Σοφοκλέους «Αντιγόνη» [Πρόλογος: Στίχοι 49-99]

Paul Apal’kin

Σοφοκλέους «Αντιγόνη» [Πρόλογος: Στίχοι 49-99]

ΙΣΜΗΝΗ    

Οἴμοι· φρόνησον, ὦ κασιγνήτη, πατὴρ    

ὡς νῷν ἀπεχθὴς δυσκλεής τ᾽ ἀπώλετο,

πρὸς αὐτοφώρων ἀμπλακημάτων διπλᾶς

ὄψεις ἀράξας αὐτὸς αὐτουργῷ χερί·

ἔπειτα μήτηρ καὶ γυνή, διπλοῦν ἔπος,

πλεκταῖσιν ἀρτάναισι λωβᾶται βίον·

τρίτον δ᾽ ἀδελφὼ δύο μίαν καθ᾽ ἡμέραν

αὐτοκτονοῦντε τὼ ταλαιπώρω μόρον

κοινὸν κατειργάσαντ᾽ ἐπαλλήλοιν χεροῖν.

Νῦν δ᾽ αὖ μόνα δὴ νὼ λελειμμένα σκόπει

ὅσῳ κάκιστ᾽ ὀλούμεθ᾽, εἰ νόμου βίᾳ         

ψῆφον τυράννων ἢ κράτη παρέξιμεν.

Ἀλλ᾽ ἐννοεῖν χρὴ τοῦτο μὲν γυναῖχ᾽ ὅτι

ἔφυμεν, ὡς πρὸς ἄνδρας οὐ μαχουμένα· 

ἔπειτα δ᾽ οὕνεκ᾽ ἀρχόμεσθ᾽ ἐκ κρεισσόνων

καὶ ταῦτ᾽ ἀκούειν κἄτι τῶνδ᾽ ἀλγίονα.     

Ἐγὼ μὲν οὖν αἰτοῦσα τοὺς ὑπὸ χθονὸς

ξύγγνοιαν ἴσχειν, ὡς βιάζομαι τάδε,

τοῖς ἐν τέλει βεβῶσι πείσομαι· τὸ γὰρ

περισσὰ πράσσειν οὐκ ἔχει νοῦν οὐδένα.           

Αλίμονο∙ σκέψου, αδερφή μου, πόσο

μισητός και ντροπιασμένος μάς χάθηκε ο πατέρας μας,

αφού για τα αμαρτήματα που μόνος του έφερε στο φως

χτύπησε δυνατά τα δυο του μάτια με το ίδιο του το χέρι∙

έπειτα η μητέρα και σύζυγος, διπλό όνομα,

πώς ντροπιασμένη πεθαίνει με πλεκτή θηλιά∙

τρίτο, τα δυο μας αδέλφια μέσα σε μια μέρα,

τα δυστυχισμένα, βρήκαν αμοιβαίο θάνατο

με χέρια που σήκωσαν ο ένας εναντίον του άλλου.

Και τώρα πάλι εμείς οι δύο, που έχουμε μείνει ολομόναχες

σκέψου πόσο ατιμωτικά θα χαθούμε, αν παραβιάζοντας τον νόμο,

παραβούμε την απόφαση ή τη βασιλική εξουσία.

Αλλά πρέπει να σκεφτείς το εξής, ότι δηλαδή γεννηθήκαμε γυναίκες

και δεν μπορούμε να τα βάζουμε με άνδρες∙

έπειτα ότι εξουσιαζόμαστε από ισχυρότερους,

ώστε να υπακούμε σ’ αυτά και σε ακόμη οδυνηρότερα από αυτά.

Εγώ λοιπόν αφού ζητήσω να με συγχωρέσουν

αυτοί που βρίσκονται κάτω από τη γη,

διότι κάνω αυτά χωρίς τη θέλησή μου,

θα υπακούσω στους άρχοντες∙ γιατί

το να κάνεις ανώτερα από τις δυνάμεις σου, είναι ανόητο εντελώς

ΑΝTΙΓΟΝΗ           

οὔτ᾽ ἂν κελεύσαιμ᾽ οὔτ᾽ ἄν, εἰ θέλοις ἔτι 

πράσσειν, ἐμοῦ γ᾽ ἂν ἡδέως δρῴης μέτα.

Ἀλλ᾽ ἴσθ᾽ ὁποία σοι δοκεῖ, κεῖνον δ᾽ ἐγὼ

θάψω· καλόν μοι τοῦτο ποιούσῃ θανεῖν.

Φίλη μετ᾽ αὐτοῦ κείσομαι, φίλου μέτα,

ὅσια πανουργήσασ᾽· ἐπεὶ πλείων χρόνος

ὃν δεῖ μ᾽ ἀρέσκειν τοῖς κάτω τῶν ἐνθάδε.

ἐκεῖ γὰρ αἰεὶ κείσομαι· σοὶ δ᾽ εἰ δοκεῖ,

τὰ τῶν θεῶν ἔντιμ᾽ ἀτιμάσασ᾽ ἔχε.

Ούτε θα σε παρακαλούσα, ούτε, έστω κι αν ακόμα θέλεις

να συμπράξεις, θα δεχόμουν με ευχαρίστηση τη σύμπραξή σου.

Μα έχε όποια γνώμη θέλεις, εκείνον όμως εγώ θα θάψω∙

θα είναι ωραίο για μένα να κάνω αυτό και να πεθάνω.

Μαζί του αγαπημένη θα αναπαύομαι πλάι σ’ αγαπημένο,

αφού διαπράξω μια ιερή παρανομία∙ γιατί είναι περισσότερος ο χρόνος

κατά τον οποίο πρέπει να είμαι αρεστή στους θεούς του κάτω κόσμου

απ’ ότι στους εδώ.

Διότι εκεί θα κείτομαι για πάντα∙ εσύ, αν το κρίνεις σωστό,

περιφρόνησε όσα είναι τίμια για τους θεούς.  

ΙΣ. Ἐγὼ μὲν οὐκ ἄτιμα ποιοῦμαι, τὸ δὲ

βίᾳ πολιτῶν δρᾶν ἔφυν ἀμήχανος.

Εγώ καθόλου δεν τα περιφρονώ, μα

είμαι αδύναμη στο να δρω ενάντια στη θέληση των πολιτών.            

ΑΝ. Σὺ μὲν τάδ᾽ ἂν προὔχοι᾽, ἐγὼ δὲ δὴ τάφον

χώσουσ᾽ ἀδελφῷ φιλτάτῳ πορεύσομαι.

Εσύ αυτά να προφασίζεσαι, εγώ όμως θα πάω

να ενταφιάσω τον αδελφό μου τον πολυαγαπημένο.

           

ΙΣ. Οἴμοι ταλαίνης, ὡς ὑπερδέδοικά σου.

Αλίμονο, δυστυχισμένη, πόσο φοβάμαι για σένα.          

ΑΝ. Μὴ ᾽μοῦ προτάρβει· τὸν σὸν ἐξόρθου πότμον.      

Μη φοβάσαι για μένα∙ για τη δική σου μοίρα φρόντιζε.

ΙΣ. Ἀλλ᾽ οὖν προμηνύσῃς γε τοῦτο μηδενὶ          

τοὔργον, κρυφῇ δὲ κεῦθε, σὺν δ᾽ αὕτως ἐγώ.      

Αλλά μην αποκαλύψεις σε κανέναν αυτό το έργο,

κράτησέ το μυστικό, το ίδιο μαζί σου κι εγώ.

ΑΝ. Οἴμοι, καταύδα· πολλὸν ἐχθίων ἔσῃ

σιγῶσ᾽, ἐὰν μὴ πᾶσι κηρύξῃς τάδε.

Αλίμονο, διακήρυξέ το σε όλους∙ πολύ πιο μισητή θα είσαι

αν σωπάσεις, αν δεν τα διακηρύξεις αυτά σε όλους.  

ΙΣ. Θερμὴν ἐπὶ ψυχροῖσι καρδίαν ἔχεις.

Έχεις θερμή καρδιά για ψυχρά πράγματα.         

ΑΝ. Ἀλλ᾽ οἶδ᾽ ἀρέσκουσ᾽ οἷς μάλισθ᾽ ἁδεῖν με χρή.      

Αλλά ξέρω ότι είμαι αρεστή σε κείνους που πρέπει περισσότερο ν’ αρέσω.  

ΙΣ. Εἰ καὶ δυνήσῃ γ᾽· ἀλλ᾽ ἀμηχάνων ἐρᾷς.          

Αν θα έχεις και τη δύναμη∙ όμως ζητάς τ’ αδύνατα.

ΑΝ. Οὐκοῦν, ὅταν δὴ μὴ σθένω, πεπαύσομαι.

Λοιπόν, όταν πια δεν έχω δύναμη, θα σταματήσω.        

ΙΣ. Ἀρχὴν δὲ θηρᾶν οὐ πρέπει τἀμήχανα.

Καθόλου δεν πρέπει να κυνηγά κανείς τ’ αδύνατα.      

ΑΝ. Εἰ ταῦτα λέξεις, ἐχθαρῇ μὲν ἐξ ἐμοῦ,

ἐχθρὰ δὲ τῷ θανόντι προσκείσῃ δίκῃ.

Ἀλλ᾽ ἔα με καὶ τὴν ἐξ ἐμοῦ δυσβουλίαν   

παθεῖν τὸ δεινὸν τοῦτο· πείσομαι γὰρ οὐ

τοσοῦτον οὐδὲν ὥστε μὴ οὐ καλῶς θανεῖν.         

Αν συνεχίσεις να λες αυτά, θα μισηθείς από μένα

και δίκαια θα σε μισεί για πάντα ο νεκρός.

Αλλά άφησε εμένα και τη δική μου αφροσύνη

να πάθουμε το δεινό αυτό∙ γιατί τίποτε τόσο φοβερό

δεν θα πάθω, ώστε να μην πεθάνω έντιμα.  

ΙΣ. Ἀλλ᾽, εἰ δοκεῖ σοι, στεῖχε· τοῦτο δ᾽ ἴσθ᾽ ὅτι

ἄνους μὲν ἔρχῃ, τοῖς φίλοις δ᾽ ὀρθῶς φίλη.

Αλλά, αν έτσι κρίνεις, πήγαινε∙ τούτο γνώριζε,

ότι βαδίζεις ασυλλόγιστη, μα αληθινά αγαπημένη σε αγαπημένους.

Σχολιασμός στίχων

49-52: Η Ισμήνη, που της προκαλεί τρόμο η απόφαση της αδελφής της να θάψει τον Πολυνείκη παρά τη διαταγή του Κρέοντα, επιχειρεί να την μεταπείσει, προκειμένου να την προφυλάξει από την οργή του νέου βασιλιά. Της υπενθυμίζει έτσι τις οδυνηρές συμφορές που έχουν βρει την οικογένειά τους, ξεκινώντας από τη σκληρή μοίρα του πατέρα τους, του Οιδίποδα, ο οποίος μόλις ανακάλυψε την πραγματική του ταυτότητα και συνειδητοποίησε πως είχε σκοτώσει τον πατέρα του κι είχε παντρευτεί τη μητέρα του, έβγαλε ο ίδιος τα μάτια του κι έφυγε από τη Θήβα ντροπιασμένος για όσα είχε κάνει.

53-54: Επόμενη απώλεια για την οικογένειά τους ήταν η αυτοκτονία της μητέρας τους, της Ιοκάστης, η οποία με φρίκη συνειδητοποίησε πως ο Οιδίποδας, που τον παντρεύτηκε ως σωτήρα της Θήβας, ήταν ο πρωτότοκος γιος της που τον είχε αφήσει νεογέννητο, ύστερα από προτροπή του τότε συζύγου της Λάιου, στον Κιθαιρώνα για να πεθάνει.

55-57: Τρίτη και πιο πρόσφατη συμφορά ο αλληλοσκοτωμός των δύο αδελφών τους που συνέβη μόλις εκείνη τη νύχτα και φέρνει νέες αναταραχές στη ζωή τους.

58-60: Μετά την απαρίθμηση των σημαντικότερων δεινών της οικογένειάς τους η Ισμήνη επανέρχεται στη δική τους τύχη και στον ολέθριο χαμό τους σε περίπτωση που παραβούν το διάταγμα του Κρέοντα και αψηφήσουν την εξουσία του. Όπως χάθηκαν τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς τους απ’ την κατάρα που αφανίζει τον οίκο των Λαβδακιδών, έτσι θα χαθούν κι εκείνες, αν προκαλέσουν την οργή του βασιλιά.

61-62: Η Ισμήνη θεωρεί πως οφείλουν να σεβαστούν τους περιορισμούς του φύλου τους και να υποταχτούν στην εξουσία των ανδρών. Χωρίς τη γενναιότητα που διακρίνει την Αντιγόνη και χωρίς κάποιο ανάλογα ισχυρό γυναικείο πρότυπο στη ζωή της, η Ισμήνη αποδέχεται πλήρως το πατριαρχικό πρότυπο και δεν επιτρέπει στον εαυτό της μήτε καν να σκεφτεί το ενδεχόμενο κάποιας αντίδρασης.  

63-64: Στη σκέψη της Ισμήνης η υποταγή στην εξουσία είναι δεδομένη, εφόσον θεωρεί ότι εκείνη και η αδελφή της είναι εντελώς αδύναμες απέναντι στον βασιλιά της πόλης. Εκείνο, ωστόσο, που δεν λαμβάνει υπόψη είναι η αποφασιστικότητα και το ψυχικό σθένος της Αντιγόνης, η οποία είναι και πρόθυμη και ικανή να αψηφήσει το διάταγμα του Κρέοντα, καθώς δεν την τρομάζει το ενδεχόμενο του πρόωρου θανάτου της.

65-67: Η Ισμήνη έχοντας εκφράσει τους λόγους που την εμποδίζουν να δράσει υπέρ του αδελφού της, ζητά συγνώμη από τους νεκρούς και από τους θεούς του κάτω κόσμου, διότι θα αναγκαστεί να υπακούσει στους άρχοντες της πόλης, όχι γιατί το θέλει, αλλά γιατί δεν μπορεί να κάνει διαφορετικά. Απ’ τη δική της μεριά η αδυναμία της να παραβεί την εντολή του Κρέοντα είναι απόλυτα δικαιολογημένη, μιας κι είναι παράλογο να περιμένει κανείς από εκείνη, μια νεαρή γυναίκα, να κάνει κάτι τόσο παράτολμο.

68: Η Ισμήνη ολοκληρώνει την απολογία της και συνάμα την προσπάθεια να αποτρέψει την αδελφή της από το ριψοκίνδυνο σχέδιό της με μια αποφθεγματική σκέψη∙ είναι ανόητο το να κάνει κανείς πράγματα που είναι πάνω απ’ τις δυνάμεις του. Για την Ισμήνη οποιαδήποτε σκέψη ότι μια γυναίκα μπορεί να παρακούσει τον βασιλιά της πόλης ξεπερνά κάθε όριο λογικής.

69-70: Η Αντιγόνη αντιδρά με εκνευρισμό απέναντι σε όσα άκουσε από την Ισμήνη, διότι εκεί που η αδελφή της βλέπει μια ακλόνητη ή έστω εύλογη αιτιολόγηση της απροθυμίας της να παρακούσει τον Κρέοντα, εκείνη βλέπει μόνο τις δικαιολογίες ενός δειλού ανθρώπου.

Η Αντιγόνη δεν έχει ανάγκη την Ισμήνη, γι’ αυτό, όπως της λέει, ακόμη κι αν εκείνη άλλαζε γνώμη και της ζητούσε να συμπράξει τελικά στο σχέδιό της, με μεγάλη δυσκολία θα δεχόταν τη βοήθειά της. Με τρόπο ιδιαιτέρως σαφή η Αντιγόνη εκφράζει την αγανάκτησή της για το αδύναμο και δειλό του χαρακτήρα της Ισμήνης.

71-72: Η Αντιγόνη απαξιοί να απαντήσει στις αντιρρήσεις της Ισμήνης και δηλώνει απερίφραστα πως εκείνη είναι αποφασισμένη να θάψει τον Πολυνείκη∙ κι ακόμη περισσότερο πως είναι έτοιμη να πεθάνει, αφού θα έχει εκπληρώσει το χρέος της απέναντι στον αδελφό της.

Η απόφαση της Αντιγόνης να αψηφήσει τη διαταγή του Κρέοντα δεν βασίζεται στην ψευδή ελπίδα πως θα γλιτώσει το θάνατο, αντιθέτως προκύπτει παρά το γεγονός ότι θεωρεί βέβαιη τη θανάτωσή της, κάτι που φανερώνει το βαθμό γενναιότητας της νεαρής ηρωίδας.

73-74: Με την επανάληψη των λέξεων αγαπημένος και μαζί δηλώνεται με έμφαση η ένταση της αδελφικής αγάπης. Η Αντιγόνη γνωρίζει καλά πως ό,τι την περιμένει μετά τον ενταφιασμό του Πολυνείκη είναι ο θάνατος, αυτό όμως δεν την τρομάζει, καθώς θεωρεί πως θα έχει αποδείξει περίτρανα στον νεκρό την αγάπη της για εκείνον και θα μπορεί έτσι να αναπαύεται αιώνια πλάι του.

Με τη φράση «ιερή παρανομία», που αποτελεί οξύμωρο, δηλώνεται πως η πράξη της Αντιγόνης θα είναι μεν παράνομη, αφού θα παραβιάζει μια βασιλική διαταγή, θα είναι όμως σύμφωνη με τη θέληση των θεών, εφόσον η ταφή των νεκρών συνιστά απαράβατο θεϊκό αίτημα.  

74-76: Η Αντιγόνη αιτιολογεί τη σχεδιαζόμενη πράξη της τονίζοντας πως η ζωή μετά το θάνατο είναι αιώνια σε αντίθεση με την περιορισμένη διάρκεια της επίγειας ζωής. Είναι, άρα, πολύ σημαντικότερο να κερδίσει την εύνοια εκείνων που βρίσκονται στον κάτω κόσμο, αφού θα βρίσκεται μαζί τους για πάντα.  

76-77: Ολοκληρώνοντας τα λόγια της η Αντιγόνη δίνει πια μεγαλύτερη έμφαση στο γεγονός ότι η ταφή των νεκρών αποτελεί αίτημα των θεών, παρά στο θέμα της αδελφικής αγάπης, επιχειρώντας, ίσως, να κλονίσει την Ισμήνη, υπενθυμίζοντάς της πως με τη στάση της επιδεικνύει ασέβεια απέναντι στους θεούς.

78-79: Το τελευταίο αυτό σχόλιο της Αντιγόνης προκαλεί την αντίδραση της Ισμήνης, η οποία αρνείται πως περιφρονεί όσα θεωρούν τίμια οι θεοί και δικαιολογεί τη στάση της ως αποτέλεσμα της ψυχικής της αδυναμίας να αντιταχθεί στη θέληση των πολιτών. Το αδύναμο του χαρακτήρα της Ισμήνης είναι βέβαια δεδομένο, ωστόσο η σκέψη της πως το διάταγμα του Κρέοντα εκφράζει συνολικά την επιθυμία των πολιτών της Θήβας είναι λανθασμένη.

80-81: Η Αντιγόνη εκλαμβάνει ως ανυπόστατη πρόφαση την υποτιθέμενη αδυναμία της Ισμήνης να αντιταχθεί στη διαταγή του βασιλιά, καθώς ο ενταφιασμός του αδερφού τους συνιστά μια απολύτως σημαντική ηθική υποχρέωση, που θα έπρεπε να υπερνικά κάθε δειλία και φόβο. Αρνείται, επομένως, η Αντιγόνη να αποδεχτεί τις αιτιολογίες της αδερφής της και να δείξει κατανόηση απέναντι στο αδύναμο του χαρακτήρα της. Η ίδια, άλλωστε, είναι αποφασισμένη να προχωρήσει στο θεάρεστο έργο της ταφής του Πολυνείκη.

82: Εμφανής ο φόβος της Ισμήνης για τη ζωή της αδερφής της και κατ’ επέκταση ο φόβος που αδρανοποιεί και την ίδια αποτρέποντάς την από το να δράσει υπέρ του αδερφού της.

83: Παρά το γεγονός ότι η Ισμήνη εκφράζει με ειλικρίνεια την ανησυχία της για τη ζωή της Αντιγόνης, εκείνη απορρίπτει το ενδιαφέρον της αδερφής της. Η Αντιγόνη δεν αναζητά απ’ την Ισμήνη συμπόνοια ή ανησυχία, αλλά ενεργή συμμετοχή στην πραγματοποίηση του κοινού τους χρέους.

84-85: Η Ισμήνη εφόσον γνωρίζει πως δεν μπορεί να βοηθήσει ουσιαστικά την αδερφή της, υπόσχεται τουλάχιστον πως δεν θα φανερώσει σε κανέναν τα σχέδιά της και ζητά κι από εκείνη να κρατήσει κρυφά όσα σκοπεύει να κάνει. Έσχατη ελπίδα της Ισμήνης -αφού μοιάζει αδύνατο το να αποτρέψει την Αντιγόνη- είναι πως αν δεν μάθει κανείς το τι σχεδιάζει η αδερφή της, ίσως κατορθώσει να γλυτώσει την οργή του Κρέοντα.

86-87: Η Αντιγόνη αντιδρά με οργή απέναντι στην πρακτική αυτή σκέψη της Ισμήνης και στην πρόθεσή της να την προφυλάξει. Η σιωπή της Ισμήνης, που αποτελεί, όπως το βλέπει η Αντιγόνη, μια ακόμη μορφή αδράνειας, εκλαμβάνεται τελείως αρνητικά. Αν η Ισμήνη δεν είναι διατεθειμένη να βοηθήσει εμπράκτως, τότε ας γίνει εκείνη που θα αποκαλύψει την πράξη της Αντιγόνης∙ ας το πει σε όλους, αρκεί να μην μείνει άπραγη και σιωπηλή.

Η Αντιγόνη παρασυρμένη από την οργή της απαιτεί από την Ισμήνη να δράσει, έστω κι αν κάτι τέτοιο θα έθετε σε κίνδυνο την υλοποίηση των σχεδίων της.

88: Η Ισμήνη εκπλήσσεται από την οργισμένη αντίδραση της αδερφής της, καθώς της φαίνεται παράδοξο το πόσο ελάχιστα την ενδιαφέρει το να προφυλάξει τη ζωή της. Η Αντιγόνη δίνει την εντύπωση πως αγωνίζεται με πάθος για κάτι που θα την οδηγήσει αναπόφευκτα στον θάνατο.

89: Η Αντιγόνη αιτιολογεί την αποφασιστικότητα που δείχνει επικαλούμενη το γεγονός πως με τις πράξεις της θα γίνει αρεστή ακριβώς σ’ εκείνους που πρέπει να αρέσει περισσότερο∙ στον Πολυνείκη, δηλαδή, και στους θεούς του κάτω κόσμου.

90: Στον αντίποδα της Αντιγόνης που προτάσσει το συναίσθημα και αδιαφορεί για τους κινδύνους, βρίσκεται η Ισμήνη που αντιμετωπίζει τις καταστάσεις με πρακτικό ρεαλισμό. Για την Ισμήνη είναι επικίνδυνο, αν όχι ανώφελο, το να προσπαθεί μια γυναίκα να αντιταχθεί στη θέληση του βασιλιά. Ό,τι αντικρίζει η Ισμήνη είναι ανυπέρβλητες δυσκολίες, καθιστώντας ακόμη πιο εμφανές το θάρρος της αδερφής της που δεν επιτρέπει στο φόβο να την αποτρέψει απ’ το καθήκον της.

91: Η Αντιγόνη απαντά με συγκαλυμμένη ειρωνεία στη γεμάτη φόβο πρακτική σκέψη της Ισμήνης. Είναι, άλλωστε, προφανές πως οι δύο ηρωίδες αντιλαμβάνονται τελείως διαφορετικά τα όρια του εφικτού.

92: Η Ισμήνη επανέρχεται με μια αποφθεγματικής υφής διατύπωση του φόβου και της διστακτικότητάς της, επιχειρώντας για μια τελευταία φορά να συνετίσει την αδερφή της, τονίζοντάς της πως αυτό που επιδιώκει ξεπερνά κατά πολύ τις δυνάμεις της. Η Ισμήνη συνεχίζει σταθερά να πιστεύει πως η Αντιγόνη οφείλει να περιοριστεί σε όσα επιτάσσει η γυναικεία φύση της.

93-97: Όπως είναι αναμενόμενο οι συνεχείς προσπάθειες της Ισμήνης να αποτρέψουν την Αντιγόνη την οδηγούν σ’ ένα νέο ξέσπασμα οργής. Ο εμφατικός τρόπος με τον οποίο η Αντιγόνη δηλώνει στην Ισμήνη πως αν επιμείνει θα την μισήσει τόσο η ίδια όσο και ο αδερφός τους, φανερώνει απροκάλυπτα το πώς αισθάνεται αυτή τη στιγμή απέναντί της. Η Αντιγόνη στα λόγια της Ισμήνης δεν εντοπίζει το ειλικρινές ενδιαφέρον και την αγάπη, αλλά τον απεχθή φόβο ενός δειλού ανθρώπου.

Με σαφή ειρωνεία ζητά η Αντιγόνη από την αδερφή της ν’ αφήσει την ίδια και την αφροσύνη της να πάθουν αυτό το δεινό, που τόσο τρομάζει την Ισμήνη∙ της ζητά να την αφήσει να βαδίσει προς τον θάνατό της ανενόχλητη, αφού ο θάνατος αυτός θα είναι για την ίδια ένα έντιμο τέλος. Αυτό που αδυνατεί να κατανοήσει η Ισμήνη είναι πως για την Αντιγόνη το να πεθάνει για χάρη του αδερφού τους δεν αποτελεί κάτι που τη φοβίζει, αλλά κάτι που θα δικαιώσει την ύπαρξή της.

98-99: Η Ισμήνη στο κλείσιμο του προλόγου υποχωρεί μπροστά στην αμετάκλητη αποφασιστικότητα της αδερφής της, αναγνωρίζοντας πως παρά το γεγονός ότι αυτό που σχεδιάζει είναι εντελώς ασύνετο, συνιστά, εντούτοις, μια πράξη αγάπης που θα αναγνωριστεί και θα εκτιμηθεί από τον Πολυνείκη.               

Σχόλια Βιβλίου

49-52.            οἴμοι φρόνησον... αὐτουργῷ χερί· η απαρίθμηση των δεινών του Οιδίποδα από την Ισμήνη αποβλέπει στο να αποτρέψει την Αντιγόνη από την ταφή.

53-54.            ἔπειτα μήτηρ... βίον· ο ατιμωτικός θάνατος της μητέρας.

58-60.           νῦν δέ.... παρέξιμεν· επαναφορά στο παρόν· τραγική κρέμεται πάνω στα κεφάλια των δύο κοριτσιών η κατάρα των Λαβδακιδών.

61-62.            ἀλλ’ ἐννοεῖν... μαχουμένα· σαφής έκφραση πατριαρχικού δικαίου.

65-68.           ἐγὼ μέν.... οὐδένα· υποταγή στην εξουσία με επαρκή δικαιολογία. Η Ισμήνη θέλει, αλλά δεν μπορεί. Αντίθετα η Αντιγόνη, ο θεατρικός αντίποδας της Ισμήνης, και θέλει και μπορεί.

69-70.            οὔτ’ ἄν... μέτα· η ρήξη με την Ισμήνη άμεση. Φύση ισχυρή η Αντιγόνη, γίνεται σκληρή και πείσμων μπροστά στη δειλία της Ισμήνης.

72. θάψω... θανεῖν· σαφής και έντονη δήλωση της Αντιγόνης ότι θα αψηφήσει τη διαταγή του Κρέοντα, θυσιάζοντας τη ζωή της.

73. φίλη μετ’ αὐτοῦ... μέτα· οι επαναλήψεις τονίζουν την αδελφική αγάπη.

74. ὅσια πανουργήσασ’· οξύμωρο· η Αντιγόνη παραβιάζει την επιταγή της εξουσίας, αλλά η πράξη της συμφωνεί με τη θεϊκή επιταγή.

77. τὰ τῶν θεῶν... ἔχε· προβολή όχι πια της αδελφικής αγάπης αλλά της θεϊκής επιταγής.

82. οἴμοι... ὑπερδέδοικά σου· έκδηλος ο φόβος της Ισμήνης για τη ζωή της Αντιγόνης.

83. τόν σόν... πότμον· απόρριψη από την Αντιγόνη του δικαιολογημένου φόβου της Ισμήνης.

86-87.           οἴμοι... σιγῶσα· τη σιωπή της Ισμήνης θεωρεί προσβλητική η Αντιγόνη· κι όμως, αν η Ισμήνη μιλούσε, το σχέδιο θα ανατρεπόταν.

88. ἐπὶ ψυχροῖσι· η φράση αναφέρεται στην απειλή του θανάτου, αν η Αντιγόνη θάψει τον Πολυνείκη.

89. οἷς· αναφέρεται στον Πολυνείκη και τους χθόνιους θεούς.

90. ἀλλ’ ἀμηχάνων ἐρᾷς· ρεαλιστική αντίληψη για τη ζωή· διαγράφεται ταυτόχρονα το ήθος της Ισμήνης, που προσαρμόζεται στην κρατική εξουσία και την κοινωνική αντίληψη της εποχής. Τελείως αντίθετο το ήθος της Αντιγόνης. Ο Σοφοκλής χρησιμοποιεί την τεχνική των αντίθετων χαρακτήρων.

93-94.            ἐχθαρῇ... ἐχθρά· η επανάληψη αποκαλύπτει τη στάση της Αντιγόνης προς την Ισμήνη. Αποκαλύπτει ακόμη την αμετάκλητη απόφαση της Αντιγόνης. Η απόφαση αυτή διατηρεί τους θεατές σε κατάσταση εναγώνιας αναμονής.

95. ἀλλ’ ἔα.... δυσβουλίαν· ειρωνεία.

98. στεῖχε· η Αντιγόνη φεύγει από την αριστερή πάροδο, ενώ η Ισμήνη αποσύρεται στο εσωτερικό των ανακτόρων.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

1. Διαφαίνεται από τον πρόλογο ο βασικός άξονας πάνω στον οποίο θα οργανωθεί η εξέλιξη της τραγωδίας; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.

Στον πρόλογο ο ποιητής φροντίζει να μας ενημερώσει για δύο καίρια στοιχεία του δράματος, αφενός για τη διαταγή του Κρέοντα, με την οποία απαγορεύεται με κάθε αυστηρότητα ο ενταφιασμός του Πολυνείκη, κι αφετέρου για την αμετάκλητη απόφαση της Αντιγόνης να παραβεί τη διαταγή αυτή. Δημιουργείται, έτσι, εξαρχής η εναγώνια προσδοκία μιας επερχόμενης σύγκρουσης ανάμεσα στον νέο βασιλιά της Θήβας, τον Κρέοντα, και την ανιψιά του, την Αντιγόνη. Αυτή ακριβώς η σύγκρουση ανάμεσα στα δύο κεντρικά πρόσωπα του δράματος συνιστά τον βασικό άξονα στον οποίο θα κινηθεί η εξέλιξη της τραγωδίας.

Οι θεατές της τραγωδίας θεωρούν απολύτως δίκαιη την επιθυμία της Αντιγόνης να ενταφιάσει τον αδερφό της, καθώς αυτό επιτάσσει το θρησκευτικό τους αίσθημα. Έχουν, έτσι, από την αρχή του έργου διπλή αγωνία τόσο για το αν θα κατορθώσει η νεαρή ηρωίδα να πραγματοποιήσει το σχέδιό της, όσο και για το ποια θα είναι η κατάληξή της, εφόσον πρόκειται να παραβεί μια ρητή εντολή του βασιλιά.        

2. Πώς διαγράφεται το ήθος της Αντιγόνης και της Ισμήνης στον πρόλογο; Ποια θεατρική σκοπιμότητα υπηρετεί η διαγραφή αυτή των χαρακτήρων;

Αντιγόνη: Η Αντιγόνη ως το κεντρικό πρόσωπο της τραγωδίας διακρίνεται για το ψυχικό εκείνο σθένος και τον δυναμισμό που την τοποθετούν πολύ ψηλότερα από τα συνήθη ανθρώπινα μέτρα. Γνωρίζει ξεκάθαρα ποιο είναι το χρέος της απέναντι στον νεκρό αδερφό της και είναι αποφασισμένη να το εκπληρώσει, έστω κι αν αυτό θα της στοιχίσει τη ζωή της. Σε αντίθεση με την Ισμήνη που φοβάται την οργή του Κρέοντα και περιορίζει τον εαυτό της στα στενά όρια που είχε καθορίσει η τότε κοινωνία για τις γυναίκες, η Αντιγόνη δεν επιτρέπει μήτε στο φόβο μήτε στις κοινωνικές προκαταλήψεις της εποχής της να την αποτρέψουν από το να κάνει αυτό που θεωρεί ηθικά σωστό και σύμφωνο με το θρησκευτικό της αίσθημα.

Παρά το γεγονός ότι η Αντιγόνη αισθάνεται βαθιά αγάπη για την Ισμήνη, αυτό δεν την εμποδίζει από το να εκφράσει με έντονο τρόπο την αγανάκτησή της όταν εκείνη δηλώνει απρόθυμη να τη βοηθήσει στην ταφή του αδερφού τους. Η δική της σκέψη είναι πως μπροστά σε ένα τόσο σημαντικό και ιερό χρέος δεν μπορεί να σταθεί καμία δικαιολογία, γι’ αυτό και αρνείται να συμμεριστεί τους φόβους και τις ανησυχίες της αδερφής της. Τη στιγμή που ο νεκρός αδερφός τους ατιμάζεται τόσο αποτρόπαια, είναι, όπως το βλέπει η Αντιγόνη, ανεπίτρεπτο το να ανησυχούν για τη δική τους ασφάλεια.

Έτσι, ακόμη κι η απειλή του Κρέοντα πως θα φονευθεί με δημόσιο λιθοβολισμό όποιος τολμήσει να θάψει το σώμα του Πολυνείκη, δεν αρκεί για να αποτρέψει την Αντιγόνη από το να προσφέρει τις δέουσες τιμές ενταφιασμού στον αδερφό της. Η ηρωίδα είναι αποφασισμένη να θυσιάσει τη ζωή της προκειμένου να εκπληρώσει το χρέος της απέναντι στον αδερφό της κι απέναντι στους θεούς του κάτω κόσμου.

Ισμήνη: Η Ισμήνη απέχει πολύ από τον δυναμισμό και το ξεκάθαρο πλαίσιο ηθικών αρχών της Αντιγόνης∙ βρίσκεται πιο κοντά στο ήθος και στον τρόπο σκέψης του μέσου ανθρώπου της εποχής της. Αντιμετωπίζει με φόβο τους φορείς εξουσίας, είναι λιπόψυχη και δεν έχει το αναγκαίο θάρρος ώστε να αρθεί στο ύψος των περιστάσεων όταν οι δικοί της άνθρωποι τη χρειάζονται. Έτσι, σε αντίθεση με την Αντιγόνη που είναι πρόθυμη να θυσιάσει τη ζωή της για χάρη του αδερφού τους, η Ισμήνη καταφεύγοντας σ’ έναν πρακτικό ρεαλισμό επιλέγει να προστατεύσει τον εαυτό της, επικαλούμενη το αδύναμο της γυναικείας της φύσης.

Η Ισμήνη, άλλωστε, δρα και σκέφτεται ακριβώς όπως θα περίμενε κανείς να αντιμετωπίζει τις διάφορες καταστάσεις μια γυναίκα της εποχής της. Δηλώνει υποταγμένη στην εξουσία των ανδρών και ανίκανη να αντιταχθεί στη θέλησή τους. Δεν τολμά, μάλιστα, ούτε καν να σκεφτεί το ενδεχόμενο παραβίασης της διαταγής του Κρέοντα, έστω κι αν αυτό σημαίνει πως επιτρέπει τον ατιμασμό του νεκρού αδερφού της. Για την Ισμήνη είναι αδιανόητο μια γυναίκα να κινηθεί πέρα από τα στενά όρια ελευθερίας του φύλου της και να εκφράσει με δυναμισμό την αντίθεσή της στο βασιλιά της χώρας, έστω κι αν εκείνος παραβιάζει θεϊκές επιταγές και μακραίωνα έθιμα.     

Η αντίθεση ανάμεσα στον χαρακτήρα της Αντιγόνης και στον χαρακτήρα της Ισμήνης επιτρέπει στον ποιητή να φανερώσει εναργέστερα το ψυχικό σθένος της Αντιγόνης και το πόσο εκπληκτικά αυτή υπερέχει έναντι των άλλων γυναικών της εποχής της. Ενώ, παράλληλα, μέσα από την αντίθεση αυτή και την αρχική σύγκρουση των δύο αδελφών, οι θεατές προετοιμάζονται για την πολύ εντονότερη σύγκρουση ανάμεσα στην ηρωίδα και στον εξοργισμένο βασιλιά της Θήβας.  

3. Ο Κρέων στον πρόλογο είναι παρών, αν και δεν παρουσιάζεται στη σκηνή. Πώς προβάλλεται η παρουσία του και ποια χαρακτηριστικά αποδίδονται σ’ αυτόν;

Ο Κρέοντας, αν και δεν εμφανίζεται επί σκηνής στον πρόλογο, έχει βαρύνοντα ρόλο, εφόσον με το διάταγμά του που απαγορεύει την ταφή του Πολυνείκη κινεί τα νήματα της τραγωδίας. Η παρουσία του απόντα βασιλιά προβάλλεται μέσα από τα λόγια της Αντιγόνης, η οποία αναφέρεται επικριτικά στην επιλογή του να ενταφιάσει τον Ετεοκλή, τιμώντας τον ως υπερασπιστή της πατρίδας, και να απαγορεύσει τον ενταφιασμό του Πολυνείκη, αντιμετωπίζοντάς τον ως προδότη και εχθρό. Καθώς, μάλιστα, η Αντιγόνη αναφέρει πως επιδίωξη του Κρέοντα είναι να αφεθεί το σώμα του Πολυνείκη εντελώς απροστάτευτο ώστε να γίνει τροφή για τα όρνια, γίνεται αντιληπτή η σκληρότητα και η εκδικητικότητα που χαρακτηρίζουν τον νέο βασιλιά. Ενώ, η απόφασή του να τιμωρήσει με δημόσιο λιθοβολισμό όποιον τολμήσει να παραβεί τη διαταγή του, φανερώνει το αδίστακτο και το αυταρχικό του χαρακτήρα του.   

4. Ποια συναισθήματα προκαλεί στους θεατές ο πρόλογος;

Οι θεατές αντιλαμβάνονται απ’ την πρώτη στιγμή τη συναισθηματική ένταση της Αντιγόνης και αμέσως μετά, αφού ακούσουν απ’ την ίδια την ηρωίδα το περιεχόμενο της διαταγής του Κρέοντα, συμμερίζονται απερίφραστα την αγανάκτησή της. Ωστόσο, ο θυμός για την αλαζονεία του Κρέοντα να αντιταχθεί σ’ ένα μακραίωνο θρησκευτικό έθιμο κι ένα απαράβατο ανθρώπινο δικαίωμα, αυτό της ταφής, δεν είναι το μόνο συναίσθημα που δημιουργεί στους θεατές ο πρόλογος. Η επίγνωση πως ο βασιλιάς έχει απειλήσει με θανάτωση όποιον παραβεί τη διαταγή του, προκαλεί εύλογη αγωνία για την τύχη της Αντιγόνης, ιδίως όταν εκείνη δηλώνει με πλήρη αποφασιστικότητα πως σκοπεύει να προχωρήσει στον ενταφιασμό του αδερφού της. Οι θεατές αγωνιούν για την Αντιγόνη, μα συνάμα θαυμάζουν τη γενναιότητά της και γοητεύονται απ’ τον απρόσμενο δυναμισμό της. Ας μη λησμονούμε, άλλωστε, πως η απόφαση της Αντιγόνης να αντιταχθεί στη θέληση του βασιλιά φανερώνει ψυχικό σθένος που δύσκολα θα περίμενε κανείς από μια γυναίκα εκείνη την εποχή. Γι’ αυτό, βέβαια, πλάι της υπάρχει η Ισμήνη, ώστε να θυμίσει με το φοβισμένο της ύφος και με την εσωστρέφειά της τη συνήθη για μια γυναίκα στάση απέναντι σε κρίσιμες καταστάσεις.

Αξίζει να σημειωθεί πως η Ισμήνη παρά το γεγονός ότι απογοητεύει την Αντιγόνη και προκαλεί το οργισμένο ξέσπασμά της, δεν προκαλεί παρόμοια αρνητικά συναισθήματα στους θεατές, καθώς ο χαρακτήρας κι η ήπια συμπεριφορά της δημιουργούν την αίσθηση πως πρόκειται για μια καλόψυχη κοπέλα, με γνήσια αγάπη και ανησυχία για την αδερφή της. Οι θεατές, μάλιστα, δύσκολα θα κατηγορούσαν για δειλία την Ισμήνη, εφόσον είναι πολύ πιθανό πως κι εκείνοι θα υιοθετούσαν τη δική της στάση, αν βρίσκονταν σε παρόμοια θέση.   

5. Να υπογραμμίσετε στα λόγια της Ισμήνης τις λέξεις που αποκαλύπτουν την ψυχική κατάσταση της Αντιγόνης.

- δηλοῖς γάρ τι καλχαίνουσ᾽ ἔπος: Με τη μετοχή καλχαίνουσα (κάλχη = πορφύρα) η Ισμήνη μεταδίδει στους θεατές την εντύπωση που της δημιουργεί το πρόσωπο της Αντιγόνης, η οποία φαίνεται να συλλογίζεται κάτι με μεγάλη ταραχή.

- ὦ ταλαῖφρον: Η προσφώνηση αυτή έχει διττή σημασία, καθώς δηλώνει τόσο εκείνη που είναι δυστυχισμένη, όσο κι εκείνη που είναι τολμηρή. Στην περίπτωση της Αντιγόνης ισχύουν κι οι δύο ερμηνείες, καθώς η ηρωίδα είναι παράλληλα δυστυχισμένη, με και γεμάτη τόλμη.

- Ὦ σχετλία: Όπως ακριβώς και με την προηγούμενη προσφώνηση, έτσι κι εδώ συνυπάρχουν δύο έννοιες στην ίδια λέξη∙ αυτός που τολμάει φοβερά, αλλά κι αυτός που πάσχει φοβερά.

- Θερμὴν ἐπὶ ψυχροῖσι καρδίαν ἔχεις: Με τη φράση αυτή η Ισμήνη δηλώνει πως η Αντιγόνη είναι αποφασισμένη να εκπληρώσει το καθήκον της έστω κι αν γνωρίζει πως αυτό θα την οδηγήσει στον θάνατο.

6. Να χαρακτηρίσετε τους υποθετικούς λόγους των στ. 86-87 και 93.

σιγῶσα: Υποθετική μετοχή, Ενεστώτα, με την οποία δημιουργείται λανθάνων υποθετικός λόγος.

Υπόθεση: σιγῶσα = ἐάν σιγᾷς (ἐάν + Υποτακτική)

Απόδοση: πολλὸν ἐχθίων ἔσῃ (Οριστική Μέλλοντα)

= Προσδοκώμενο

Υπόθεση: ἐάν μὴ πᾶσι κηρύξῃς τάδε (ἐάν + Υποτακτική Αορίστου)

Απόδοση: πολλὸν ἐχθίων ἔσῃ (Οριστική Μέλλοντα)

= Προσδοκώμενο

Υπόθεση: Εἰ ταῦτα λέξεις (εἱ + Οριστική Μέλλοντα)

Απόδοση: ἐχθαρῇ / προσκείσῃ (Οριστική Μέλλοντα)

= Σύνθετος υποθετικός λόγος (διπλή απόδοση) που δηλώνει το Πραγματικό με σημασία προσδοκώμενου. 

7. Να αντιστοιχίσετε, σύμφωνα με τη σημασία, τις δύο στήλες των λέξεων.

α. κάρα          1. ακατόρθωτος

β. ἐσθλή         2. ευγενής

γ. δυσκλεής   3. κεφάλι

δ. ἀμήχανος   4. ντροπιασμένος

κάρα = κεφάλι

ἐσθλή = ευγενής

δυσκλεής = ντροπιασμένος

ἀμήχανος = ακατόρθωτος

Πρόσθετες ασκήσεις

1. α) Να συνδέσετε κάθε λέξη της Α΄ στήλης με την αντώνυμή της στη Β΄ στήλη (δύο λέξεις της Β΄ στήλης περισσεύουν).

Α΄ ΣΤΗΛΗ                Β΄ ΣΤΗΛΗ

1. δυσκλεής               α) σῴζομαι

2. κοινός                    β) κάλλιστα

3. φρονῶ                    γ) καταστρέφω

4. ἀπόλλυμαι             δ) ἴδιος

5. κάκιστα                 ε) εὐκλεής

στ) δημόσιος

ζ) ἀφρονῶ

δυσκλεής // εὐκλεής

κοινός // ἴδιος

φρονῶ // ἀφρονῶ

ἀπόλλυμαι // σῴζομαι

κάκιστα // κάλλιστα

β) κατειργάσαντο, μαχουμένα, ἀκούειν, αἰτοῦσα, βιάζομαι: Να γράψετε μία ομόρριζη λέξη, απλή ή σύνθετη, της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας για καθεμία από τις παραπάνω λέξεις του κειμένου.

κατειργάσαντο: ἀκατέργαστος, ἀνεργία

μαχουμένα: μαχητής, ἁψιμαχία

ἀκούειν: ἀνήκουστος, ευήκοος

αἰτοῦσα: αἴτημα, ἀπαίτησις

βιάζομαι: βίαιος, βιαστικός

2. Να γράψετε ένα ομόρριζο ουσιαστικό (Β΄ στήλη) και επίθετο (Γ΄ στήλη), απλό ή σύνθετο, της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας για καθεμιά από τις λέξεις της Α΄ στήλης.

Α΄ ΣΤΗΛΗ              Β΄ ΣΤΗΛΗ              Γ΄ ΣΤΗΛΗ

Λέξεις                       Ουσιαστικά            Επίθετα

φρονῶ                         φρόνηση                    παράφρων

σκοπῶ                         σκοπευτής                 άσκοπος

μάχομαι                     μαχητής                     άμαχος

ἄρχω                           αρχηγός                     άναρχος

ἀκούω                         ακοή                           ανυπάκουος

3. ἀπεχθής, βίον, ψῆφον, κράτη, ξύγγνοιαν: Να γράψετε για καθεμία από τις παραπάνω λέξεις του κειμένου ένα ομόρριζο ρήμα της αρχαίας ελληνικής.

ἀπεχθής: ἀπέχθεια, ἐχθρός

βίον: βιώσιμος, βίωσις

ψῆφον: ψήφισμα, ὑποψήφιος

κράτη: κραταιός, ἀκρατής

ξύγγνοιαν: ἀγνώμων, ἀναγνώρισις

4. ἀπώλετο, λελειμμένα, σκόπει, ἔφυμεν, αἰτοῦσα: Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις, απλές ή σύνθετες, της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας για καθεμία από τις παραπάνω λέξεις του κειμένου.

ἀπώλετο: ἀπώλεια, ὀλέθριος, πανωλεθρία

λελειμμένα: λείψανο, ἐλλιπής

σκόπει: σκέψις, ἀνασκόπησις, ἄσκοπος

ἔφυμεν: φύσις, φυσικός

αἰτοῦσα: αἴτησις, ἀπαιτῶ, παραιτοῦμαι