Κωνσταντίνος
Καβάφης «Θερμοπύλες»
Τιμή σ’ εκείνους όπου στην ζωή των
ώρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες.
Ποτέ από το χρέος μη κινούντες⸱
δίκαιοι κ’ ίσιοι σ’ όλες των τες
πράξεις,
αλλά με λύπη κιόλας κ’ ευσπλαχνία⸱
γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι, κι όταν
είναι πτωχοί, πάλ’ εις μικρόν γενναίοι,
πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε⸱
πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες,
πλην χωρίς μίσος για τους ψευδομένους.
Και περισσότερη τιμή τούς πρέπει
όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)
πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,
κ’ οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε.
Ο Καβάφης αξιοποιώντας το ιστορικό
γεγονός της μάχης των Θερμοπυλών, (της μάχης ανάμεσα στους Έλληνες και τον
πολυάριθμο στρατό του Ξέρξη Α΄, τον Αύγουστο του 480 π.Χ., κατά την οποία οι
Σπαρτιάτες έδειξαν υπέρτατη γενναιότητα με τη θυσία τους), συνθέτει ένα ποίημα
για να επαινέσει όσους θέτουν στη ζωή τους «Θερμοπύλες», όσους θέτουν δηλαδή
κάποιον σημαντικό για εκείνους σκοπό και τον υπερασπίζονται μέχρι τέλους.
Τιμή σ’ εκείνους όπου στην ζωή των
ώρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες.
Ο ποιητής θεωρεί πως θα πρέπει να
τιμούμε τους ανθρώπους που έχουν καθορίσει στη ζωή τους κάποιες σημαντικές
αρχές, κάποιους πολύτιμους σκοπούς και φροντίζουν να τους υπερασπιστούν με κάθε
τρόπο. Ο Καβάφης, βέβαια, δεν καθορίζει τι ακριβώς συμβολίζουν οι Θερμοπύλες
των ηρώων της καθημερινότητας, αφήνοντας έτσι στον αναγνώστη την ελευθερία να
ορίσει ο ίδιος ποιος σκοπός μπορεί να είναι τόσο ιερός και σημαντικός, ώστε να
ληφθεί ως Θερμοπύλες που αξίζει να φυλαχτούν. Μπορούμε, πάντως, να δούμε σ’
αυτό το συμβολισμό τους ανθρώπους εκείνους που ζουν με ηθικές αρχές και δεν
αφήνονται στα κελεύσματα της ευκολίας και της ανηθικότητας. Άνθρωποι που παρά
τις ανάγκες τους παραμένουν ηθικοί και προτιμούν να στερηθούν βασικά αγαθά ή
και πολυτέλειες, παρά να διαπράξουν κάποιο αδίκημα. Άνθρωποι που σ’ έναν κόσμο
ολοένα και πιο ευεπηρέαστο απέναντι στην ευκολία που υπόσχεται η διαφθορά,
παραμένουν αμετακίνητοι στις αρχές τους και ακολουθούν το δυσκολότερο, αλλά
ηθικότερο δρόμο της τιμιότητας.
Οι Θερμοπύλες, πάντως, παραμένουν ένα
σύμβολο ανοιχτό σε ερμηνείες και μπορούν να εκπροσωπούν οτιδήποτε αξίζει για
κάθε άνθρωπο να αγωνιστεί για την υπεράσπισή του.
Ποτέ από το χρέος μη κινούντες⸱
δίκαιοι κ’ ίσιοι σ’ όλες των τες
πράξεις,
αλλά με λύπη κιόλας κ’ ευσπλαχνία⸱
Οι άνθρωποι που φυλάνε τις Θερμοπύλες που
οι ίδιοι έχουν ορίσει για τον εαυτό τους, είναι κατά τον ποιητή, αμετακίνητοι
από την αρχική τους απόφαση και δεν παρεκκλίνουν ποτέ από το σκοπό τους. Είναι,
παράλληλα, ακριβοδίκαιοι στις πράξεις τους, χωρίς όμως να αφήνουν την
αυστηρότητα των αρχών τους να επηρεάζει τη βασική αρετή των ηθικών ανθρώπων,
δηλαδή την ευσπλαχνία και τη συμπόνια για τους άλλους ανθρώπους. Ο ποιητής εδώ
κάνει μια βασική διάκριση, καθώς πέρα από τους φιλεύσπλαχνους και αφοσιωμένους
υπερασπιστές των «Θερμοπυλών», υπάρχουν και εκείνοι που υπερασπίζονται τους
σκοπούς και τις αρχές τους με φανατισμό και μνησικακία για τους άλλους
ανθρώπους. Ο Καβάφης επομένως θεωρεί αξιέπαινους μόνο εκείνους που δεν γίνονται
απάνθρωποι στο όνομα των αρχών και των πεποιθήσεών τους.
Η διάκριση αυτή του ποιητή είναι
εξαιρετικά σημαντική, καθώς ο ποιητής δεν έχει καμία πρόθεση να επαινέσει
εκείνους που τυφλώνονται από το πάθος τους για οτιδήποτε θεωρούν σημαντικό και
χάνουν την ανθρωπιά τους, στην προσπάθειά τους να υπερασπιστούν τις απόψεις
τους. Ο ποιητής εγκρίνει, θαυμάζει κι επαινεί εκείνους που παλεύουν για τα
πιστεύω τους με αγάπη για το συνάνθρωπο και όχι με μίσος.
γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι, κι όταν
είναι πτωχοί, πάλ’ εις μικρόν γενναίοι,
πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε⸱
Ο ποιητής θεωρεί πως για τους πλούσιους
ανθρώπους, για εκείνους δηλαδή που δεν έχουν να ανησυχούν για το πώς θα
καλύψουν τις καθημερινές τους ανάγκες, είναι σαφώς ευκολότερο να παλεύουν για
κάποιο σκοπό. Αντίθετα, για τους φτωχούς ανθρώπους που υπάρχει πάντοτε η
ανησυχία για την καθημερινή τους διαβίωση είναι δυσκολότερο να ξεφύγουν από τις
επιτακτικές ανάγκες της πραγματικότητας και να αφοσιωθούν στην προάσπιση ενός
πολύτιμου μεν, αλλά μη πρακτικού σκοπού. Παρ’ όλα αυτά, ακόμη και οι φτωχοί
άνθρωποι, προσπαθούν στο μέτρο που μπορούν να σταθούν προασπιστές των αρχών
τους.
Οι στίχοι αυτοί του Καβάφη μας
παραπέμπουν στον Επιτάφιο του Περικλή, όπου ο ηγέτης της Αθηναϊκής Δημοκρατίας,
θέλοντας να τιμήσει τους νεκρούς του πολέμου, τονίζει πως τόσο οι πλούσιοι όσο
και οι φτωχοί πολίτες της Αθήνας, έδειξαν γενναιότητα και θυσίασαν τη ζωή τους.
πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες,
πλην χωρίς μίσος για τους ψευδομένους.
Οι άνθρωποι αυτοί που θέλει να τιμήσει
ο ποιητής, παρά το γεγονός ότι είναι αφοσιωμένοι στην υπεράσπιση των αρχών τους
και παραμένουν πάντοτε ειλικρινείς, δεν μισούν, δεν μνησικακούν απέναντι στους
ανθρώπους που καταφεύγουν στο ψέμα. Οι ηρωικοί άνθρωποι που επαινεί ο ποιητής
έχουν τη δυνατότητα να κατανοήσουν πως ο αγώνας που οι ίδιοι δίνουν είναι
δύσκολος και δεν είναι εφικτός για όλους. Κατανοούν, δηλαδή, πως πολλοί
άνθρωποι γύρω τους δεν έχουν την ηθική και ψυχική δύναμη να δώσουν ένα ανάλογο
αγώνα, γι’ αυτό και αποδέχονται εκείνους που κάνουν λάθη, ψεύδονται και
αμαρτάνουν.
Το ηθικό μεγαλείο ενός ανθρώπου,
άλλωστε, γίνεται εμφανές όχι μόνο από το πόσο αυστηρός μπορεί να είναι απέναντι
στον εαυτό του, αλλά κι από την κατανόηση που δείχνει στις αδυναμίες και τα
ελαττώματα των συνανθρώπων του.
Και περισσότερη τιμή τούς πρέπει
όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)
πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,
κ’ οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε.
Ο ποιητής δανειζόμενος εκ νέου στοιχεία
από τη Μάχη του Μαραθώνα, τονίζει πως ακόμη μεγαλύτερη τιμή αξίζει στους
ανθρώπους αυτούς όταν ξέρουν πως ο σκοπός για τον οποίο παλεύουν είναι
καταδικασμένος. Όταν γνωρίζουν, δηλαδή, ότι παρά τις δικές τους προσπάθειες και
θυσίες, στο τέλος θα ηττηθούν και θα επικρατήσει η ανηθικότητα ή οποιαδήποτε
άλλη αρνητική έκφανση της ανθρώπινης δράσης.
Όπως συνέβη δηλαδή με τους Σπαρτιάτες
που προδόθηκαν από τον Εφιάλτη, έτσι και οι γενναίοι αυτοί άνθρωποι που
υπερασπίζονται τις δικές τους Θερμοπύλες, γνωρίζουν συχνά, το προβλέπουν, πως ο
αγώνας τους δεν θα ευτυχήσει, εντούτοις παραμένουν ακλόνητοι στις πεποιθήσεις
τους και παλεύουν για ό,τι θεωρούν σημαντικό μέχρι τέλους.
