Γκαίτε, η ανατολική χριστιανοσύνη ανέδειξε, στο πρόσωπο του Ντοστογιέβσκη, έναν παγκόσμιο δημιουργό που ανακάλυψε στην ανθρώπινη ψυχή έναν ισόκοσμο στίβο αιωνίου μυστηριακού αγώνα. Ο Ντοστογιέβσκη είναι αποκαλυπτικός αλλά και προφήτης. […] Η θρησκευτική μεταφυσική του Ντοστογιέβσκη επηρέασε την Ευρώπη αργότερα απ’ την ψυχολογία του».
(Ε. Λάατς, 1963, Παγκόσμιος Ιστορία της Λογοτεχνίας, μτφρ. Σ. Πρωτόπαπα, Αθήναι: Αρσενίδη, σελ. 221-225)
Δείτε επίσης:
Ρώσος συγγραφέας και στοχαστής, από τις σημαντικότερες μορφές της παγκόσμιας λογοτεχνίας, ο Ντοστογιέφσκι γεννήθηκε στη Μόσχα το 1821. Δευτερότοκος γιος μιας πολυμελούς οικογένειας σε νεαρή ηλικία έμεινε ορφανός και από τους δύο γονείς του. Σπούδασε στη Στρατιωτική Σχολή Μηχανικών της Πετρούπολης (1837-43) και για ένα χρόνο προσλήφθηκε στη στρατιωτική υπηρεσία, αλλά την εγκατέλειψε για να αφοσιωθεί στη λογοτεχνία.
Ασπάστηκε τις ιδέες των Γάλλων σοσιαλιστών-ουτοπιστών Σιμόν και Φουριέ, για τις οποίες συνελήφθη (1849) από την αστυνομία με την κατηγορία της συνωμοσίας και καταδικάστηκε σε θάνατο. Την τελευταία στιγμή η ποινή του μετατράπηκε σε τετράχρονα καταναγκαστικά έργα στη Σιβηρία και σε τετράχρονη κατόπιν στρατιωτική υπηρεσία σε ειδικό τάγμα. Έζησε σε πλήρη απομόνωση (1850-54) ζωή μαρτυρική, με εξευτελισμούς, βασανιστήρια και κρίσεις επιληψίας, διαβάζοντας το Ευαγγέλιο, μελέτη που συντέλεσε στην αποκήρυξη των προοδευτικών κοινωνικών του ιδεών και στη στροφή του στη θρησκεία. Το 1859 του δόθηκε αμνηστία από τον νέο τσάρο Αλέξανδρο Β΄ και επέστρεψε στην Πετρούπολη.
Από το 1862, άρχισε να εκδίδει μαζί με τον αδερφό του, επίσης συγγραφέα, το περιοδικό Χρόνος, όπου δημοσίευε τα έργα του καθώς και άρθρα για τη σωτηρία της «άθεης» Ευρώπης και της Ρωσίας. Το 1863 η λογοκρισία έκλεισε το περιοδικό, προκαλώντας τεράστια οικονομικά προβλήματα στα δύο αδέλφια. Το 1864 άρχισαν την έκδοση ενός νέου περιοδικού, της Εποχής, το οποίο δεν είχε επιτυχία. Την ίδια χρονιά πέθαναν η πρώτη γυναίκα και ο αδελφός του, αφήνοντάς του τεράστια χρέη, τα οποία προσπάθησε να καλύψει ταξιδεύοντας στην Ευρώπη και παίζοντας στα καζίνα.
Το 1867 παντρεύτηκε την αφοσιωμένη γραμματέα του, με την οποία έζησαν μαζί ως το τέλος της ζωής του (απέκτησαν τέσσερα παιδιά από τα οποία έζησαν μόνο τα δύο). Για να γλιτώσουν από τους πιστωτές τους, αναγκάστηκαν να ζήσουν στο εξωτερικό (Γερμανία, Ελβετία, Ιταλία) και επέστρεψαν στην Πετρούπολη το 1871, όταν ο συγγραφέας γράφοντας αδιάκοπα κατόρθωσε να ξοφλήσει ένα μέρος των χρεών του. Από το 1873, άρχισε να δημοσιεύει σε συνέχειες στο περιοδικό Πολίτης (του οποίου ήταν διευθυντής από το 1872 ως το 1874) «Το ημερολόγιο ενός συγγραφέα», το οποίο το 1876 έγινε ομότιτλο μηνιαίο περιοδικό, που εξέδιδε ο ίδιος με τεράστια επιτυχία. Σ’ αυτό δημοσίευε άρθρα, λογοτεχνικές κριτικές και διηγήματα.
Το 1877 εκλέχτηκε αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Επιστημών. Το 1881, πέθανε στην Πετρούπολη μέσα σε γενική αναγνώριση.
Κυριότερα έργα: Φτωχόκοσμος (1846), Ο σωσίας (1846), Νιέτοσκα Νιεζβάνοβα (1849), Το όνειρο του θείου (1859), Το χωριό Στεπάντσικοβο και οι κάτοικοί του (1859), Σημειώσεις (γνωστότερο ως Αναμνήσεις) από το σπίτι των πεθαμένων (1861-62), Ταπεινοί και καταφρονεμένοι (1861), Χειμωνιάτικες σημειώσεις για καλοκαιρινές εντυπώσεις (1863), Αναμνήσεις από ένα υπόγειο (γνωστό στα Ελληνικά και ως Το υπόγειο, 1864), Έγκλημα και τιμωρία (1866), Ο παίκτης (1866), Ο ηλίθιος (1868-69), Ο αιώνιος σύζυγος (1870), Δαιμονισμένοι (1871-72), Το ημερολόγιο ενός συγγραφέα (1873-74, 1876, 1877-81), Ο έφηβος (1875), Ένα ευγενικό πνεύμα (1876), Το όνειρο ενός γελοίου (1877), Αδελφοί Καραμάζοφ (1879-80).
Η κριτική για το έργο του
Ο μυστικιστής Ντοστογιέφσκι
«Οι ήρωες του Ντοστογιέφσκι αισθάνονται περισσότερο άνετα όταν κινούνται στο χώρο των ιδεών παρά όταν βαδίζουν στους καθημερινούς δρόμους […]. Θέλω να πω: ο ελάσσων Ντοστογιέφσκι είναι ο ρεαλιστής. ο μείζων ο μυστικιστής […]. Φοιτητές πεινασμένοι, όσιες πόρνες, παρθένες μαζοχίστριες, σατανικοί ή αγγελόψυχοι καλόγεροι, χαρτοπαίχτες, νεαροί εραστές ή ραδιούργοι, συγκρατημένοι, ασκητικοί, παθιασμένοι ή παγεροί, επιληπτικοί οραματιστές, κτήνη που ναρκισσεύονται για την πόρωσή τους, μουζίκοι, πρίγκηπες — να το πυρακτωμένο υλικό, απ’ όπου είναι πλασμένη η ντοστογιεφσκική πινακοθήκη. […] Η εσωτερική τους ζωή εξελίσσεται με συζεύξεις λυτρωτικές: διαφθορά-ροπή προς την αγνότητα. πόνος-ηθική τελειοποίηση. αίσθημα αδικίας-οραματισμός ενός καλύτερου μέλλοντος. πώρωση- ξύπνημα της συνείδησης για αυτοκατηγορία. παράφορη ορμή-τάση για αυτοέλεγχο. Μέσα στην προσωπική του κόλαση καθένας ελπίζει πάντα ότι μπορεί να λυτρωθεί, προτού αφήσει το σαρκίο του στη γη, αλλιώς η ζωή δεν θά ’χε κανένα νόημα, θά ’τανε παράλογη. Τέτοιος όμως χαρακτηρισμός είναι βλασφημία. Γιατί η ζωή αναδίνει το μύρο της θείας χάρης, υπηρετεί ένα λυτρωτικό σκοπό μέσω του πόνου».
(Τ. Αθανασιάδης, 1987, «Ντοστογιέφσκι», Ελληνική Εκπαιδευτική Εγκυκλοπαίδεια Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τ. 7, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σελ. 361)
Ο Ντοστογιέφσκι και το αίνιγμα του ανθρώπου
«Όλο το έργο του, από το πρώτο μυθιστόρημα Οι φτωχοί (1846), ως το τελευταίο, Οι αδελφοί Καραμαζώφ, είναι μια λυσσαλέα διερεύνηση του αινίγματος του ανθρώπου. […] Όπως ο Κίρκεγκωρ, έτσι και ο Ντοστογιέφσκι εξυψώνει την αγωνία σε ανθρώπινο μεγαλείο, πέρα από το φυσιολογικό και το μη φυσιολογικό, καταργώντας κάθε όριο. […] Προς το τέλος της ζωής του, ο Ντοστογιέφσκι θα συνοψίσει την τέχνη του στη διάσημη φράση: “Παραμένοντας ολότελα ρεαλιστής, προσπαθώ να βρω τον άνθρωπο μέσα στον άνθρωπο [...]. Με αποκαλούν ψυχολόγο, αλλά είναι λάθος, είμαι ένας απλός ρεαλιστής, με την πιο υψηλή όμως έννοια, εικονίζω δηλαδή τα απύθμενα βάθη της ανθρώπινης ψυχής”.
[…] Ο Ντοστογιέφσκι σαρώνει έτσι κάθε φιλοσοφική κατασκευή του έλλογου, από τους Έλληνες ως τον Έγελο. Βεβαιώνει ότι η “ζωντανή ζωή” δεν υπάρχει χωρίς την επιθυμία, την ελεύθερη βούληση και τον πόνο, ότι το ον είναι ένα μυστήριο που δεν ανάγεται στη λογική, ότι είναι παρόν “εκεί όπου οι όχθες σμίγουν και τα αντίθετα συνυπάρχουν”, η ατέλειωτη πάλη του θεού και του διαβόλου. Εκεί βρίσκεται το προφητικό του μεγαλείο και η φιλοσοφική του διορατικότητα για τον σύγχρονο κόσμο, ο οποίος αμφισβητεί […] το μοντέλο του πολιτισμού που μας κληροδότησε ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός και οι φιλοσοφίες της υποψίας του 19ου αιώνα (Μαρξ, Νίτσε και Φρόυντ) […].
[…] Στοχαστής, “οραματιστής του πνεύματος”, ο Ντοστογιέφσκι δεν γράφει για τον λόγον αυτό μυθιστορήματα με θέση. Οι ήρωες του, μέσα σε μια πολυφωνία που ανέλυσε ο Μ. Μπαχτίν, νιώθουν οι ίδιοι στην ψυχή τους και τη σάρκα τους τις ιδεολογίες που τους βασανίζουν, ακόμα και αν τα σχήματα που έχουν επιλέξει —έντονοι διάλογοι, ατελεύτητα όνειρα, δολοφονικές χειρονομίες, ψυχοδράματα— εγκαθιστούν ένα κλίμα παροξυσμού, σχεδόν του φανταστικού (ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι θα μιλήσει “για τον φαντασιωτικό ρεαλισμό του”). Και ωστόσο τίποτε το μη πραγματικό στην έμπνευση. Υπ’ αυτή την έννοια, ο Ντοστογιέφσκι είναι ένας συγγραφέας της νεωτερικότητας. Ό,τι δημιουργεί ριζώνει μέσα στο πραγματικό, όπως το γνωρίζουμε: τα ψιλά των εφημερίδων, τα οποία πολύ χρησιμοποιούσε, η βασιλεία του χρήματος που κυριαρχούσε, η βία της μεγάλης πόλης (είναι ο συγγραφέας της πόλης, με διαφορετικό τρόπο από τους ομοτέχνους του), η γοητεία του επίκαιρου στην πολιτική και τα κοινωνικά κινήματα, το ερώτημα του “σύγχρονου και νευρωτικού ανθρώπου, του πολύπλοκου και βαθιού σαν τη θάλασσα”. Ας προσθέσουμε στα θέματα αυτά την εκρηκτική δύναμη, τον στροβιλώδη ρυθμό, την κερματισμένη, επαναληπτική, βίαιη σαν κραυγή γραφή, την απουσία καλολογικών στοιχείων, και θα πετύχουμε έτσι μια εικόνα του μυθιστοριογράφου του καιρού μας. Μυθιστοριογράφου και μεγάλου σύγχρονου διανοούμενου. Γιατί, αν με τα μυθιστορήματά του διαιωνίζονται τα μεταφυσικά ερωτήματα από τον Πλάτωνα ως τον Σοπενχάουερ, σχεδιάζονται εξίσου τα μεγάλα ζητήματα του 20ου αιώνα: ο “θάνατος του Θεού” και ο υπεράνθρωπος, η επιθυμία του θανάτου του πατέρα και η ψυχανάλυση, οι μεγάλοι ιεροεξεταστές και οι ολοκληρωτισμοί, η υπαρξιστική επανάσταση του ανθρώπου του παράλογου, η οργανωμένη τρομοκρατία και οι κατηχήσεις των επαναστατών […]».
(A. Benoit-Dusausoy & G. Fontaine, 1999, Ευρωπαϊκά Γράμματα, Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, τ. Β΄, Αθήνα: Σοκόλης, σελ. 539-41)
Η ανθρωπολογία του Ντοστογιέφσκι
«Ο Ντοστογιέφσκι είναι ένας συγγραφέας ανθρωποκεντρικός όσο λίγοι, τον απασχολεί αποκλειστικά ο άνθρωπος κ’ η τύχη του. Η εξωτερική φύση σπάνια παρουσιάζεται στις περιγραφές του και δίνεται πάντα με λίγες φράσεις. Οι άνθρωποι του Ντοστογιέφσκι κινούνται το περισσότερο μέσα σε περιορισμένους χώρους, μέσα στις μεγάλες καταχνιασμένες πολιτείες, στα εφιαλτικά βάθη τους, όπου βρίσκεται η μεγάλη δυστυχία, στους βρώμικους δρόμους τους, στα σκοτεινά καταγώγια και στις τρώγλες τους. Τα πένθιμα αυτά τοπία, όπου κυκλοφορούν οι κατώτερες λαϊκές τάξεις, τα περιγράφει με μεγάλη δύναμη κ’ είναι σα να τα συνταιριάζει με τις ψυχές και τη σκοτεινή ζωή των ανθρώπων που τα συχνάζουν.
Μα οι νέοι κόσμοι που ανακαλύπτει ο Ντοστογιέφσκι, είναι οι κόσμοι της ψυχής, οι κόσμοι των εγκάτων, των ψυχικών βυθών. Στην εξερεύνηση αυτών των κόσμων, δεν έχει τον όμοιό του μέσα στην παγκόσμια λογοτεχνία. Για την ψυχολογική του διεισδυτικότητα και τις ψυχολογικές του ανακαλύψεις θαυμάζεται από τους σημερινούς επιστήμονες ψυχολόγους, τους εγκληματολόγους και τους ψυχοπαθολόγους. Όπως ο Ντάντε στην κόλαση, κι ο Ντοστογιέφσκι μας κατεβάζει στο βασίλειο του πόνου, όχι σε μια φανταστική κόλαση, παρά στην κόλαση της ίδιας της ζωής, στην κόλαση των εξαθλιωμένων ανθρώπων, των παραμορφωμένων από τις συνθήκες της ζωής, στο βασίλειο των παθών και της αγωνίας, στο κράτος του ζόφου, όπου περισσεύει το έγκλημα κι ο ανθρώπινος ξεπεσμός. […]
Ένα από τα σπουδαία χαρακτηριστικά στην τεχνική του Ντοστογιέφσκι είναι ο διάλογος, που τον χρησιμοποιεί μ’ άφταστη ικανότητα. Στα περισσότερα έργα του όλη η κίνηση, οι χαρακτηρισμοί των ανθρώπων, η ψυχολογία τους, γίνονται με το διάλογο και μ’ ελάχιστες περιγραφές. Ξεφυλλίζοντας κανείς τα έργα του Ντοστογιέφσκι βλέπει το διάλογο να πιάνει τόσο χώρο σα να 'χε μπροστά του θεατρικό έργο. Σε μερικά από τα έργα του, όπως στο Έγκλημα και Τιμωρία στον Αιώνιο σύζυγο, σε κομμάτια από τους Αδελφούς Καραμάζωφ κι άλλα, χρησιμοποιεί μια τεχνική που συγγενεύει με το σημερινό αστυνομικό μυθιστόρημα. […]
Η ανθρωπολογία του Ντοστογιέφσκι είναι γεμάτη από αντιφατικούς τύπους, από ανθρώπινους χαρακτήρες σε διάσπαση, που τραβολογιούνται ανάμεσα στις αντίθετες τάσεις. Όλοι σχεδόν οι ήρωές του είναι διχασμένοι, αδύναμες ψυχές παραδομένες στα πάθη τους, που κολάζονται. Η ανθρωπολογική αυτή αντίφαση είναι ίσως η αιτία που κάνει τον Ντοστογιέφσκι από πολύ νωρίς να έλκεται προς το θέμα της διπλής προσωπικότητας και προς τις αινιγματικές καταστάσεις της.
Λίγα είναι τα πρόσωπα μέσα στο έργο του Ντοστογιέφσκι που παρουσιάζουν εσωτερική ενότητα, χωρίς να συγκρούεται μέσα τους ο σατανικός με τον αγγελικό χαρακτήρα […]. Οι μονοκόμματοι αυτοί τύποι είναι εξαιρέσεις, πλασματικές μορφές, αλλά πολύ χρήσιμες, γιατί αποτελούν τη μια απ’ τις δύο τάσεις, για την ιδεολογική κίνηση του κάθε έργου. Αντίθετα οι εσωτερικά διχασμένοι διαγράφονται αδρά, έχουν πιο στέρεη υπόσταση κ’ είναι περισσότερο ζωντανοί και πειστικοί. αυτοί βρίσκουν το ρεαλιστικό τους αντίκρισμα στα μεσαία κοινωνικά στρώματα της τσαρικής Ρωσίας και στην αμφιταλαντευόμενη στάση τους μπροστά στα προοδευτικά κινήματα και τις
κοινωνικές ζυμώσεις της εποχής. […]
Το αριστούργημα του Ντοστογιέφσκι οι Αδελφοί Καραμάζωφ, κοντά στις άλλες του αξίες είναι κ’ ένα υπόδειγμα αστυνομικής μυθιστορίας, όπως κ’ ένα μεγάλο μέρος από το Έγκλημα και Τιμωρία. […] Με τα εξωτερικά σχήματα και τους κανόνες αστυνομικών μυθιστορημάτων, δημιουργεί έργα με υψηλότερους εσωτερικούς διαλογισμούς, αληθινές τραγωδίες του νου, όπου παρακολουθούμε τους παραδαρμούς της πιο ανήσυχης ψυχής, που την απασχολεί το πρόβλημα των προβλημάτων: ποια είναι η μοίρα του ανθρώπου απάνω στη γη; μήπως η ύπαρξή του είναι αδικαιολόγητη, άσκοπη και παράλογη, ένα αξεδιάλυτο μεταφυσικό έγκλημα;»
(Μ. Αυγέρης, 1972, «Ντοστογιέφσκι», Ξένοι λογοτέχνες, Αθήνα: Ίκαρος, σελ. 65 118)
Ο Ντοστογιέφσκι ως ανατόμος της ψυχής
«Κάθε αναγνώστης του Ντοστογιέβσκη, θα πρόσεξε την έκταση των διαλόγων του. Αντίθετα το περιβάλλον απεικονίζεται με μιαν ασυνήθη λιτότητα κ’ είναι πάντα ένα δωμάτιο, ένα σπίτι ή μια συνοικία — πολύ σπάνια η φύση. Η πλοκή παίζει δευτερεύοντα ρόλο στα μυθιστορήματά του. […] Η πραγματική πλοκή αφορά το ψυχικό δράμα, που χάρη στο σίγουρο λογοτεχνικό ένστικτο του συγγραφέα δεν απεικονίζεται περιγραφικά, αλλά αποδίδεται αντικειμενικά, σα γεγονός. [...] Τα βιβλία του είναι θρησκευτικά μηνύματα κι αν έχουν ψυχολογικό βάθος είναι γιατί απευθύνονται σ’ ανθρώπους διανοούμενης εποχής κι αντιμετωπίζουν σύγχρονα προβλήματα, όπως είναι ο φιλελευθερισμός, ο σοσιαλισμός κι ο καθολικισμός. […]
Μετά τον Δάντη, τον Σαίξπηρ και τον Γκαίτε, η ανατολική χριστιανοσύνη ανέδειξε, στο πρόσωπο του Ντοστογιέβσκη, έναν παγκόσμιο δημιουργό που ανακάλυψε στην ανθρώπινη ψυχή έναν ισόκοσμο στίβο αιωνίου μυστηριακού αγώνα. Ο Ντοστογιέβσκη είναι αποκαλυπτικός αλλά και προφήτης. […] Η θρησκευτική μεταφυσική του Ντοστογιέβσκη επηρέασε την Ευρώπη αργότερα απ’ την ψυχολογία του».
(Ε. Λάατς, 1963, Παγκόσμιος Ιστορία της Λογοτεχνίας, μτφρ. Σ. Πρωτόπαπα, Αθήναι: Αρσενίδη, σελ. 221-225)
Δείτε επίσης:
