Ιστορία Προσανατολισμού: Σουλιώτες πρόσφυγες (επεξεργασία πηγών)

Maryam Barari 

Ιστορία Προσανατολισμού: Σουλιώτες πρόσφυγες (επεξεργασία πηγών)

ΠΗΓΗ 1

Ο εκπατρισμός των Σουλιωτών

Οι Σουλιώται συγκατένευσαν να παραδώσωσι την Κιάφαν, αλλά δεν ηθέλησαν να μετοικήσωσιν εις μέρος τουρκικόν, και απήτησαν να μεταβιβασθώσιν υπό ιόνιον σημαίαν εις την Επτάνησον (...). Εισηκούσθη και η προς τον μέγαν αρμοστήν πρεσβεία, και υπεγράφη συνθήκη εν Πρεβέζη την 28 Ιουλίου [1822] εν τη οικία και υπό την εγγύησιν του εκεί Άγγλου προξένου (...). Έστειλαν εν πρώτοις εις τον αιγιαλόν οι Σουλιώται τας οικογενείας και τα σκεύη των, κατέβησαν την 2 Σεπτεμβρίου και αυτοί ένοπλοι και απέπλευσαν συν γυναιξί και τέκνοις υπό συνοδίαν αγγλικών πολεμικών πλοίων εις Κεφαλληνίαν (...).

...........................................................................................................................

Εν Μεσολογγίω (...) τον μεν Μαυροκορδάτον μόνον 25 φρουροί ηκολούθησαν, τον δε Μάρκον [Μπότσαρη] και Κίτσον [Τζαβέλα] 35 οπλοφόροι.

Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμ. Β΄, σσ. 287-288 και 332.

ΠΗΓΗ 2

Οι Σουλιώτες δυστυχούν στα Επτάνησα

Εις την Κέρκυραν τους επερίμενε μόνον η πείνα και η εξευτελιστική περιπλάνησις ανά την πόλιν. Μη γνωρίζοντες τίποτε άλλο από την χρήσιν των όπλων, που είχαν δι’ αυτούς την θέσιν μέσων ζωής από τότε που το Σούλι ηγεμόνευεν επί των γύρω του περιφερειών (...) χωρίς την γνώσιν κανενός επαγγέλματος, δεν ήσαν ικανοί δια καμμίαν βιοποριστικήν εργασίαν. Εζήτησαν τότε από την διοίκησιν να τους επιτραπή να κατέλθουν εις την Ελλάδα. Ο Μαίτλανδ τους απάντησεν ότι δεν θα τους επέτρεπε ν’ αναχωρήσουν παρά μόνον αν παρελάμβαναν μαζί των και τας οικογενείας των, αλλ’ αυτό ήταν αδύνατον εις τους Σουλιώτας (...). Και οι σημαντικότεροι και οι ζωηρότεροι ήρχισαν να φεύγουν ο ένας μετά τον άλλον. Κατηυθύνοντο οι περισσότεροι προς το Μεσολόγγι, όπου ευρίσκετο ο Μάρκος Μπότσαρης και ο ευμενής προς αυτούς Μαυροκορδάτος.

Διονύσιος Κόκκινος, Ελληνική Επανάστασις, τόμ. 3, σσ. 130-131.

ΠΗΓΗ 3

Συνωστισμός στο Μεσολόγγι

Η κατάστασις εις την Δυτικήν Στερεάν Ελλάδα μετά την εκδίωξιν των Τούρκων κατά τον χειμώνα του 1822-1823 δεν ήτο καθόλου ευχάριστος. Εις τας αντιζηλίας μεταξύ των οπλαρχηγών, τους γογγυσμούς των κατοίκων, ιδίως του Μεσολογγίου, μη δυναμένων να υποφέρουν την διατροφήν των σουλιωτικών και άλλων στρατιωτικών σωμάτων, προσετέθη, ως επί πλέον αιτία προς διενέξεις, και η παρά της κυβερνήσεως παραχώρησις εις τους Σουλιώτας του Ζαπαντίου, κώμης βορειοδυτικώς του Αγρινίου κειμένης, κατόπιν σχετικής των αιτήσεως. Τούτο εξηρέθησε τοσούτον τους εντοπίους κατά των Σουλιωτών, ώστε τα πράγματα έβαινον προς εμφύλιον πόλεμον.

(...) Μεταξύ των μελών του βουλευτικού υπήρχον αντιδρώντες εις την παραχώρησιν του Ζαπαντίου εις τους Σουλιώτας, ιδίως εντόπιοι, φοβούμενοι την απώλειαν του εδάφους τούτου και την γειτονίαν των πολεμικών Σουλιωτών. Δι’ αυτό και η υπό της βουλής αναβολή λήψεως αποφάσεως επί της υποθέσεως ταύτης.

(...) Προφανώς οι αντιδρώντες βουλευταί απέβλεπον εις το να κερδίσουν καιρόν και εις το να οργανώσουν την κατά των Σουλιωτών αντίδρασιν των εντοπίων. Και πράγματι οι κάτοικοι των πλησίον του Ζαπαντίου τόπων (...) παρήκουσαν εις τας διαταγάς της κυβερνήσεως περί παραχωρήσεως γαιών εις τους Σουλιώτας. Επειδή δε εκ της εγερθείσης μεταξύ Σουλιωτών και εντοπίων έριδος εκινδύνευε να ματαιωθή η εκστρατεία των Ελλήνων της Δυτικής Στερεάς Ελλάδος κατά των Τούρκων (...) απεφασίσθη ν’ αναβληθή το ζήτημα του συνοικισμού ένεκα των κρισίμων περιστάσεων, αφ’ ου άλλως τε το ίδιον το Ζαπάντι ήτο εκτεθειμένον εις τας προσβολάς του εχθρού (...).

Εντεύθεν (...) εξηγούνται (...) αι εσωτερικαί ταραχαί, αι οποίαι παρετηρήθησαν μετά την οικτράν διάλυσιν της εν έτει 1822 εκστρατείας των Τούρκων, διότι οι μεν στρατιώται της Δυτικής Στερεάς Ελλάδος έζων με τα εισοδήματα των επαρχιών, εις τας οποίας οι εντόπιοι οπλαρχηγοί είχον τας έδρας των, εν ω οι Σουλιώται, ως ξένοι εν τη χώρα, ετρέφοντο εις βάρος των πολιτών, ιδίως του Μεσολογγίου, όπου όλοι είχον συγκεντρωθή μετά τας μάχας Καρπενησίου και Καλιακούδας (...). [Οι Σουλιώτες] εζήτουν μετά πείσματος καθυστερουμένους μισθούς, διότι ό,τι είχον το εδαπάνησαν κατά την διαμονήν των εις τα Επτάνησα (...). Ο Μαυροκορδάτος δι’ αλλεπαλλήλων συνελεύσεων προσεπάθησε να εισαγάγη τακτικήν διοίκησιν εις την χώραν και έλαβε μέτρα εξοικονομήσεως των οικογενειών των Σουλιωτών.

Ούτω αι περιπέτειαι του πολέμου, (...) δεν επέτρεψαν την πραγματοποίησιν του συνοικισμού των Σουλιωτών εις το Ζαπάντι.

Απ. Βακαλόπουλος, Πρόσφυγες και προσφυγικόν ζήτημα κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν του 1821, σσ. 28-32.

ΠΗΓΗ 4

Το «ακανθώδες» θέμα της διανομής των εθνικών γαιών

Η λύσις του προσφυγικού ζητήματος κατά την Επανάστασιν, ως και των μεγάλων αυτής δημογραφικών και κοινωνικών ζητημάτων, συνήντησε μεγάλας δυσκολίας. (...) Παρά ταύτα είχεν εξευρεθή η ορθή βάσις προς αποκατάστασιν των προσφύγων. Ήτο δε αύτη η εγκατάστασις αυτών εις τας καθ’ άπασαν την χώραν ευρισκομένας εθνικάς γαίας, τας γαίας δηλαδή εκείνας, αι οποίαι ανήκον άλλοτε εις τους εκδιωχθέντας Τούρκους (...).

Κατά την επανάστασιν όμως και μετ’ αυτήν εις την διανομήν των εθνικών γαιών, η οποία ήτο εν εκ των ακανθωδεστέρων ζητημάτων, αντέδρων οι ολίγοι. Ειδικώς δε δια τους πρόσφυγας, το πνεύμα του τοπικισμού, υποδαυλιζόμενον υπό των διαφόρων προκρίτων ή στρατιωτικών αρχηγών, (...) ήτο το σοβαρότερον εμπόδιον δια την μη ομαδικήν εγκατάστασιν των προσφύγων κατά τόπους προελεύσεως εις διάφορα μέρη της Ελλάδος.

Απ Βακαλόπουλος, Πρόσφυγες και προσφυγικόν ζήτημα κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν του 1821, σ. 111.

Με βάση τα στοιχεία που θα αντλήσετε από τα πιο πάνω παραθέματα και τις γνώσεις σας από το σχολικό εγχειρίδιο σχετικά με τους Σουλιώτες πρόσφυγες,

α) να επισημάνετε τις περιοχές στις οποίες εγκαταστάθηκαν, β) να αναφερθείτε στους λόγους για τους οποίους η επαναστατική κυβέρνηση τους παραχώρησε τόπο εγκατάστασης (Ζαπάντι), γ) να σχολιάσετε την απόφαση αυτή, καθώς και την αντίδραση των αυτοχθόνων.

α) Μεγάλα κύματα προσφύγων από την Ήπειρο κατευθύνθηκαν στη Δυτική Στερεά, για να αποφύγουν τα τουρκικά αντίποινα, μετά την καταστολή του κινήματος, το καλοκαίρι του 1821. Πλήθη συνέρρευσαν στο Μεσολόγγι. Τελευταίοι κατέφθασαν οι Σουλιώτες στις αρχές του 1823, μέσω των Ιόνιων νησιών, μετά τη λύση της πολιορκίας του Σουλίου. Σύμφωνα με την Ιστορία του Σπυρίδωνα Τρικούπη, οι Σουλιώτες αφού δέχτηκαν να παραδώσουν το χωριό της Κιάφας, μη θέλοντας να μεταφερθούν σε εδάφη που βρίσκονταν υπό τον έλεγχο των Τούρκων, απαίτησαν να μεταβιβαστούν στα Επτάνησα. Η πρεσβεία τους στον μέγα αρμοστή βρήκε θετική ανταπόκριση και υπογράφτηκε σχετική συνθήκη στην Πρέβεζα (28 Ιουλίου 1822) στο σπίτι και υπό την εγγύηση του εκεί Άγγλου πρόξενου. Έτσι, στις 2 Σεπτεμβρίου οι ένοπλοι Σουλιώτες μεταφέρθηκαν με συνοδεία αγγλικών πολεμικών στην Κεφαλλονιά, έχοντας μαζί τους τις γυναίκες και τα παιδιά τους. Κάποιοι Σουλιώτες, ωστόσο, κατευθύνθηκαν στο Μεσολόγγι , αφού 25 ακολούθησαν εκεί τον Μαυροκορδάτο και 35 τους δικούς τους Μάρκο Μπότσαρη και Κίτσο Τζαβέλα.  

Η παρουσία των Σουλιωτών στα Επτάνησα, εντούτοις, όπως αυτό καταγράφεται στην Ιστορία του Διονύσιου Κόκκινου, σημαδεύτηκε από μεγάλες δυσκολίες γι’ αυτούς. Οι Σουλιώτες δεν γνώριζαν κανένα βιοποριστικό επάγγελμα, αφού πάντοτε διασφάλιζαν τα αναγκαία με τη χρήση των όπλων τους από τις γύρω περιοχές, τις οποίες και ήλεγχαν. Κατέληξαν, έτσι, να περιπλανιούνται πεινασμένοι και ταπεινωμένοι στην Κέρκυρα. Για τον λόγο αυτό ζήτησαν από τον Μαίτλαντ, ύπατο αρμοστή των Ιονίων νήσων, να τους επιτρέψει να μετακινηθούν στην Ελλάδα. Εκείνος, ωστόσο, για να συμφωνήσει έθεσε ως όρο να παραλάβουν μαζί τους και τις οικογένειές τους, κάτι που έμοιαζε αδύνατο στους Σουλιώτες. Παρά τη σχετική υπόδειξη του Μαίτλαντ, πάντως, οι σημαντικότεροι από αυτούς άρχισαν σταδιακά να μεταβαίνουν στο Μεσολόγγι, όπου βρίσκονταν, όπως αναφέρει κι ο Σπυρίδων Τρικούπης, ο Μαυροκορδάτος και ο Σουλιώτης Μάρκος Μπότσαρης.

β) Οι Σουλιώτες πρόσφυγες έφτασαν σε μια περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι, μετά την εκδίωξη των Τούρκων από τη Δυτική Στερεά, είχε πλέον επιβαρυνθεί υπερβολικά. Οι εγχώριοι δυσφορούσαν έντονα γι’ αυτήν τη συνεχή εισροή προσφυγικών πληθυσμών. Για να ανακουφιστεί η πόλη, το Βουλευτικό παραχώρησε στους Σουλιώτες το Ζαπάντι, βορειοδυτικά του Αγρινίου. Όπως σημειώνει ο Απ. Βακαλόπουλος, ενώ οι άλλοι στρατιώτες της Δυτικής Στερεάς διασφάλιζαν τη διαβίωσή τους με τις εισφορές των επαρχιών στις οποίες είχαν την έδρα τους οι οπλαρχηγοί τους, οι Σουλιώτες επιβίωναν εις βάρος των πολιτών, ιδίως του Μεσολογγίου, όπου είχαν συγκεντρωθεί οι περισσότεροι. Είχαν, άλλωστε, απομείνει, όπως δήλωναν οι ίδιοι, χωρίς πόρους, αφού τα χρήματά τους τα είχαν δαπανήσει κατά την παραμονή τους στα Επτάνησα, γι’ αυτό και ζητούσαν επίμονα να λάβουν τους μισθούς τους. Στο αίτημα αυτό ανταποκρίθηκε, ως ένα βαθμό, ο Μαυροκορδάτος, ο οποίος προσπαθούσε να οργανώσει την τακτική διοίκηση της χώρας.    

γ) Η παραχώρηση του Ζαπαντίου, όπως επισημαίνει ο Απόστολος Βακαλόπουλος στην Ιστορία του, ενέτεινε τις εσωτερικές εντάσεις των Ελλήνων της Δυτικής Στερεάς, οι οποίοι ήδη βρίσκονταν σε δυσχέρεια λόγω των ανταγωνισμών μεταξύ των οπλαρχηγών, αλλά και λόγω της υποχρέωσης να διατρέφουν τους Σουλιώτες και άλλα στρατιωτικά σώματα που είχαν μεταβεί εκεί. Υπήρξε, μάλιστα, τόσο έντονος εκνευρισμός στους ντόπιους από αυτή την απόφαση, ώστε υπήρξε κίνδυνος να προκληθεί εμφύλιος πόλεμος.

Σύμφωνα, μάλιστα, με τον Απ. Βακαλόπουλο, σε αυτούς που αντιδρούσαν στην παραχώρηση του Ζαπαντίου συγκαταλέγονταν και μέλη του βουλευτικού -κυρίως όσοι προέρχονταν από εκείνη την περιοχή-, διότι είτε φοβόντουσαν πως θα χάσουν αυτά τα εδάφη είτε θεωρούσαν πως θα είναι επικίνδυνη η γειτνίαση με τους ένοπλους Σουλιώτες. Προέκυψε, κατ’ αυτό τον τρόπο αναβολή στη διαδικασία λήψης απόφασης από τη βουλή σχετικά με αυτό το ζήτημα. Αναβολή που εξυπηρετούσε την πρόθεση των βουλευτών αυτών να οργανώσουν την αντίδραση των ντόπιων. Πράγματι, οι κάτοικοι, έχοντας και την παρακίνηση των βουλευτών, παράκουσαν στις σχετικές διαταγές της κυβέρνησης και εξέφρασαν τη διαμαρτυρία τους για την επικείμενη παραχώρηση στους Σουλιώτες. Οι οργανωμένες αυτές αντιδράσεις των ντόπιων ματαίωσαν τελικά τη σχεδιαζόμενη παραχώρηση γης για εγκατάσταση προσφύγων. Στη ματαίωση αυτή, όπως επισημαίνει ο Απ. Βακαλόπουλος, έπαιξε ρόλο και το γεγονός πως εξαιτίας της έντασης που είχε προκληθεί ανάμεσα στους ντόπιους και τους πρόσφυγες Σουλιώτες, είχε τεθεί σε κίνδυνο η πραγματοποίηση της σχεδιαζόμενης εκστρατείας των Ελλήνων της Δυτικής Στερεάς εναντίον των Τούρκων. Ως εκ τούτου, η απόφαση να αναβληθεί η μετακίνηση των Σουλιωτών στο Ζαπάντι οφείλεται και στις κρίσιμες εκείνες περιστάσεις. Επρόκειτο, άλλωστε, για περιοχή που ήταν εκτεθειμένη στις επιθέσεις του εχθρού.

Παρά την αποτυχία, η απόφαση αυτή αποτελεί την πρώτη ιδέα για αποκατάσταση προσφύγων στα χρόνια του Αγώνα και έφερε στο προσκήνιο το ζήτημα αξιοποίησης των «εθνικών γαιών», που επρόκειτο να απασχολήσει αργότερα το νεοελληνικό κράτος. Σχετικά με το ζήτημα αυτό ο Απ. Βακαλόπουλος σχολιάζει πως η εγκατάσταση των προσφύγων στις εθνικές γαίες αποτελούσε ορθή λύση για την αποκατάστασή τους. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης, εντούτοις, όπως κι αμέσως μετά από αυτή, η επιλογή της διανομής των εθνικών γαιών συνάντησε πολλές δυσκολίες, λόγω των αντιδράσεων που έφερναν λίγοι κάθε φορά Έλληνες. Ειδικότερα, σε ό,τι αφορά την αποκατάσταση των προσφύγων, πρόκριτοι ή στρατιωτικοί αρχηγοί, φρόντιζαν να υποδαυλίζουν το τοπικιστικό πνεύμα των κατοίκων, ώστε να ματαιώνεται κάθε σχεδιαζόμενη ομαδική εγκατάστασή τους στις διάφορες περιοχές της χώρας.