Κωνσταντίνος Καβάφης «Ἀλεξανδρινοί Βασιλεῖς»
Μαζεύθηκαν οἱ Ἀλεξανδρινοι
νά δοῦν τῆς Κλεοπάτρας τά παιδιά,
τόν Καισαρίωνα, καί τά μικρά του ἀδέρφια,
Ἀλέξανδρο καί Πτολεμαῖο, πού πρώτη
φορά τά βγάζαν ἔξω στό Γυμνάσιο,
ἐκεῖ νά τά κηρύξουν βασιλεῖς,
μές στή λαμπρή παράταξι τῶν στρατιωτῶν.
Ὁ Ἀλέξανδρος – τόν εἶπαν βασιλέα
τῆς Ἀρμενίας, τῆς Μηδίας, καί τῶν Πάρθων.
Ὁ Πτολεμαῖος – τόν εἶπαν βασιλέα
τῆς Κιλικίας, τῆς Συρίας, καί τῆς Φοινίκης.
Ὁ Καισαρίων στέκονταν πιό ἐμπροστά,
ντυμένος σέ μετάξι τριανταφυλλί,
στό στήθος του ἀνθοδέσμη ἀπό ὑακίνθους,
ἡ ζώνη του διπλή σειρά σαπφείρων κι ἀμεθύστων,
δεμένα τά ποδήματά του μ’ ἄσπρες
κορδέλλες κεντημένες μέ ροδόχροα μαργαριτάρια.
Αὐτόν τόν εἶπαν πιότερο ἀπό τούς μικρούς,
αὐτόν τόν εἶπαν Βασιλέα των Βασιλέων.
Οἱ Ἀλεξανδρινοί ἔνοιωθαν βέβαια
πού ἦσαν λόγια αὐτά καί θεατρικά.
Ἀλλά ἡ μέρα ἤτανε ζεστή καί ποιητική,
ὁ οὐρανός ἕνα γαλάζιο ἀνοιχτό,
τό Ἀλεξανδρινό Γυμνάσιο ἕνα
θριαμβικό κατόρθωμα τῆς τέχνης,
τῶν αὐλικῶν ἡ πολυτέλεια ἔκτακτη,
ὁ Καισαρίων ὅλο χάρις κ’ ἐμορφιά
(τῆς Κλεοπάτρας υἱός, αἷμα τῶν Λαγιδῶν)∙
κ’ οἱ Ἀλεξανδρινοί ἔτρεχαν πιά στήν ἑορτή,
κ’ ἐνθουσιάζονταν, κ’ ἐπευφημοῦσαν
ἑλληνικά, κ’ αἰγυπτιακά, καί ποιοί ἑβραίικα,
γοητευμένοι μέ τ’ ὡραῖο θέαμα –
μ’ ὅλο πού βέβαια ἤξευραν τί ἄξιζαν αὐτά,
τί κούφια λόγια ἤσανε αὐτές ἡ βασιλεῖες.
[1912]
Το ποίημα Αλεξανδρινοί Βασιλείς, με το οποίο ο Καβάφης αναδεικνύει τη ματαιότητα της φιλοδοξίας, αναφέρεται στην τελετή των «δωρεών» που διοργάνωσε το 34 π.Χ. η Κλεοπάτρα με τον Αντώνιο για να μοιράσουν στα παιδιά της Κλεοπάτρας, και στην ίδια, τα εδάφη που είχε κατακτήσει ο Μέγας Αλέξανδρος και τα οποία σχεδίαζαν, χωρίς να το έχουν ακόμη καταφέρει, να τα κατακτήσουν εκ νέου ο Αντώνιος με την Κλεοπάτρα.
Η τελετή των δωρεών πραγματοποιήθηκε μετά τη νικηφόρα εκστρατεία του Αντώνιου στην Αρμενία. Ο Αντώνιος, που είχε πιάσει αιχμάλωτο το βασιλιά της Αρμενίας, αντί να τελέσει το θρίαμβό του στη Ρώμη όπως προέβλεπε η ρωμαϊκή παράδοση, προτίμησε να παρουσιάσει το πολεμικό του λάφυρο στην Αλεξάνδρεια, φέρνοντας σε οριακό σημείο τις σχέσεις του με τη Σύγκλητο και τον Οκταβιανό. Βέβαια, ο Καβάφης δεν παρουσιάζει το γεγονός αυτό από την οπτική του Αντωνίου, τον οποίο ούτως ή άλλως δεν τον αναφέρει καν στο ποίημα αυτό. Ο Καβάφης επιλέγει να ελέγξει την τελετή των δωρεών από την πλευρά της Κλεοπάτρας, θέλοντας να τονίσει τη δική της στάση και τη δική της συνεισφορά σε μια ψεύτικη τελετή που πραγματοποιήθηκε μόνο και μόνο για τη δημιουργία εντυπώσεων. Ο ποιητής χρησιμοποιεί εδώ την ιστορία της Κλεοπάτρας για να τονίσει την αρνητική πλευρά της πολιτικής, με τη βασίλισσα της Αιγύπτου να αποτελεί το παράδειγμα του ηγέτη που βάζει τις δικές του επιδιώξεις και φιλοδοξίες πάνω από το καλό της πατρίδας και των πολιτών του. Η Κλεοπάτρα σε μια προσπάθεια να ενισχύσει το κύρος της και να δημιουργήσει εντυπώσεις στους αντιπάλους της προχωρά σε μια ανούσια τελετή, μοιράζοντας στα παιδιά της εδάφη που δεν της ανήκουν. Η προσπάθειά της βέβαια δεν έπεισε τους κατοίκους της Αλεξάνδρειας, αλλά αυτό δεν της δημιούργησε κάποιο πρόβλημα καθώς η Αλεξάνδρεια είναι μια πολυπολιτισμική πολιτεία, της οποίας οι πολίτες δεν έχουν κοινή συνείδηση εθνικής ταυτότητας και δεν μπαίνουν στη διαδικασία μιας κοινής αντίδρασης, αντιθέτως παρατηρούν αδιάφορα όσα γίνονται στην πόλη τους αφήνοντας ελεύθερη την Κλεοπάτρα να κάνει ό,τι θέλει.
Παράλληλα, το ποίημα αυτό διατρέχεται κι από μια λανθάνουσα ερωτική θεματική καθώς ο Καβάφης βρίσκει την ευκαιρία να εστιάσει την προσοχή του στον Καισαρίωνα, ο οποίος κέντριζε ιδιαίτερα το ενδιαφέρον του ποιητή, κυρίως εξαιτίας της τραγικής του μοίρας. Όταν ο Καισαρίων αναγορεύτηκε Βασιλέας των Βασιλέων ήταν 14 ετών και μόλις τέσσερα χρόνια μετά θα δολοφονηθεί από τους άνδρες του Οκταβιανού, ο οποίος δε θέλει να αφήσει ζωντανό το γιο (όπως ισχυριζόταν η Κλεοπάτρα τουλάχιστον) του Ιούλιου Καίσαρα. Ο Καβάφης ασχολείται και σ’ άλλα ποιήματά του με τον Καισαρίων και ιδίως στο ομώνυμο ποίημα όπου και αποκαλύπτει περισσότερο την ερωτική έλξη που του ασκεί ο Καισαρίωνας, για τον οποίο αν και δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες, ο ποιητής τον φαντάζεται ιδιαίτερα ωραίο.
Στο ποίημα «Αλεξανδρινοί Βασιλείς» ο Καβάφης βρίσκει επιπλέον την ευκαιρία να δώσει μια τελευταία όμορφη εικόνα της Αλεξάνδρειας, προτού πέσει στα χέρια των Ρωμαίων και φτάσει το τέλος μια σημαντικής περιόδου για την πόλη του ποιητή.
Ερωτήσεις:
Στο περιστατικό που διηγείται ο Πλούταρχος κεντρικά πρόσωπα είναι ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα. Εδώ πώς δηλώνεται η παρουσία τους; Ποια είναι τα κύρια πρόσωπα;
Ο Καβάφης αντλεί τις πληροφορίες για τη σύνθεση του ποιήματός του από την ιστορία του Πλουτάρχου, διαφοροποιείται όμως από τον τρόπο που περιγράφει τα γεγονότα ο ιστορικός, μιας και σκοπός του ποιητή δεν είναι να γράψει ένα ιστορικό κείμενο αλλά να παρουσιάσει την ποιητική του ιδέα. Ο Καβάφης αποσιωπά την παρουσία του Αντώνιου και θέτει φαινομενικά σε δεύτερη μοίρα την Κλεοπάτρα, εστιάζοντας την προσοχή του στα παιδιά της καθώς και στους πολίτες της Αλεξάνδρειας. Στο ποίημα του Καβάφη ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα υπονοούνται ως διοργανωτές της τελετής, μιας και αυτοί διοικούσαν την Αίγυπτο και ήταν οι μόνοι που μπορούσαν να προχωρήσουν σε μια τέτοια τελετή, κι ενώ το όνομα του Αντώνιου δεν αναφέρεται καθόλου, ο ποιητής αναφέρεται δύο φορές στην Κλεοπάτρα, μιας και στην πραγματικότητα αυτή αποτελεί το κεντρικό πρόσωπο του ποιήματος.
Ο Καβάφης όντας Αλεξανδρινός δεν ενδιαφέρεται για τη σημασία που έχει η τελετή για τον Αντώνιο, τον ενδιαφέρει κυρίως η τελετή σε σχέση με την Κλεοπάτρα. Τα παιδιά της Κλεοπάτρας παρόλο που αναφέρονται ονομαστικά και με λεπτομέρειες σχετικά με τους τίτλους που έλαβαν, δεν αποτελούν κεντρικά πρόσωπα του ποιήματος υπό την έννοια ότι αποτελούν άβουλα πρόσωπα σ’ ένα σχέδιο της βασίλισσας. Τα παιδιά είναι τα άτυχα θύματα των ιστορικών εξελίξεων, καθώς σε λίγα χρόνια που η Αίγυπτος θα τεθεί υπό τον έλεγχο των Ρωμαίων, αυτά θα οδηγηθούν αιχμάλωτα στη Ρώμη, με εξαίρεση τον Καισαρίωνα που θα δολοφονηθεί κατ’ εντολή του Οκταβιανού.
Ο Καισαρίωνας είναι το μόνο από τα παιδιά της Κλεοπάτρας που αποκτά πιο ουσιαστικό ρόλο στο ποίημα κι αυτό γιατί ο ποιητής αισθάνεται μια ιδιαίτερη συμπάθεια γι’ αυτόν και τη σκληρή μοίρα που θα αντιμετωπίσει, γι’ αυτό και φροντίζει να αφιερώσει αρκετούς στίχους στην παρουσίασή του. Ο Καισαρίωνας είναι γιος του Ιούλιου Καίσαρα, γεγονός που του δίνει δικαίωμα για μια μελλοντική διεκδίκηση της εξουσίας της Ρώμης. Οι σύμβουλοι του Οκταβιανού θα του υποδείξουν με έμφαση τα προβλήματα που ενδέχεται να δημιουργηθούν αν αφήσουν τον Καισαρίωνα να ζήσει, γι’ αυτό και ο μικρός Καίσαρας θα είναι το μόνο παιδί της Κλεοπάτρας που θα δολοφονηθεί. Ο Καβάφης επιμένει στην παρουσίαση του Καισαρίωνα για να τονίσει την τραγική ειρωνεία της τελετής, μιας και ο Βασιλέας των Βασιλέων, που με τόσο ενθουσιασμό γίνεται δεκτός από τους πολίτες της Αλεξάνδρειας, θα έχει και τη χειρότερη κατάληξη.
Βλέπουμε, λοιπόν, ότι τα παιδιά στα οποία ο ποιητής αφιερώνει το μεγαλύτερο μέρος του ποιήματος δεν έχουν κάποια ουσιαστική δύναμη και βρίσκονται εκεί μόνο και μόνο γιατί έτσι το θέλησε η μητέρα τους. Από την άλλη, οι Αλεξανδρινοί που ενώ γνωρίζουν ότι η τελετή αυτή είναι ανούσια, δεν αντιδρούν και προτιμούν να μείνουν απλοί θεατές, αποποιούμενοι τις ευθύνες που τους αναλογούν. Ποιος έχει επομένως την ευθύνη για την τελετή αυτή που θα εξοργίσει τους Ρωμαίους και θα αποτελέσει την αρχή του τέλους για το βασίλειο της Αιγύπτου, μα φυσικά η Κλεοπάτρα που είναι ουσιαστικά το κεντρικό πρόσωπο του ποιήματος.
Η Κλεοπάτρα ακολουθεί τον Αντώνιο στα φιλόδοξα σχέδιά του και καταφεύγει σε μια περιττή και κενή επίδειξη δύναμης, ξεκινώντας μια σύγκρουση που θα καταλήξει στο θάνατό της, στη δολοφονία του γιού της και στην αιχμαλωσία των υπόλοιπων παιδιών της. Η Κλεοπάτρα είναι αν μη τι άλλο ένα τραγικό πρόσωπο καθώς εξαιτίας της δικής της μεγαλομανίας, τόσο η οικογένειά της όσο και η πατρίδα της θα γνωρίσουν το βίαιο πρόσωπο των Ρωμαίων, οι οποίοι θα τερματίσουν μια σημαντικότατη περίοδο για την Αίγυπτο. Η βασίλισσα της Αιγύπτου επιχειρεί να εντυπωσιάσει τους πολίτες και τους αντιπάλους της, και όχι μόνο αποτυγχάνει καθώς κανείς δεν ξεγελιέται από την ανούσια τελετή, αλλά θα προκαλέσει και την ολέθρια οργή των Ρωμαίων.
Η ειρωνεία είναι από τα κύρια γνωρίσματα της ποιήσεως του Καβάφη. Μπορείτε να την αναγνωρίσετε στο ποίημα;
Μαζεύθηκαν οἱ Ἀλεξανδρινοι
νά δοῦν τῆς Κλεοπάτρας τά παιδιά,
τόν Καισαρίωνα, καί τά μικρά του ἀδέρφια,
Ἀλέξανδρο καί Πτολεμαῖο, πού πρώτη
φορά τά βγάζαν ἔξω στό Γυμνάσιο,
ἐκεῖ νά τά κηρύξουν βασιλεῖς,
μές στή λαμπρή παράταξι τῶν στρατιωτῶν.
Ὁ Ἀλέξανδρος – τόν εἶπαν βασιλέα
τῆς Ἀρμενίας, τῆς Μηδίας, καί τῶν Πάρθων.
Ὁ Πτολεμαῖος – τόν εἶπαν βασιλέα
τῆς Κιλικίας, τῆς Συρίας, καί τῆς Φοινίκης.
Ὁ Καισαρίων στέκονταν πιό ἐμπροστά,
ντυμένος σέ μετάξι τριανταφυλλί,
στό στήθος του ἀνθοδέσμη ἀπό ὑακίνθους,
ἡ ζώνη του διπλή σειρά σαπφείρων κι ἀμεθύστων,
δεμένα τά ποδήματά του μ’ ἄσπρες
κορδέλλες κεντημένες μέ ροδόχροα μαργαριτάρια.
Αὐτόν τόν εἶπαν πιότερο ἀπό τούς μικρούς,
αὐτόν τόν εἶπαν Βασιλέα των Βασιλέων.
Οἱ Ἀλεξανδρινοί ἔνοιωθαν βέβαια
πού ἦσαν λόγια αὐτά καί θεατρικά.
Ἀλλά ἡ μέρα ἤτανε ζεστή καί ποιητική,
ὁ οὐρανός ἕνα γαλάζιο ἀνοιχτό,
τό Ἀλεξανδρινό Γυμνάσιο ἕνα
θριαμβικό κατόρθωμα τῆς τέχνης,
τῶν αὐλικῶν ἡ πολυτέλεια ἔκτακτη,
ὁ Καισαρίων ὅλο χάρις κ’ ἐμορφιά
(τῆς Κλεοπάτρας υἱός, αἷμα τῶν Λαγιδῶν)∙
κ’ οἱ Ἀλεξανδρινοί ἔτρεχαν πιά στήν ἑορτή,
κ’ ἐνθουσιάζονταν, κ’ ἐπευφημοῦσαν
ἑλληνικά, κ’ αἰγυπτιακά, καί ποιοί ἑβραίικα,
γοητευμένοι μέ τ’ ὡραῖο θέαμα –
μ’ ὅλο πού βέβαια ἤξευραν τί ἄξιζαν αὐτά,
τί κούφια λόγια ἤσανε αὐτές ἡ βασιλεῖες.
[1912]
Το ποίημα Αλεξανδρινοί Βασιλείς, με το οποίο ο Καβάφης αναδεικνύει τη ματαιότητα της φιλοδοξίας, αναφέρεται στην τελετή των «δωρεών» που διοργάνωσε το 34 π.Χ. η Κλεοπάτρα με τον Αντώνιο για να μοιράσουν στα παιδιά της Κλεοπάτρας, και στην ίδια, τα εδάφη που είχε κατακτήσει ο Μέγας Αλέξανδρος και τα οποία σχεδίαζαν, χωρίς να το έχουν ακόμη καταφέρει, να τα κατακτήσουν εκ νέου ο Αντώνιος με την Κλεοπάτρα.
Η τελετή των δωρεών πραγματοποιήθηκε μετά τη νικηφόρα εκστρατεία του Αντώνιου στην Αρμενία. Ο Αντώνιος, που είχε πιάσει αιχμάλωτο το βασιλιά της Αρμενίας, αντί να τελέσει το θρίαμβό του στη Ρώμη όπως προέβλεπε η ρωμαϊκή παράδοση, προτίμησε να παρουσιάσει το πολεμικό του λάφυρο στην Αλεξάνδρεια, φέρνοντας σε οριακό σημείο τις σχέσεις του με τη Σύγκλητο και τον Οκταβιανό. Βέβαια, ο Καβάφης δεν παρουσιάζει το γεγονός αυτό από την οπτική του Αντωνίου, τον οποίο ούτως ή άλλως δεν τον αναφέρει καν στο ποίημα αυτό. Ο Καβάφης επιλέγει να ελέγξει την τελετή των δωρεών από την πλευρά της Κλεοπάτρας, θέλοντας να τονίσει τη δική της στάση και τη δική της συνεισφορά σε μια ψεύτικη τελετή που πραγματοποιήθηκε μόνο και μόνο για τη δημιουργία εντυπώσεων. Ο ποιητής χρησιμοποιεί εδώ την ιστορία της Κλεοπάτρας για να τονίσει την αρνητική πλευρά της πολιτικής, με τη βασίλισσα της Αιγύπτου να αποτελεί το παράδειγμα του ηγέτη που βάζει τις δικές του επιδιώξεις και φιλοδοξίες πάνω από το καλό της πατρίδας και των πολιτών του. Η Κλεοπάτρα σε μια προσπάθεια να ενισχύσει το κύρος της και να δημιουργήσει εντυπώσεις στους αντιπάλους της προχωρά σε μια ανούσια τελετή, μοιράζοντας στα παιδιά της εδάφη που δεν της ανήκουν. Η προσπάθειά της βέβαια δεν έπεισε τους κατοίκους της Αλεξάνδρειας, αλλά αυτό δεν της δημιούργησε κάποιο πρόβλημα καθώς η Αλεξάνδρεια είναι μια πολυπολιτισμική πολιτεία, της οποίας οι πολίτες δεν έχουν κοινή συνείδηση εθνικής ταυτότητας και δεν μπαίνουν στη διαδικασία μιας κοινής αντίδρασης, αντιθέτως παρατηρούν αδιάφορα όσα γίνονται στην πόλη τους αφήνοντας ελεύθερη την Κλεοπάτρα να κάνει ό,τι θέλει.
Παράλληλα, το ποίημα αυτό διατρέχεται κι από μια λανθάνουσα ερωτική θεματική καθώς ο Καβάφης βρίσκει την ευκαιρία να εστιάσει την προσοχή του στον Καισαρίωνα, ο οποίος κέντριζε ιδιαίτερα το ενδιαφέρον του ποιητή, κυρίως εξαιτίας της τραγικής του μοίρας. Όταν ο Καισαρίων αναγορεύτηκε Βασιλέας των Βασιλέων ήταν 14 ετών και μόλις τέσσερα χρόνια μετά θα δολοφονηθεί από τους άνδρες του Οκταβιανού, ο οποίος δε θέλει να αφήσει ζωντανό το γιο (όπως ισχυριζόταν η Κλεοπάτρα τουλάχιστον) του Ιούλιου Καίσαρα. Ο Καβάφης ασχολείται και σ’ άλλα ποιήματά του με τον Καισαρίων και ιδίως στο ομώνυμο ποίημα όπου και αποκαλύπτει περισσότερο την ερωτική έλξη που του ασκεί ο Καισαρίωνας, για τον οποίο αν και δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες, ο ποιητής τον φαντάζεται ιδιαίτερα ωραίο.
Στο ποίημα «Αλεξανδρινοί Βασιλείς» ο Καβάφης βρίσκει επιπλέον την ευκαιρία να δώσει μια τελευταία όμορφη εικόνα της Αλεξάνδρειας, προτού πέσει στα χέρια των Ρωμαίων και φτάσει το τέλος μια σημαντικής περιόδου για την πόλη του ποιητή.
Ερωτήσεις:
Στο περιστατικό που διηγείται ο Πλούταρχος κεντρικά πρόσωπα είναι ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα. Εδώ πώς δηλώνεται η παρουσία τους; Ποια είναι τα κύρια πρόσωπα;
Ο Καβάφης αντλεί τις πληροφορίες για τη σύνθεση του ποιήματός του από την ιστορία του Πλουτάρχου, διαφοροποιείται όμως από τον τρόπο που περιγράφει τα γεγονότα ο ιστορικός, μιας και σκοπός του ποιητή δεν είναι να γράψει ένα ιστορικό κείμενο αλλά να παρουσιάσει την ποιητική του ιδέα. Ο Καβάφης αποσιωπά την παρουσία του Αντώνιου και θέτει φαινομενικά σε δεύτερη μοίρα την Κλεοπάτρα, εστιάζοντας την προσοχή του στα παιδιά της καθώς και στους πολίτες της Αλεξάνδρειας. Στο ποίημα του Καβάφη ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα υπονοούνται ως διοργανωτές της τελετής, μιας και αυτοί διοικούσαν την Αίγυπτο και ήταν οι μόνοι που μπορούσαν να προχωρήσουν σε μια τέτοια τελετή, κι ενώ το όνομα του Αντώνιου δεν αναφέρεται καθόλου, ο ποιητής αναφέρεται δύο φορές στην Κλεοπάτρα, μιας και στην πραγματικότητα αυτή αποτελεί το κεντρικό πρόσωπο του ποιήματος.
Ο Καβάφης όντας Αλεξανδρινός δεν ενδιαφέρεται για τη σημασία που έχει η τελετή για τον Αντώνιο, τον ενδιαφέρει κυρίως η τελετή σε σχέση με την Κλεοπάτρα. Τα παιδιά της Κλεοπάτρας παρόλο που αναφέρονται ονομαστικά και με λεπτομέρειες σχετικά με τους τίτλους που έλαβαν, δεν αποτελούν κεντρικά πρόσωπα του ποιήματος υπό την έννοια ότι αποτελούν άβουλα πρόσωπα σ’ ένα σχέδιο της βασίλισσας. Τα παιδιά είναι τα άτυχα θύματα των ιστορικών εξελίξεων, καθώς σε λίγα χρόνια που η Αίγυπτος θα τεθεί υπό τον έλεγχο των Ρωμαίων, αυτά θα οδηγηθούν αιχμάλωτα στη Ρώμη, με εξαίρεση τον Καισαρίωνα που θα δολοφονηθεί κατ’ εντολή του Οκταβιανού.
Ο Καισαρίωνας είναι το μόνο από τα παιδιά της Κλεοπάτρας που αποκτά πιο ουσιαστικό ρόλο στο ποίημα κι αυτό γιατί ο ποιητής αισθάνεται μια ιδιαίτερη συμπάθεια γι’ αυτόν και τη σκληρή μοίρα που θα αντιμετωπίσει, γι’ αυτό και φροντίζει να αφιερώσει αρκετούς στίχους στην παρουσίασή του. Ο Καισαρίωνας είναι γιος του Ιούλιου Καίσαρα, γεγονός που του δίνει δικαίωμα για μια μελλοντική διεκδίκηση της εξουσίας της Ρώμης. Οι σύμβουλοι του Οκταβιανού θα του υποδείξουν με έμφαση τα προβλήματα που ενδέχεται να δημιουργηθούν αν αφήσουν τον Καισαρίωνα να ζήσει, γι’ αυτό και ο μικρός Καίσαρας θα είναι το μόνο παιδί της Κλεοπάτρας που θα δολοφονηθεί. Ο Καβάφης επιμένει στην παρουσίαση του Καισαρίωνα για να τονίσει την τραγική ειρωνεία της τελετής, μιας και ο Βασιλέας των Βασιλέων, που με τόσο ενθουσιασμό γίνεται δεκτός από τους πολίτες της Αλεξάνδρειας, θα έχει και τη χειρότερη κατάληξη.
Βλέπουμε, λοιπόν, ότι τα παιδιά στα οποία ο ποιητής αφιερώνει το μεγαλύτερο μέρος του ποιήματος δεν έχουν κάποια ουσιαστική δύναμη και βρίσκονται εκεί μόνο και μόνο γιατί έτσι το θέλησε η μητέρα τους. Από την άλλη, οι Αλεξανδρινοί που ενώ γνωρίζουν ότι η τελετή αυτή είναι ανούσια, δεν αντιδρούν και προτιμούν να μείνουν απλοί θεατές, αποποιούμενοι τις ευθύνες που τους αναλογούν. Ποιος έχει επομένως την ευθύνη για την τελετή αυτή που θα εξοργίσει τους Ρωμαίους και θα αποτελέσει την αρχή του τέλους για το βασίλειο της Αιγύπτου, μα φυσικά η Κλεοπάτρα που είναι ουσιαστικά το κεντρικό πρόσωπο του ποιήματος.
Η Κλεοπάτρα ακολουθεί τον Αντώνιο στα φιλόδοξα σχέδιά του και καταφεύγει σε μια περιττή και κενή επίδειξη δύναμης, ξεκινώντας μια σύγκρουση που θα καταλήξει στο θάνατό της, στη δολοφονία του γιού της και στην αιχμαλωσία των υπόλοιπων παιδιών της. Η Κλεοπάτρα είναι αν μη τι άλλο ένα τραγικό πρόσωπο καθώς εξαιτίας της δικής της μεγαλομανίας, τόσο η οικογένειά της όσο και η πατρίδα της θα γνωρίσουν το βίαιο πρόσωπο των Ρωμαίων, οι οποίοι θα τερματίσουν μια σημαντικότατη περίοδο για την Αίγυπτο. Η βασίλισσα της Αιγύπτου επιχειρεί να εντυπωσιάσει τους πολίτες και τους αντιπάλους της, και όχι μόνο αποτυγχάνει καθώς κανείς δεν ξεγελιέται από την ανούσια τελετή, αλλά θα προκαλέσει και την ολέθρια οργή των Ρωμαίων.
Η ειρωνεία είναι από τα κύρια γνωρίσματα της ποιήσεως του Καβάφη. Μπορείτε να την αναγνωρίσετε στο ποίημα;
Στο ποίημα Αλεξανδρινοί Βασιλείς ο Καβάφης έχοντας αρνητική στάση απέναντι στη ματαιόδοξη τελετή της Κλεοπάτρας, χρησιμοποιεί άφθονη ειρωνεία για να καταδείξει με έμφαση πόσο λανθασμένη υπήρξε η απόφαση της Κλεοπάτρας να προκαλέσει με τις πράξεις της μια πανίσχυρη αυτοκρατορία.
Στο ποίημα εντοπίζουμε στοιχεία τραγικής, δραματικής αλλά και λεκτικής ειρωνείας. Η τραγική ειρωνεία έγκειται στο γεγονός ότι τόσο η Κλεοπάτρα όσο και τα παιδιά της που άθελά τους συμμετέχουν στην τελετή, αγνοούν την άσχημη κατάληξη που τους επιφυλάσσει το μέλλον. Διαβάζοντας κανείς την ξεχωριστή περιγραφή του Καισαρίωνα και των πολυτελών ενδυμάτων του, δεν μπορεί παρά να αναλογιστεί ότι απομένουν μόλις τέσσερα χρόνια μέχρι τη δολοφονία του μικρού Καίσαρα. Στην τραγική ειρωνεία που σχετίζεται με την τύχη του Καισαρίωνα εντοπίζεται άλλωστε και η ουσιαστική προσπάθεια του ποιητή να αναδείξει τη ματαιότητα της φιλοδοξίας, των επιδείξεων και της αγάπης για την εξουσία. Η Κλεοπάτρα στην προσπάθειά της να επιδείξει τη δύναμή της, έθεσε σε κίνηση τα γεγονότα που σύντομα θα καταλήξουν με το δικό της θάνατο και με τη δολοφονία του Καισαρίωνα.
Η δραματική ειρωνεία που προκύπτει από την αντίθεση ανάμεσα στις επιδιώξεις των ηρώων και του τελικού αποτελέσματος, γίνεται εμφανής από το γεγονός ότι ενώ η Κλεοπάτρα διοργανώνει την τελετή των δωρεών για να εντυπωσιάσει τους πολίτες της, εκείνοι καθόλου δεν πείθονται κι έχουν μάλιστα πλήρη επίγνωση πόσο ανούσιο και κενό είναι όλο αυτό το μοίρασμα βασιλικών τίτλων στα παιδιά της Κλεοπάτρας: «τί κούφια λόγια ἤσανε αὐτές ἡ βασιλεῖες.».
Η λεκτική ειρωνεία χρησιμοποιείται από τον Καβάφη για να υποδείξει την κενότητα των τίτλων που αποδίδονται στα παιδιά της Κλεοπάτρας και γίνεται αντιληπτή με την επανάληψη της φράσης «τον είπαν» και τη χρήση της παύλας μετά από κάθε όνομα, που επιτάσσει μια παύση στην ανάγνωση σα να πρόκειται να ακουστεί κάτι σημαντικό στη συνέχεια, παρόλο που όλοι γνώριζαν ότι όλα αυτά τα εδάφη δεν ανήκαν στην Κλεοπάτρα:
Ὁ Ἀλέξανδρος – τόν εἶπαν βασιλέα
τῆς Ἀρμενίας, τῆς Μηδίας, καί τῶν Πάρθων.
Πώς παρουσιάζονται οι Αλεξανδρινοί σχετικά Α) με την εθνολογική τους σύνθεση, β) με τη στάση τους απέναντι στην τελετή; Είναι στάση που χαρακτηρίζει υπεύθυνους πολίτες;
Η Αλεξάνδρεια εκείνη την εποχή αποτελούσε μια σημαντικότατη πολιτεία, που λόγω της πολιτιστικής της ανάπτυξης αλλά και χάρη στο μεγάλο λιμάνι της συγκέντρωνε πλήθος κόσμου από διάφορες χώρες. Έλληνες, Αιγύπτιοι και Εβραίοι αποτελούν τη βασική σύνθεση της πολυπολιτισμικής αυτής κοινωνίας, η οποία όμως στερείται της συνοχής εκείνης που θα επέτρεπε στους πολίτες της να αποτελέσουν μια ενιαία ομάδα με κοινές επιδιώξεις. Οι Αλεξανδρινοί παρακολουθούν την τελετή των δωρεών, αδιάφοροι για το γεγονός ότι πρόκειται για μια καλοστημένη παράσταση και παρόλο που γνωρίζουν ότι η Κλεοπάτρα προσπαθεί να τους εξαπατήσει, ενθουσιάζονται με το θέαμα. Ενώ θα έπρεπε να αντιδράσουν στη μάταιη προσπάθεια της Κλεοπάτρας να δημιουργήσει εντυπώσεις, εκείνοι παραμένουν αδιάφοροι απέναντι στις πολιτικές διαστάσεις του ψέματος της Κλεοπάτρας κι αυτό γιατί δεν έχουν τη συνείδηση ότι ανήκουν στην πολιτεία αυτή, οπότε αισθάνονται ότι δεν τους αφορά άμεσα το τι κάνει η βασίλισσα. Η στάση αυτή των πολιτών της Αλεξάνδρειας επιτρέπει στην Κλεοπάτρα να κάνει μοιραία λάθη εις βάρος της πολιτείας και αυτό τους καθιστά συνυπεύθυνους για τη δραματική εξέλιξη που θα έχουν τα γεγονότα, μετά την προκλητική στάση της Κλεοπάτρας και του Αντώνιου απέναντι στους Ρωμαίους. Οι Αλεξανδρινοί, βέβαια, επιλέγουν να μείνουν αμέτοχοι στα διαδραματιζόμενα ενδιαφερόμενοι κυρίως ο καθένας για την προσωπική του ζωή, γεγονός που αφήνει ανοιχτό το πεδίο για αυθαιρεσίες από την πλευρά των ηγετών τους. Το ίδιο λάθος, άλλωστε, κάνουν οι πολίτες ακόμη και στις μέρες μας επιτρέποντας στους κρατούντες να κάνουν ό,τι θέλουν χωρίς κανένα έλεγχο και χωρίς καμία αντίδραση. Οι πολίτες όμως θα πρέπει να κατανοούν ότι το προσωπικό τους συμφέρον δεν μπορεί να διαχωρίζεται από το συμφέρον της πολιτείας, οτιδήποτε συμβαίνει στην πολιτεία τους αφορά άμεσα και γι’ αυτό θα πρέπει να δείχνουν απόλυτο ενδιαφέρον και να μη διστάζουν να εκφράσουν την αντίθεσή τους με τις αποφάσεις των ηγετών τους. Το βασικό λάθος επομένως των Αλεξανδρινών είναι ότι θεωρούν πως οι πράξεις της Κλεοπάτρας δεν τους αφορούν και την αφήνουν ελεύθερη να πράττει κατά βούληση. Στην πορεία δυστυχώς θα συνειδητοποιήσουν ότι οι πράξεις της Κλεοπάτρας είναι αυτές που θα φέρουν την υποταγή στους Ρωμαίους.
