Εγχειρίδιο γλωσσικής διδασκαλίας: Υποθετικοί λόγοι (1ο & 2ο είδος)

Svetlana Sewell

Εγχειρίδιο γλωσσικής διδασκαλίας: Υποθετικοί λόγοι (1^ο & 2^ο είδος)

ΥΠΟΘΕΤΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ

Στο παρακάτω κείμενο να βρείτε τις υποθετικές προτάσεις και να μελετήσετε τη λειτουργία τους:

Παρέταττε δὲ αὐτοὺς αὐτός ὁ βασιλεὺς ἐφ’ ἅρματος παρελαύνων καὶ τοιάδε παρεκελεύετο: Ἄνδρες Ἀσσύριοι, νῦν δεῖ ἄνδρας ἀγαθούς εἶναι· εἰ νικήσετε, ἁπάντων τούτων ὑμεῖς, ὥσπερ πρόσθεν, κύριοι ἔσεσθε· εἰ δ’ ἡττηθήσεσθε, ταῦτα πάντα οἱ πολέμιοι λήψονται. Ἅτε οὖν νίκης ἐρῶντες μένοντες μάχεσθε. Εἴ τις μὲν ζῆν βουλόμενος φεύγειν ἐπιχειρεῖ, οὗτος μῶρός ἐστιν εἰδὼς ὅτι οἱ μὲν νικῶντες σώζονται, oἱ δὲ φεύγοντες ἀποθνῄσκουσι. Εἴ τις δὲ χρημάτων ἐπιθυμῶν ἧτταν προσίεται, οὗτος προδότης τῆς ἑαυτοῦ πατρίδος ἐστίν.

(Ξενοφῶντος Κύρου Παιδεία, Γ’, III, 44-45, διασκευή)

τοιάδε παρεκελεύετο (παρακελεύομαι): με τέτοια λόγια τους παρότρυνε

Ἅτε οὖν νίκης ἐρῶντες (ἐρῶ): επειδή λοιπόν επιθυμείτε πολύ τη νίκη

προσίεται (προσίεμαι): αποδέχεται, δέχεται

Τους παρέτασσε αυτούς ο ίδιος ο βασιλιάς παρελαύνοντας έφιππος και με τέτοια λόγια τους παρότρυνε: Άνδρες Ασσύριοι, τώρα πρέπει να φανείτε γενναίοι∙ αν νικήσετε, θα γίνετε εσείς κύριοι όλων αυτών, όπως και πρώτα∙ αν όμως ηττηθείτε, όλα αυτά θα τα πάρουν οι εχθροί. Επειδή λοιπόν επιθυμείτε πολύ τη μάχη, μένοντας στις θέσεις σας πολεμήστε. Εάν κάποιος, επειδή θέλει να ζήσει, επιχειρήσει να φύγει, αυτός είναι ανόητος αφού γνωρίζει ότι οι νικητές σώζονται, ενώ οι λιποτάκτες πεθαίνουν. Εάν κάποιος, επειδή επιθυμεί χρήματα, αποδέχεται την ήττα, αυτός είναι προδότης της πατρίδας του.

εἰ νικήσετε → ἔσεσθε: Πραγματικό

εἰ δ’ ἡττηθήσεσθε → λήψονται: Πραγματικό

εἰ ἐπιχειρεῖ →  ἐστιν: Πραγματικό

εἰ προσίεται → ἐστίν: Πραγματικό

                                                      

- Κάθε υποθετική πρόταση ακολουθείται πάντοτε και από μια άλλη πρόταση, συνήθως κύρια, και δημιουργεί μαζί της μια λογική ενότητα, στα πλαίσια της οποίας εκφράζεται η σχέση: προϋπόθεση /αίτιο → συνέπεια /αποτέλεσμα.

- Η λογική αυτή ενότητα καλείται υποθετικός λόγος και τα δύο μέρη, από τα οποία απαρτίζεται, καλούνται αντίστοιχα υπόθεση (= η υποθετική πρόταση / προϋπόθεση) και απόδοση (= η κύρια πρόταση / αποτέλεσμα).

- Οι υποθετικοί λόγοι διακρίνονται, ανάλογα με τη σημασία που εκφράζει ο συλλογισμός, σε έξι βασικά είδη, τα οποία εκφέρονται με διαφορετικούς τρόπους.

ΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΑΝΤΙΘΕΤΟ ΤΟΥ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ

Α. ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ       

Να μελετήσετε τα παρακάτω παραδείγματα:

I.

Εἰ μὲν ἐλπίς ἐστιν ὑμῖν σωθῆναι, μή παραδίδοτε τὰ ὅπλα. 

Πραγματικό [Αν υπάρχει σ’ εσάς ελπίδα να σωθείτε, μην παραδώσετε τα όπλα]

Εἴ τις ἄλλους ἀδικεῖ, ἑαυτὸν ἀδικεῖ. 

Πραγματικό [Αν κάποιος αδικεί τους άλλους, αδικεί τον εαυτό του]

Εἰ δέ τις ἄλλο ὁρᾷ βέλτιον, λεξάτω (= ας το πει) 

Πραγματικό [Αν κάποιος βλέπει κάτι άλλο καλύτερο, ας το πει]

Εἰ τὰ χρήματα τοῖς στρατευομένοις ἀποδώσετε, οὐδενὸς ὑμῖν προσδεῖ πόρου (= δεν έχετε ανάγκη από πρόσθετη χρηματοδότηση). 

Πραγματικό [Αν δώσετε τα χρήματα στους στρατιώτες, δεν έχετε ανάγκη από πρόσθετη χρηματοδότηση]

II.

Εἰ τοῦτο ἐποιοῦμεν, ἅπαντες ἂν ἀπωλόμεθα (= όλοι θα είχαμε χαθεί). 

Μη πραγματικό [Αν κάναμε αυτό, θα είχαμε χαθεί όλοι]

Εἰ μὴ ἐγὼ ἐκέλευσα, οὐκ ἂν ἐποίησεν Ἀγησίλαος. 

Μη πραγματικό [Αν δεν έδινα εγώ τη διαταγή, δεν θα το έκανε ο Αγησίλαος]

Ἥλιος εἰ μή ἦν, ἐν νυκτὶ ἂν διήγομεν (= θα ζούσαμε σε συνεχή νύχτα). 

Μη πραγματικό [Αν δεν υπήρχε ήλιος, θα ζούσαμε σε συνεχή νύχτα]

Εἰ γὰρ οἶόν τ’ ἦν ἀθανάτους εἶναι (= αν ήταν δυνατόν να παραμείνουν αθάνατοι), ἄξιον ἦν πενθεῖν τοὺς ἐν τῷ πολέμῳ τούτῳ πεσόντας. 

Μη πραγματικό [Αν ήταν δυνατόν να παραμείνουν αθάνατοι, θα άξιζε να πενθείτε αυτούς που σκοτώθηκαν σ’ αυτόν εδώ τον πόλεμο]

Β. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

I.  Το πραγματικό. Αν η σχέση που εκφράζεται με τον υποθετικό λόγο θεωρείται από την πλευρά του ομιλητή ως κάτι το πραγματικό, τότε η υπόθεση εισάγεται με το εἰ και εκφέρεται με οριστική οποιουδήποτε χρόνου, ενώ η απόδοση εκφέρεται με οποιαδήποτε έγκλιση (βλ. τα τέσσερα πρώτα παραδείγματα).

II.  Το αντίθετο του πραγματικού. Αν η σχέση που εκφράζεται με τον υποθετικό λόγο θεωρείται ότι είναι κάτι αντίθετο από αυτό που συμβαίνει στην πραγματικότητα, τότε η υπόθεση εισάγεται με το εἰ και εκφέρεται με οριστική παρελθοντικού χρόνου, ενώ η απόδοση εκφέρεται με δυνητική οριστική, δηλαδή οριστική παρελθοντικού χρόνου + ἄν. Αν όμως στην απόδοση υπάρχει απρόσωπο ρήμα ή απρόσωπη έκφραση, τότε παραλείπεται συνήθως το δυνητικό ἄν (βλ. τα τέσσερα τελευταία παραδείγματα).

Γ. ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να αναγνωρίσετε το είδος των υποθετικών λόγων στα επόμενα παραδείγματα:

Εἰ Ἕκτορα ἀποκτενεῖς, καὶ αὐτὸς (= και συ ο ίδιος) ἀποθανεῖ. Πραγματικό [Αν σκοτώσεις τον Έκτορα, θα πεθάνεις και συ ο ίδιος]

Εἰ ὑπὲρ τῶν μεγίστων εἴρηκα (= έχω μιλήσει), οὐ δεῖ περὶ τῶν φαύλων σπουδάζειν. Πραγματικό [Αν έχω μιλήσει για τα σημαντικότερα, τότε δεν πρέπει να ασχοληθούμε με τα ευτελή]

Εἰ μὴ ἐβούλοντο οἱ κατήγοροι κακῶς ἐμὲ ποιεῖν, πολλὴν ἂν αὐτοῖς χάριν εἶχον ταύτης τῆς κατηγορίας (= γι’ αυτή την κατηγορία). Μη πραγματικό [Αν δεν ήθελαν οι κατήγοροί μου να με βλάψουν, θα τους χρωστούσα χάρη γι’ αυτή την κατηγορία]

Εἰ τὰ ψηφίσματα αὐτάρκη ἦν, πάλαι ἂν ὁ τύραννος δίκην ἐδεδώκει (= από πολύ καιρό ο τύραννος θα είχε τιμωρηθεί). Μη πραγματικό [Αν τα ψηφίσματα επαρκούσαν, ο τύραννος θα είχε τιμωρηθεί από πολύ καιρό]

Να συμπληρώσετε τα κενά με τους κατάλληλους τύπους των ρημάτων που είναι σε παρένθεση:

Εἰ μὴ εἴχομεν ὀφθαλμούς, ὅμοιοι τοῖς τυφλοῖς ἂν ἦμεν (εἰμί). Μη πραγματικό [Αν δεν είχαμε μάτια, θα ήμασταν όμοιοι με τους τυφλούς]

Εἴ τις ἀδικεῖ καὶ ἐπιορκεῖ καὶ ψεύδεται, οὐ δύναται (δύναμαι) εὐδαιμονεῖν. Πραγματικό [Αν κάποιος αδικεί, δίνει ψευδείς όρκους και λέει ψέματα, δεν μπορεί να ευτυχήσει]

Εἰ πάντες οἱ ἄνθρωποι ἀλλήλους ἐφίλουν (φιλῶ = αγαπώ), κάλλιστος ἂν ἦν ὁ βίος. Μη πραγματικό [Αν όλοι οι άνθρωποι αγαπούσαν ο ένας τον άλλη, η ζωή θα ήταν πολύ καλύτερη]

Εἰ οἱ Ὀλύνθιοι πεισθέντες ὑφ’ ὑμῶν ἀνείλοντο (= ανελάμβαναν) τὸν πόλεμον, σφαλεροὶ (= αβέβαιοι) σύμμαχοι ἂν ἦσαν (εἰμί). Μη πραγματικό [Αν οι Ολύνθιοι έχοντας πεισθεί από εσάς ανελάμβαναν τον πόλεμο, θα ήταν αβέβαιοι σύμμαχοι]

Εἰ ἄλλον εἵλεσθε (= αν εκλέγατε άλλον) στρατηγὸν οὐκ ἂν ἐγὼ ἐπολέμουν (πολεμῶ). Μη πραγματικό [Αν εκλέγατε άλλον στρατηγό, εγώ δεν θα πολεμούσα]

Εἰ πιστεύομεν (πιστεύω = έχω εμπιστοσύνη) αὐτῷ, δεῖ ποιεῖν ἡμᾶς ἅπαντα, ὅσα συμβουλεύει. Πραγματικό [Αν έχουμε εμπιστοσύνη σε αυτόν, θα πρέπει να κάνουμε όλα όσα μας συμβουλεύει]

Να αποδώσετε στην κοινή νεοελληνική τα παρακάτω κείμενα (προσοχή στους υποθετικούς λόγους):

Λύκος ἰδὼν ποιμένας ἐσθίοντας ἐν σκηνῇ πρόβατον, ἐγγὺς προσελθών ἔφη· «ἡλίκος ἂν ἦν ὑμῖν θόρυβος, εἰ ἐγὼ τοῦτο ἐποίουν». [Μη πραγματικό]

           

ἐσθίοντας (ἐσθίω): να τρώνε

ἡλίκος: πόσο μεγάλος

Ένας λύκος βλέποντας βοσκούς να τρώνε σε μια σκηνή ένα πρόβατο, αφού πλησίασε κοντά είπε: «πόσο μεγάλη θα ήταν η ταραχή σας, αν εγώ το έκανα αυτό».

Πρόβατον ἀφυῶς κειρόμενον πρὸς τὸν κείροντα ἔφη· «εἰ μὲν ἔρια ζητεῖς, ἀνωτέρω τέμνε· εἰ δὲ κρεῶν ἐπιθυμεῖς, ἅπαξ με καταθύσας τοῦ κατὰ μικρὸν βασανίζειν ἀπάλλαξον». [Πραγματικό]

ἀφυῶς κειρόμενον: που το κούρευαν αδέξια

πρὸς τὸν κείροντα: σ’ εκείνον που το κούρευε

ἔρια (ἔριον, τό): μαλλιά

ἀνωτέρω τέμνε: κόψε λίγο πιο πάνω

ἅπαξ με καταθύσας: αφού με σφάξεις μια κι έξω

Ένα πρόβατο που το κούρευαν αδέξια είπε σ’ εκείνον που το κούρευε: «εάν ζητάς μαλλιά, κόψε λίγο πιο πάνω∙ αν όμως επιθυμείς κρέας, αφού με σφάξεις μια κι έξω, απάλλαξέ με από το να με βασανίζεις λίγο-λίγο.»

Κριθὴν τὴν τοῦ ἵππου ὁ ἱπποκόμος κλέπτων καὶ πωλῶν τὸν ἵππον ἔτριβεν καὶ ἐκτένιζεν πᾶσαν ἡμέραν. Ἔφη δὲ ὁ ἵππος· «εἰ ἐθέλεις ἀληθῶς καλὸν εἶναι με, τὴν κριθὴν τὴν τρέφουσάν με μὴ πώλει». [Πραγματικό]

ἔτριβεν: ξύστριζε, περιποιόταν

καλὸν: όμορφον, ωραίον

                                                 

Ο ιπποκόμος αφού έκλεβε και πωλούσε το κριθάρι του αλόγου, το περιποιόταν και το ξύστριζε κάθε ημέρα. Του είπε λοιπόν το άλογο: «αν πραγματικά θέλεις να είμαι όμορφο, μην πουλάς το κριθάρι που με τρέφει.»

Λύκος κατά τινα ἄρουραν ὁδεύων κριθὰς εὗρε· μὴ δυνάμενος δὲ αὐταῖς τροφῇ χρήσασθαι, καταλιπὼν ἀπῄει. Ἵππῳ δὲ συντυχών, τοῦτον ἐπὶ τὴν ἄρουραν ἐπήγαγε λέγων ὡς εὑρὼν κριθὰς αὐτὸς μὲν οὐκ ἔφαγεν, αὐτῷ δὲ ἐφύλαξεν, ἐπεὶ καὶ ἡδέως αὐτοῦ τὸν ψόφον τῶν ὀδόντων ἀκούει. Καὶ ὁ ἵππος «ὑποτυχὼν εἶπεν «ἀλλ’ ὦ οὗτος, εἰ λύκοι κριθῶν τροφῇ χρῆσθαι ἠδύναντο, οὐκ ἄν ποτε τὰ ὦτα τῆς γαστρὸς προέκρινας». [Μη πραγματικό]

           

κατά τινα ἄρουραν ὁδεύων: περπατώντας σ’ ένα χωράφι

καταλιπὼν ἀπῄει: τα παράτησε και έφυγε

Ἵππῳ δὲ συντυχών: όταν συνάντησε ένα άλογο

ἐπήγαγε (ἐπάγω): οδήγησε

ἐπεὶ... ἀκούει: γιατί με ευχαρίστηση ακούει τον κρότο των δοντιών του

ὑποτυχὼν (ὑποτυγχάνω): απαντώντας, δίνοντας απάντηση

οὐκ ἂν προέκρινας (προκρίνω): δε θα προτιμούσες

Ένας λύκος περπατώντας σ’ ένα χωράφι βρήκε κριθάρι∙ επειδή όμως δεν μπορούσε να το χρησιμοποιήσει ως τροφή, το παράτησε κι έφυγε. Όταν συνάντησε ένα άλογο, το οδήγησε στο χωράφι λέγοντας πως ενώ βρήκε κριθάρι δεν το έφαγε ο ίδιος, αλλά το φύλαξε για εκείνο, γιατί με ευχαρίστηση ακούει τον κρότο των δοντιών του. Και το άλογο απατώντας είπε: «αλλά εσύ, αν οι λύκοι μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν το κριθάρι ως τροφή, ποτέ δε θα προτιμούσες τα αυτιά από το στομάχι.»

(Αἰσώπου Μῦθοι, διασκευές)