Κωνσταντίνος Καβάφης «Η Δυναστεία»
αισχρά από την Αλεξάνδρεια πιαίνει στην Κύπρο. Κι ο
Παρείσακτος ευθύς βγαίνοντας από την Κύπρο
την Αλεξάνδρεια αρπάζει. Τα ετοίμασε όλα αυτά
το κάθαρμα η Κόκκη. – Οι Αλεξανδρινοί,
οι περιγελασταί, τους έβγαλαν καλά
ονόματα τωόντι. Πιο ταιριαχτά τους είναι
«Παρείσακτος» και «Φύσκων» και «Λάθυρος» και «Κόκκη»
παρά το Πτολεμαίος, παρά το Κλεοπάτρα.
Το 108/7 π.Χ., ωστόσο, η Κλεοπάτρα Γ΄, κατόρθωσε, διαδίδοντας τη φήμη πως ο γιος της επιχείρησε να τη δολοφονήσει, να επιτύχει την εκδίωξη του Πτολεμαίου Θ΄ από την Αλεξάνδρεια, επιτρέποντας στο νεότερο γιο της, τον Αλέξανδρο, να γίνει -προσωρινά, βέβαια- συμβασιλέας. «Τα ετοίμασε όλα αυτά το κάθαρμα η Κόκκη». Σε αυτό το περιστατικό αναφέρεται ο Καβάφης, προκρίνοντας ένα από τα πολλά -αιματηρά εν τέλει- επεισόδια μιας μακρόχρονης εσωτερικής διαμάχης, η οποία είχε ήδη ξεκινήσει από τα χρόνια του Πτολεμαίου του Φύσκωνος. Στο σημείο αυτό ο ποιητής τοποθετεί μια παύλα, προκειμένου να αναφερθεί στα μειωτικά προσωνύμια που χρησιμοποιούσαν οι Αλεξανδρινοί εις βάρος της γενιάς αυτής των Πτολεμαίων. Η αγανάκτηση των Αλεξανδρινών ήταν απολύτως δικαιολογημένη, δοθέντος πως οι συνεχείς εσωτερικές έριδες των Πτολεμαίων είχαν ως αποτέλεσμα τη σταδιακά αποδυνάμωση του βασιλείου και την τελική κατάρρευσή του, εφόσον οι άρχοντές τους ενδιαφέρονταν μόνο να ικανοποιήσουν τις προσωπικές τους φιλοδοξίες και όχι να ενισχύσουν και να διαφυλάξουν την ομαλή λειτουργία του κράτους.
«Παρείσακτος» και «Φύσκων» και «Λάθυρος» και «Κόκκη»
παρά το Πτολεμαίος, παρά το Κλεοπάτρα.
Γύρω στο τέλος του 170 π.Χ. εορτάστηκαν στην Αλεξάνδρεια με την πατροπαράδοτη επισημότητα τα «ανακλητήρια», η επίσημη δηλαδή ενθρόνιση του Πτολεμαίου ΣΤ΄. Στο πλευρό του ανακηρύχθηκαν συμβασιλείς η αδελφή του -και σύζυγός του- Κλεοπάτρα Β΄ και ο αδελφός του Πτολεμαίος Φύσκων (ο μετέπειτα Πτολεμαίος Η΄ Ευεργέτης Β΄)· και στους τρεις βασιλείς δόθηκε η προσωνυμία «βασιλείς Φιλομήτορες). Τη χρονιά εκείνη ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ ήταν μόλις 16 ετών και -καθοδηγούμενος από επιτήδειους συμβούλους που επιδίωκαν την ανατροπή του- ξεκίνησε αμέσως πόλεμο με τον θείο του, Αντίοχο Δ΄ που ήλεγχε το βασίλειο των Σελευκιδών, της Συρίας. Ο Αντίοχος κέρδισε τον πόλεμο αυτό επιβάλλοντας τη θέλησή του το 169 π.Χ. και εξαναγκάζοντας τον Πτολεμαίο ΣΤ΄ να τεθεί υπό την κηδεμονία του. Η επονείδιστη αυτή συνθήκη, ωστόσο, προκάλεσε την άμεση αντίδραση της αυλής και του λαού της Αλεξάνδρειας, που έσπευσαν να ανακηρύξουν νόμιμους βασιλείς τον Πτολεμαίο Φύσκωνα και την Κλεοπάτρα Β΄ και έκλεισαν τις πύλες της πόλεως στον Αντίοχο και στον προστατευόμενό του. Λίγο αργότερα, πάντως, ο Αντίοχος, που άλλωστε αντιμετώπιζε, καθώς φαίνεται, δυσχέρειες σε διάφορα σημεία του κράτους του εγκατέλειψε την Αίγυπτο, αφού προηγουμένως εγκατέστησε τον Πτολεμαίο ΣΤ΄ βασιλέα στη Μέμφιδα.
Η ιδιότυπη δυαρχία μεταξύ των δύο Πτολεμαίων -ΣΤ΄ και Φύσκωνα- δεν παρατάθηκε για πολύ χάρη στην παρέμβαση της Κλεοπάτρας Β΄, η οποία κατόρθωσε να συμφιλιώσει τα δύο αδέλφια. Αργότερα, εντούτοις, σημειώθηκε ρήξη μεταξύ των δύο Πτολεμαίων, η οποία ενδεχομένως να είχε σχέση με τις εσωτερικές επαναστάσεις που εκδηλώθηκαν εκείνη την περίοδο στην Αίγυπτο. Ο νεότερος Πτολεμαίος, ο Φύσκων, που είχε οργανώσει την αντίσταση της Αλεξάνδρειας κατά του Αντιόχου, αν και καχύποπτος, σκληρός και ωμός, ήταν αρχικά τουλάχιστον ο αγαπητός του πλήθους. Ο πρεσβύτερος αδελφός, ο Πτολεμαίος ΣΤ΄, είχε μεγαλύτερες ικανότητες, αλλά ως ηπιότερος υπέκυψε για ένα διάστημα στις ραδιουργίες του νεότερου. Διώχθηκε ύστερα από λαϊκή εξέγερση και κατέφυγε στη Ρώμη σε αξιοθρήνητη κατάσταση για να ζητήσει βοήθεια (Οκτώβριος του 164 π.Χ.).
Η Ρώμη απέφυγε να υποστηρίξει τον ταπεινωμένο Πτολεμαίο ΣΤ΄, που κατέφυγε στην Κύπρο. Ο αδερφός του, ο Πτολεμαίος Φύσκων, είχε αποδειχθεί κατά το διάστημα της μονοκρατορίας του σκληρός προς τους υπηκόους του και με συνεχείς καταδιώξεις επιφανών πολιτών είχε προκαλέσει τη γενική δυσαρέσκεια. Έτσι, μετά την άφιξη του Πτολεμαίου ΣΤ΄ στην Κύπρο οι Αλεξανδρείς εξεγέρθηκαν, ανέτρεψαν τον Φύσκωνα και προσκάλεσαν τον μεγαλύτερο Πτολεμαίο να αναλάβει τον θρόνο. Μεγαλόψυχος, όμως, όπως ήταν, ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ συνήψε με τον αδελφό του συνθήκη, σύμφωνα με την οποία παραχωρούσε σε αυτόν την Κυρηναϊκή -σημερινή Λιβύη- και διατηρούσε για τον εαυτό του την Αίγυπτο και την Κύπρο (Μάιος 163 π.Χ.).
Ο θάνατος του Πτολεμαίου ΣΤ΄
Ο Πτολεμαίος ο ΣΤ΄ φάνηκε σταθερός στις επιδιώξεις του και δραστήριος και κατόρθωσε να βασιλεύσει επί 35 χρόνια χωρίς σοβαρούς κλυδωνισμούς. Ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ πέθανε ενώ βρισκόταν σε εκστρατεία κατά της Συρίας· είχε φροντίσει, όμως, προτού εκστρατεύσει, για την ομαλή διαδοχή του ανακηρύσσοντας συμβασιλέα τον γιο του Πτολεμαίο Ζ΄, ο οποίος ήταν τότε δεκαεπτά ετών. Όταν εντούτοις έγινε γνωστός ο θάνατός του οι Αλεξανδρινοί έσπευσαν να καλέσουν τον Πτολεμαίο Φύσκωνα από την Κυρήνη, ο οποίος αφού κατέλαβε την Κύπρο αποβιβάσθηκε με ισχυρές μισθοφορικές δυνάμεις στο Πηλούσιο και πέτυχε να γίνει κύριος των βασιλικών δυνάμεων που επέστρεφαν από τη Συρία (145 π.Χ.).
Συμβασιλεία Φύσκωνος, Κλεοπάτρας Β΄ και Κλεοπάτρας Γ΄ (Κόκκης)
Ο Πτολεμαίος Φύσκων θα παντρευτεί την αδερφή του -και μέχρι πρότινος σύζυγο του αδερφού του, Πτολεμαίου ΣΤ΄-, δολοφονώντας την ημέρα εκείνη τον ανιψιό του Πτολεμαίο Ζ΄. Παραλλήλως, ξεκίνησε συστηματική δίωξη των οπαδών της Κλεοπάτρας Β΄, επιφέροντας όμως έτσι σημαντικό πλήγμα στην πνευματική ηγεσία της Αλεξάνδρειας. Η γέννηση το επόμενο έτος (144 π.Χ.) γιου από την Κλεοπάτρα Β΄, του Πτολεμαίου, ο οποίος επονομάστηκε Μεμφίτης, επειδή ο τοκετός συνέπεσε με τη στέψη του πατέρα του Φύσκωνος κατά το αιγυπτιακό έθιμο στη Μέμφι, δεν συνέσφιξε τον δεσμό μεταξύ των συζύγων. Αντίθετα, οι μεταξύ τους σχέσεις δεν άργησαν να επιδεινωθούν, όταν το 142 π.Χ. ο Φύσκων βίασε και στη συνέχεια νυμφεύθηκε την ανιψιά του Κλεοπάτρα Γ΄ (Κόκκη), κόρη του αδερφού του Πτολεμαίου ΣΤ΄ και της αδελφής και συζύγου του. Η πρωτοφανής αυτή για την ελληνιστική εποχή συμβασιλεία της «Κλεοπάτρας της αδερφής» και «Κλεοπάτρας της γυναικός», όπως αποκαλούνταν από τα επίσημα έγγραφα μητέρα και κόρη, δεν ήταν δυνατό να διαρκέσει πολύ. Ήδη το 142 π.Χ. η Κλεοπάτρα Β΄ παραμερίστηκε και μόνοι βασιλείς παρέμειναν οι «θεοί Ευεργέται» Πτολεμαίος Φύσκων και Κλεοπάτρα Γ΄.
Η θέση του Φύσκωνος δεν ήταν ωστόσο ασφαλής. Η αυθαιρεσία και η ωμότητα της διακυβέρνησής του, που υπήρξαν αιτία να του δοθεί, εκτός από την ήδη μειωτική επωνυμία του Φύσκωνος, και εκείνη του «Κακεργέτου», τον αποξένωσαν από τους ανθρώπους των γραμμάτων και από τα πλήθη των Αλεξανδρινών που εξακολουθούσαν να υποστηρίζουν την Κλεοπάτρα Β΄. Ο Φύσκων αναγκάστηκε, έτσι, να συμφιλιωθεί μαζί της και από το έτος 139 π.Χ. εμφανίζεται και πάλι ως συμβασίλισσα.
Η απομάκρυνση του Πτολεμαίου Φύσκωνος από την Αλεξάνδρεια
Η αντιζηλία μεταξύ των δύο βασιλισσών δεν άργησε να οδηγήσει σε νέα ρήξη. Το 132/1 π.Χ. οι Αλεξανδρινοί, με την υποκίνηση της Κλεοπάτρας Β΄ πιθανότατα, επαναστάτησαν, πυρπόλησαν τα ανάκτορα και υποχρέωσαν τον Φύσκωνα και την Κλεοπάτρα Γ΄ να ζητήσουν καταφύγιο στην Κύπρο. Η πρόθεση της Κλεοπάτρας Β΄ ήταν προφανώς να συμβασιλεύσει με τον γιο της Πτολεμαίο Μεμφίτη. Ο Φύσκων, ωστόσο, δεν ήταν διατεθειμένος να εγκαταλείψει τον αγώνα. Συγκέντρωσε ισχυρές μισθοφορικές δυνάμεις και απήγαγε τον Μεμφίτη από την Κυρήνη όπου βρισκόταν και τον έφερε στην Κύπρο. Η Κλεοπάτρα Β΄, όμως, πράγμα πρωτοφανές στην ελληνιστική εποχή, δεν δίστασε να ανακηρυχθεί μόνη βασίλισσα, χωρίς άρρενα συμβασιλέα. Η αντίδραση του Φίλωνος υπήρξε συνεπής με τον χαρακτήρα του και το παρελθόν του. Δολοφόνησε τον δωδεκαετή γιο τους Πτολεμαίο Μεμφίτη και απέστειλε στην Κλεοπάτρα τα ακρωτηριασμένη μέλη του την ημέρα των γενεθλίων της (131 π.Χ.). Ο αμείλικτος αγώνας μεταξύ των δύο αδελφών έλαβε σύντομα τη μορφή εμφυλίου πολέμου που παρέσυρε στη δίνη του όλο τον πληθυσμό του βασιλείου. Ύστερα από δύο χρόνια αγώνων, το 129 π.Χ., ο Φύσκων κατόρθωσε να επιβληθεί στην ύπαιθρο, της Άνω Αιγύπτου κυρίως, και να περιορίσει στην Αλεξάνδρεια την Κλεοπάτρα Β΄, η οποία για να διασπάσει τον εχθρικό κλοιό επικαλέστηκε τη βοήθεια του γαμπρού της (συζύγου της κόρης της Κλεοπάτρας Θεάς) Σελευκίδη βασιλιά, Δημήτριου Β΄.
Η αίτηση της Κλεοπάτρας Β΄ για βοήθεια, που συνοδευόταν και από την προσφορά του πτολεμαϊκού θρόνου, φάνηκε στην Δημήτριο εύκολη διέξοδος από το χάος του βασιλείου του και χωρίς να υπολογίζει τις ανυπέρβλητες δυσκολίες του εγχειρήματος προτίμησε, αντί να επιδοθεί στην απαραίτητη ανασυγκρότηση του κράτους του, να εκστρατεύσει εναντίον της Αιγύπτου. Στο Πηλούσιο όμως αποκρούστηκε από τις δυνάμεις του Φύσκωνος και γρήγορα υποχρεώθηκε να επιστρέψει στη Συρία. Η Κλεοπάτρα Β΄, όταν έχασε κάθε ελπίδα ενισχύσεως από τον γαμπρό της, κατέφυγε με τους βασιλικούς θησαυρούς στην Αντιόχεια. Οι Αλεξανδρινοί, ωστόσο, αντιστάθηκαν επί ένα ακόμη έτος και δεν άνοιξης τις πύλες της πόλεώς τους στον Φύσκωνα παρά τον χειμώνα του 127/6 π.Χ. Τα αντίποινα που επιφύλαξε ο Πτολεμαίος Η΄ στους κατοίκους της πρωτεύουσάς του συνεχίστηκαν επί δύο χρόνια και ξεπέρασαν σε ωμότητα τα προηγούμενά του εγκλήματα. Η μανία του στράφηκε ιδίως εναντίον των Ελλήνων και των κέντρων της πολιτικής, κοινωνικής και πνευματικής τους δραστηριότητας. Ο Φύσκων καταφέροντας και νέο πλήγμα στην πνευματική ακτινοβολία του Ελληνισμού της Αιγύπτου επέβαλε με βασιλικό διάταγμα τη διάλυση όλων των «πολιτευμάτων», «γυμνασίων» και άλλων ελληνικών συλλόγων της Αλεξάνδρειας, καθώς και τη δήμευση των περιουσιών τους.
Ο Πτολεμαίος Η΄ (Φύσκων) συμφιλιώθηκε με την αδελφή του, Κλεοπάτρα Β΄, το 124 π.Χ. Η Κλεοπάτρα Β΄ επέστρεψε ως συμβασίλισσα πάλι του Φύσκωνος και της Κλεοπάτρας Γ΄. Η συμφιλίωση μεταξύ των τριών επισφραγίστηκε με τη μεταθανάτια αποκατάσταση στη δυναστική λατρεία των αθώων θυμάτων του Φύσκωνος, του Πτολεμαίου Ζ΄ και του Πτολεμαίου Μεμφίτη. Ωστόσο, η επαναφορά της τριπλής συμβασιλείας δεν αρκούσε για να αποκαταστήσει την τάξη και τη γαλήνη που είχε σοβαρότατα διασαλευτεί κατά την εποχή της «ταραχής». Οι βασιλείς ανίκανοι να επιβάλουν ριζικές και γενναίες λύσεις ακολούθησαν την εύκολη οδό των εκκλήσεων στη φιλοτιμία των υπηκόων τους και των οργάνων της διοίκησης, και των παραχωρήσεων προς το ιθαγενές ιδίως στοιχείο.
Ο θάνατος του Πτολεμαίου Φύσκωνος
Ο Πτολεμαίος Η΄ πέθανε τον Ιούνιο του 116 π.Χ. σε ηλικία 65 περίπου ετών. Μολονότι κατά την περίοδο της βασιλείας του οι εδαφικές απώλειες που υπέστη το κράτος ήταν μικρές, οι δυναστικές έριδες, για τις οποίες έφερε βαρύτατες ευθύνες ο ίδιος, εξάντλησαν τόσο πολύ το άλλοτε πλούσιο και ισχυρό πτολεμαϊκό βασίλειο, ώστε το τέλος της ελληνικής κυριαρχίας ήταν πια μόνο ζήτημα χρόνου. Οι όροι μάλιστα της διαθήκης του, με την οποία διακανόνιζε το θέμα της διαδοχής του, επέσπευσαν τη διάλυση του κράτους.
Ο Φύσκων είχε από την Κλεοπάτρα Γ΄, την Κόκκη, δύο γιους, τον πρεσβύτερο Πτολεμαίο (Θ΄ Φιλομήτωρα, Σωτήρα Β΄, Λάθυρο) και τον νεότερο Αλέξανδρο (Πτολεμαίο Ι΄, τον Παρείσακτο), καθώς και τρεις θυγατέρες, την Κλεοπάτρα Δ΄, σύζυγο του πρεσβύτερου αδερφού της, την Κλεοπάτρα Τρύφαινα, σύζυγο του Αντιόχου Η΄ Γρυπού και την Κλεοπάτρα Σελήνη. Είχε επίσης από την παλλακίδα Ειρήνη ένα νόθο γιο, τον Πτολεμαίο Απίωνα. Για να μην έλθει σε σύγκρουση με τη σύζυγό του την Κλεοπάτρα Γ΄ (η Κλεοπάτρα Β΄ είχε πιθανότατα ήδη πεθάνει), η οποία υποστήριζε τον Αλέξανδρο, άφηνε εκείνη να αποφασίσει ποιος από τους δύο γιους της θα συμβασίλευε μαζί της στην Αίγυπτο και ποιος θα αναλάμβανε τη διοίκηση της Κύπρου. Στον νόθο γιο του τέλος παραχωρούσε την Κυρηναϊκή, της οποίας πιθανότατα ήταν ήδη διοικητής.
Η Κλεοπάτρα Γ΄ βασίλισσα της Αιγύπτου
Η Κλεοπάτρα Γ΄ επιχείρησε να επωφεληθεί από την απουσία του πρεσβύτερου γιου της στην Κύπρο, όπου είχε σταλεί ως «στρατηγός και ναύαρχος» για να ανακηρύξει συμβασιλέα τον Αλέξανδρο, αλλά η αντίδραση του στρατού και των Αλεξανδρινών την υποχρέωσε να προσκαλέσει τον Πτολεμαίο Λάθυρο, τη θέση του οποίου στην Κύπρο κατέλαβε από το 114/3 π.Χ. τουλάχιστον ο Αλέξανδρος.
Η αρχή της νέας συμβασιλείας εορτάστηκε με θριαμβευτική περιήγηση της Κλεοπάτρας Γ΄ και του Πτολεμαίου Λάθυρου στην Άνω Αίγυπτο ως τα σύνορα της Αιθιοπίας. Η αυταρχικότητα όμως της φιλόδοξης βασίλισσας δεν άργησε να εκδηλωθεί. Το επόμενο έτος 115 π.Χ. υποχρέωσε τον πρεσβύτερο γιο της να διαζευχθεί την Κλεοπάτρα Δ΄, την οποία υπεραγαπούσε και να νυμφευθεί τη νεότερη αδελφή του Κλεοπάτρα Σελήνη. Η διωγμένη βασίλισσα κατέφυγε στην Κύπρο και αφού συγκέντρωσε ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις διεκπεραιώθηκε στη Συρία. Εκεί νυμφεύθηκε τον νέο διεκδικητή του σελευκιδικού θρόνου Αντίοχο Θ΄ Κυζικηνό. Παρά την υποστήριξή της όμως ο Κυζικηνός ηττήθηκε το 112 π.Χ. και η Κλεοπάτρα Δ΄ πολιορκήθηκε στην Αντιόχεια, αιχμαλωτίστηκε από τον Αντίοχο Γρυπό και θανατώθηκε με διαταγή της αδελφής της και συζύγου του Γρυπού Τρύφαινας. Το επόμενο έτος όμως ο Κυζικηνός ξεπλήρωσε την ήττα του νικώντας σε μάχη τον Γρυπό και εκδικήθηκε τον φόνο της συζύγου του αιχμαλωτίζοντας και εκτελώντας την Τρύφαινα.
Η απομάκρυνση του Πτολεμαίου Λάθυρου από την Αίγυπτο
Η ανάμιξη των Πτολεμαίων στη σελευκιδική δυναστική κρίση έγινε σοβαρότερη όταν ο Πτολεμαίος Λάθυρος, παρά τη θέληση της μητέρας του που υποστήριζε τον Γρυπό και τον σύμμαχό του αρχιερέα των Ιουδαίων Ιωάννη Υρκανό, ενίσχυσε με 6.000 άνδρες τον Κυζικηνό (108/7 π.Χ.). Όπως ήταν επόμενο, η διάσταση μεταξύ των δύο συμβασιλέων του αιγυπτιακού τμήματος του πτολεμαϊκού κράτους επιδεινώθηκε και η Κλεοπάτρα Γ΄ Κόκκη επανέλαβε τις ραδιουργίες της για να αντικαταστήσει τον Πτολεμαίο Λάθυρο με τον νεότερο αδελφό του. (Φαίνεται ότι ήδη το 110 π.Χ. πέτυχε για ένα μικρό διάστημα να επιβάλει τον τελευταίο ως βασιλιά στην Αίγυπτο, αλλά τελικά υποχρεώθηκε να επαναφέρει τον Λάθυρο.) Διέβαλε τον πρεσβύτερο γιο της στα πλήθη των Αλεξανδρινών ισχυριζόμενη ότι δήθεν επιχείρησε να τη δολοφονήσει και κατόρθωσε έτσι να τον υποχρεώσει να καταφύγει στην Κύπρο, αφήνοντας την Αίγυπτο, όπου παρέμειναν η σύζυγός του Κλεοπάτρα Σελήνη και τα δυο τους παιδιά, στον αδελφό του Πτολεμαίο Ι΄ Αλέξανδρο Θεό Φιλομήτορα. Το χάος επιδεινώθηκε όταν από τις έριδες μεταξύ της συζύγου και των νόμιμων παιδιών του Φύσκωνος επωφελήθηκε ο νόθος Πτολεμαίος Απίων για να λάβει τον τίτλο του βασιλιά, επισφραγίζοντας έτσι την τριχοτόμηση του πτολεμαϊκού κράτους.
Ούτε όμως η φυγή του Λάθυρου στην Κύπρο ικανοποίησε τις ακόρεστες φιλοδοξίες της Κλεοπάτρας Γ΄ (Κόκκης). Αποβλέποντας στην οριστική εξόντωσή του, έστειλε εναντίον του δυνάμεις οι οποίες τον υποχρέωσαν να ζητήσει καταφύγιο στη Σελεύκεια της Πιερίας. Ωστόσο ο Λάθυρος, αφού διέφυγε εκεί δολοφονική απόπειρα εναντίον του, κατόρθωσε να ανακαταλάβει την Κύπρο· οι προσπάθειες της μητέρας του να τον εκδιώξει ναυάγησαν, καθώς τα στρατεύματα που έστελνε εναντίον του αποστατούσαν προς τον νόμιμο βασιλιά. Αντίθετα οι εξελίξεις των γεγονότων στο σελευκιδικό βασίλειο επέτρεψαν στον Λάθυρο να επιβάλει, προσωρινά τουλάχιστον, την αρχή του σε τμήμα της Συρίας και μάλιστα να επιχειρήσει να ανακαταλάβει την Αίγυπτο.
Η κατάληψη της Γάζας από τον Πτολεμαίο Λάθυρο
Το 103 π.Χ. ανταποκρινόμενος σε έκκληση των κατοίκων της Πτολεμαΐδας που βρισκόταν υπό πολιορκία από δυνάμεις του νέου αρχιερέα και βασιλιά των Ιουδαίων Αλεξάνδρου Ιανναίου, έσπευσε σε βοήθειά τους με 30.000 άνδρες. Όταν όμως οι Πτολεμαιείς άλλαξαν γνώμη και αποποιήθηκαν τη βοήθειά του, ο Πτολεμαίος Λάθυρος αντί να αποδεχθεί ανάλογη έκκληση των κατοίκων της Γάζας που πιέζονταν επίσης από τους Ιουδαίους, προτίμησε να συμμαχήσει με τον Ιανναίο και να καταλάβει προς όφελος των Ιουδαίων στη Γάζα. Η συμμαχία όμως δεν διήρκησε πολύ. Μόλις ο Λάθυρος πληροφορήθηκε ότι ο Ιανναίος ερχόταν παράλληλα σε διαπραγματεύσεις με τη μισητή μητέρα του Κλεοπάτρα Γ΄, στράφηκε εναντίον του Ιουδαίου αρχιερέα, συνέτριψε τις δυνάμεις του σε μεγάλη μάχη εκ παρατάξεως στις όχθες του Ιορδάνη και έγινε κύριος της Γάζας, της Πτολεμαΐδας και σημαντικού μέρους της Ιουδαίας.
Η είδηση των επιτυχιών του Λάθυρου προκάλεσε πανικό στην Αλεξάνδρεια. Η Κλεοπάτρα Γ΄ έσπευσε να συμφιλιωθεί με τον Πτολεμαίο Αλέξανδρο, με τον οποίο είχε έλθει επίσης σε διάσταση, και τον έστειλε επικεφαλής του στόλου εναντίον των παραλιακών πόλεων της Φοινίκης, ενώ η ίδια με τις πεζικές δυνάμεις που ήταν υπό τις διαταγές των Ιουδαίων στρατηγών εισέβαλε στην Κοίλη Συρία. Προηγουμένως, για κάθε ενδεχόμενο έστειλε στην Κω τους δυο γιους του Λάθυρου και τον γιο του Πτολεμαίου Αλέξανδρου, καθώς και σημαντικό μέρος των βασιλικών θησαυρών, πιθανότατα με τη συνοδεία της Κλεοπάτρας Σελήνης, την οποία έδωσε ως σύζυγο στον Αντίοχο Η΄ Γρυπό.
Ο θάνατος της Κλεοπάτρας Γ΄ Κόκκης
Ο Λάθυρος, μολονότι είχε να αντιμετωπίσει τον ισχυρό συνασπισμό της μητέρας του, του Γρυπού και του Ιανναίου, επιχείρησε να εισβάλει αιφνιδιαστικά στην Αίγυπτο. Στο Πηλούσιο όμως αποκρούστηκε, επέστρεψε να διαχειμάσει στην Γάζα και την επόμενη άνοιξη (102 π.Χ.) απέπλευσε στην Κύπρο. Η Πτολεμαΐδα καταλήφθηκε από την Κλεοπάτρα Γ΄, η οποία μάλιστα σκέφθηκε προς στιγμήν να στραφεί κατά του Ιανναίου και να επιχειρήσει, πραγματοποιώντας την παλαιά φιλοδοξία των Πτολεμαίων, να καταλάβει την Κοίλη Συρία, αλλά τελικά μεταπείστηκε από τους Ιουδαίους στρατηγούς της και επέστρεψε στην Αίγυπτο. Εκεί όμως το επόμενο έτος (101 π.Χ.) δολοφονήθηκε από τον γιο της Πτολεμαίο Αλέξανδρο, ο οποίος κινδύνευε και πάλι να πέσει θύμα των ραδιουργιών της μητέρας του.
Ο θάνατος του Πτολεμαίου Αλέξανδρου του Παρείσακτου
Για τη διακυβέρνηση του Πτολεμαίου Αλέξανδρου, ο οποίος συμβασίλευσε με τη σύζυγό του και θυγατέρα του αδελφού του Λάθυρου, Βερενίκη, ελάχιστα γνωρίζουμε. Οι κρίσεις που διασώζονται γι’ αυτόν στους αρχαίους συγγραφείς δεν είναι καθόλου κολακευτικές και το βέβαιο είναι ότι το 88 π.Χ. αντιμετώπισε στρατιωτική εξέγερση, ίσως λόγω της φιλοϊουδαϊκής πολιτικής του, και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Αίγυπτο και να καταφύγει με τη Βερενίκη στη Λυκία. Όταν επικεφαλής του στόλου του επιχείρησε να καταλάβει την Κύπρο, ηττήθηκε από τον Αλεξανδρινό ναύαρχο Χαιρέα και φονεύθηκε. Εν τω μεταξύ από την Κύπρο, όπου είχε παραμείνει και είχε συνεχίσει να αναμιγνύεται στις διαμάχες των Σελευκιδών (το 94 π.Χ. μάλιστα εγκατέστησε ως βασιλιά στη Δαμασκό τον Δημήτριο Γ΄ Φιλοπάτορα Σωτήρα), ο Πτολεμαίος Λάθυρος επέστρεψε στην Αίγυπτο. Έτσι, ύστερα από 20 περίπου έτη βρέθηκε και πάλι ενωμένο υπό ένα μονάρχη το πτολεμαϊκό βασίλειο, εκτός όμως από την Κυρηναϊκή. Πραγματικά το 96 π.Χ. πεθαίνοντας ο Πτολεμαίος Απίων κληροδότησε με τη διαθήκη του το κράτος του, εκτός από τις πόλεις στις οποίες απέδωσε την ελευθερία τους, στον δήμο των Ρωμαίων. Αν και για λόγους εσωτερικής ρωμαϊκής πολιτικής η ίδρυση της επαρχίας Κυρηναϊκής δεν πραγματοποιήθηκε πριν από το 74 π.Χ., η απώλεια του τμήματος αυτού του βασιλείου ήταν οριστική για τους Πτολεμαίους.
Τα τελευταία έτη της βασιλείας του Πτολεμαίου Θ΄, Λάθυρου
Τα εσωτερικά και εξωτερικά προβλήματα που είχε να αντιμετωπίσει ο Λάθυρος μετά την αποκατάστασή του στον θρόνο ήταν σοβαρότατα. Οι ταραχές, που από το 90 π.Χ. είχαν επαναληφθεί στην Αίγυπτο, έλαβαν το 88 π.Χ., εξαιτίας ίσως της αναζωπύρωσης της δυναστικής κρίσης, οξύτατη τροπή με επίκεντρο τις Θήβες. Η καταστολή της επανάστασης απαίτησε επίπονες προσπάθειες και μόνο ύστερα από τρία χρόνια, το 85 π.Χ., οι Θήβες ανακαταλήφθηκαν και για παραδειγματισμό καταστράφηκαν. Κατά την ίδια εποχή μαινόταν στην Ανατολή ο Α΄ Μιθριδατικός πόλεμος και ο Λάθυρος αντιμετώπιζε πιέσεις και των δύο αντιπάλων που επιθυμούσαν να αποσπάσουν την υποστήριξή του. Ο Λαγίδης βασιλιάς ούτε με την πανίσχυρη Ρώμη τολμούσε να έρθει σε σύγκρουση ούτε με τον Μιθριδάτη -που καταλαμβάνοντας την Κω είχε γίνει κύριος των βασιλικών θησαυρών και, το κυριότερο, των δυο γιων του Λάθυρου, καθώς και του γιου του Πτολεμαίου Αλέξανδρου- επιθυμούσε να δυσαρεστήσει. Έτσι, όταν το 87/6 π.Χ. ο ύπαρχος του Σύλλα, Λεύκιος Λικίνιος Λούκουλλος επισκέφτηκε την Αλεξάνδρεια, ο Λάθυρος του επιφύλαξε μεγαλοπρεπέστατη υποδοχή, του προσέφερε πλούσια δώρα και τον συνόδευσε ως την Κύπρο, αλλά απέφυγε να του παράσχει και την παραμικρή βοήθεια.
Λίγα χρόνια αργότερα, το 80 π.Χ., πέθανε ο Πτολεμαίος Λάθυρος σε ηλικία 62 περίπου ετών, αφήνοντας ως μόνο απόγονο στην Αίγυπτο τη θυγατέρα του Βερενίκη και επιδόξους διεκδικητές του θρόνου τους δυο γιους του και τον γιο του αδελφού του Πτολεμαίου Αλέξανδρου, που το 84 π.Χ. είχε αποδράσει από τον Μιθριδάτη και είχε καταφύγει στη Ρώμη.
