Ομήρου «Οδύσσεια»: 1ο Ενδεικτικό Διαγώνισμα (α΄ ραψωδία)

Herbert James Draper

Ομήρου «Οδύσσεια»: 1^ο Ενδεικτικό Διαγώνισμα (α΄ ραψωδία)

[Ραψωδία α΄ (στίχοι: 36-68)]

«Αλίμονο, είναι αλήθεια ν’ απορείς που θέλουν οι θνητοί να ρίχνουν
στους θεούς τα βάρη τους· έρχεται λένε το κακό από μας –
κι όμως οι ίδιοι, κι από φταίξιμο δικό τους, πάσχουν και βασανίζονται,
και πάνω απ’ το γραφτό τους.

Έτσι και τώρα ο Αίγισθος, την ορισμένη μοίρα παραβαίνοντας,
πήγε να σμίξει με τη νόμιμη γυναίκα ενός Ατρείδη,
κι αυτόν τον σκότωσε στου γυρισμού την ώρα,
γνωρίζοντας τι τιμωρία σκληρή τον περιμένει·
αφού εμείς του στείλαμε τον άγρυπνον αργοφονιά Ερμή με μήνυμα,

μήτε εκείνον να σκοτώσει μήτε και τη γυναίκα του να μπλέξει
σε παράνομο κρεβάτι· αλλιώς θα πέσει στο κεφάλι του η εκδίκηση
του γιου για τον πατέρα, όταν ο Ορέστης, παλικάρι πια,
θελήσει να γυρίσει στην πατρίδα.
Αυτά, με τόση φρόνηση ο Ερμής μιλώντας, του μηνούσε,

κι όμως τον νου του Αιγίσθου δεν κατόρθωσε ν’ αλλάξει.
Τώρα, ακέριο και μεμιάς, το άνομο κρίμα του ξεπλήρωσε.»
     Αμέσως ανταπάντησε, τα μάτια λάμποντας, η Αθηνά:
«Πατέρα μας των αθανάτων, Κρονίδη, των δυνατών ο παντοδύναμος,
καλά κι όπως του ταίριαζε, εκείνος αφανίστηκε και πάει –

την ίδια μοίρα να ‘χει κι όποιος ανάλογα κριματιστεί.
Εμένα όμως για τον Οδυσσέα φλέγεται η καρδιά μου·
γενναίος αλλά δύσμοιρος, να βασανίζεται με τόσα πάθη,
απ’ τους δικούς του χωρισμένος, σ’ ένα περίβρεχτο νησί,
στον ομφαλό, όπως λένε, της θαλάσσης

Νησί κατάφυτο με δέντρα, και μια θεά το κατοικεί στα δώματά της·
η θυγατέρα του Άτλαντα, που η γνώμη του γυρίζει μόνο στο κακό –
ξέρει καλά αυτός των θαλασσών τα βάθη, και πάνω του σηκώνει
ψηλές κολόνες, να κρατούν τον ουρανό χώρια απ’ τη γη.
H θυγατέρα του λοιπόν τον Οδυσσέα κατακρατεί, δύστυχο κι οδυρόμενο·

λόγια γλυκά προφέροντας και μαλακά σαν χάδια,
τον θέλγει ακατάπαυστα, για να ξεχάσει την Ιθάκη. Εκείνος όμως,
βυθισμένος στον καημό του, να δει καπνό της πατρικής του γης ψηλά
να ανηφορίζει, απελπισμένος εύχεται τον θάνατο.»

[Μετάφραση κειμένου: Δ.Ν. Μαρωνίτης]

Θέματα

1. Να καταγράψετε τις πληροφορίες που γνωρίζετε για τους αοιδούς (π.χ. Γιατί ονομάζονταν έτσι; Πώς συνέθεταν τα έργα τους; Τι τους βοηθούσε στη σύνθεση των έργων τους;).

Μονάδες 4

2. «Αλίμονο, είναι αλήθεια ν’ απορείς που θέλουν οι θνητοί να ρίχνουν
στους θεούς τα βάρη τους· έρχεται λένε το κακό από μας –
κι όμως οι ίδιοι, κι από φταίξιμο δικό τους, πάσχουν και βασανίζονται,
και πάνω απ’ το γραφτό τους.»

Με ποια πεποίθηση των θνητών διαφωνεί ο Δίας και ποια είναι η δική του άποψη;

Μονάδες 4

3.α. Ποιος αφηγηματικός τρόπος κυριαρχεί στο απόσπασμα (π.χ. αφήγηση, διάλογος, μονόλογος, περιγραφή) και τι προσφέρει στο αφηγηματικό αποτέλεσμα;

Μονάδες 3

3.β. Να εντοπίσετε μία παρομοίωση και δύο μεταφορές, και να σχολιάσετε με συντομία πώς υπηρετούν το νόημα του κειμένου.

Μονάδες 3

4.α. Ποια στοιχεία του χαρακτήρα της Καλυψώς γίνονται αντιληπτά από τη συμπεριφορά της απέναντι στον Οδυσσέα;

Μονάδες 3

4.β. Ποιος αναλαμβάνει να τιμωρήσει τον Αίγισθο; Ποια διαφορά εντοπίζετε σε σχέση με το πώς θα είχε επιβληθεί η σχετική τιμωρία στην εποχή μας; Τι συμπεραίνετε για τον τρόπο σκέψης των ανθρώπων εκείνων των χρόνων;

Μονάδες 3

Ενδεικτικές απαντήσεις

1. Οι παλαιοί επικοί ποιητές, της προομηρικής κυρίως εποχής, ονομάζονταν ἀοιδοὶ (< ᾄδω/ἀείδω > ἀοιδή, ᾠδὴ = τραγουδώ, τραγούδι), γιατί τραγουδούσαν τα έπη τους, με τη συνοδεία μάλιστα κιθάρας/φόρμιγγας. Και τα συνέθεταν αυτοσχεδιάζοντας προφορικά βοηθούμενοι, όπως πίστευαν, από τη Mούσα· ότι αυτή τάχα τους υπαγόρευε τα θέματα που επέλεγαν να τραγουδήσουν· και τα τραγουδούσαν σε συμπόσια κυρίως ανακτορικά ή σε εορταστικές εκδηλώσεις της κοινότητας. Έγιναν έτσι επαγγελματίες περιζήτητοι, και κάθε ανάκτορο ήθελε να έχει τον αοιδό του. H αλήθεια όμως είναι ότι οι αοιδοί μπορούσαν να αυτοσχεδιάζουν γιατί, εκτός από το ταλέντο που σίγουρα διέθεταν, εκπαιδεύονταν για το έργο τους, οι νεότεροι από τους παλαιότερους, γονείς ή δασκάλους. Μάθαιναν δηλαδή τους θρύλους για τα σημαντικά γεγονότα και τους ήρωες του λαού τους και απομνημόνευαν τυποποιημένα στοιχεία, όπως συνδυασμούς επιθέτων και ουσιαστικών, φράσεις και στίχους ή και σκηνές ολόκληρες· τους βοηθούσε στην απομνημόνευση και ο εξάμετρος στίχος, που είχε καθιερωθεί ως στίχος του έπους. Είχαν έτσι πρόχειρο ένα απόθεμα που το προσάρμοζαν στο τραγούδι που επέλεγαν κάθε φορά να πουν. Τραγουδούσαν λοιπόν αυτοσχεδιάζοντας αλλά εξοπλισμένοι καλά για το έργο τους.

2. Οι θνητοί, σύμφωνα με τον Δία, τείνουν να «κατηγορούν» τους θεούς για οτιδήποτε τους συμβαίνει, ακόμη κι όταν παθαίνουν κάτι εξαιτίας των δικών τους λανθασμένων επιλογών. Η απροθυμία αυτή των θνητών να αναλαμβάνουν την ευθύνη των πράξεων και των επιλογών τους, ενοχλεί το Δία, εφόσον, όπως εξηγεί, πολλές φορές τα βάσανα που βιώνουν είναι πολύ μεγαλύτερα από αυτά που τους έχει καθορίσει η Μοίρα, ακριβώς επειδή προχωρούν σε άστοχες ενέργειες.

Σαφές παράδειγμα ως προς αυτό αποτελεί η περίπτωση του Αιγίσθου, ο οποίος παρά το γεγονός ότι προειδοποιήθηκε από τους θεούς για το τι τον περιμένει σε περίπτωση που συνάψει σχέση με την Κλυταιμνήστρα και σκοτώσει τον Αγαμέμνονα, εκείνος τους αγνόησε.

Σημείωση σχολικού βιβλίου: Στη δήλωσή του αυτή ο Δίας δέχεται ότι η Μοίρα ορίζει μερίδιο συμφορών για τον καθέναν, τονίζει όμως ότι όσοι αδικούν επαυξάνουν τις συμφορές τους ξεπερνώντας έτσι τη μοίρα τους. Σε κάποιες μάλιστα περιπτώσεις οι θεοί προειδοποιούν τους θνητούς (όπως, για παράδειγμα, τον Αίγισθο) να σταματήσουν τις ανομίες τους, γιατί τους περιμένει συμφορά· αν δεν πειθαρχήσουν, αναλαμβάνουν την ευθύνη των πράξεών τους και τιμωρούνται. H δήλωση αυτή βρίσκει πολλές εφαρμογές στην Oδύσσεια· αποτελεί έτσι τη βασική ηθική αρχή της, το καταστατικό της, ας πούμε.

3.α. Στο απόσπασμα αυτό αξιοποιείται ο αφηγηματικός τρόπος του διαλόγου, μέσω του οποίου ενισχύεται η θεατρικότητα του κειμένου προσδίδοντάς του ζωντάνια και καθιστώντας το πιο ενδιαφέρον. Συνάμα, μέσω της συζήτησης του Δία και της Αθηνάς γνωστοποιούνται οι απόψεις των κεντρικών αυτών προσώπων, χωρίς την παρέμβαση της αφηγηματικής φωνής. Ο αναγνώστης/ακροατής έχει, έτσι, την ευκαιρία να ακούσει αυτούσια τα λόγια των προσώπων, χωρίς τις παρεμβάσεις και τις πιθανές παραλείψεις που θα επέφερε η μεταφορά τους από τον αφηγητή.

3.β. Παρομοίωση: (λόγια) μαλακά σαν χάδια: Με την παρομοίωση αυτή τονίζεται η προσπάθεια της Καλυψώς να κάμψει τις αντιστάσεις του Οδυσσέα και να τον κάνει να λησμονήσει την πατρίδα του με γλυκά και τρυφερά λόγια.

Μεταφορά: για τον Οδυσσέα φλέγεται η καρδιά μου: Με τη μεταφορική αυτή έκφραση η Αθηνά παρουσιάζει εμφατικά το έντονο και διαρκές ενδιαφέρον της για την τύχη του Οδυσσέα. Η θεά, δηλώνει, δηλαδή πως αισθάνεται την καρδιά της να «καίγεται» και να πονά για την αδικία που υφίσταται ο Οδυσσέας.

Μεταφορά: βυθισμένος στον καημό του: Η μεταφορική αυτή έκφραση αποδίδει το πόσο βαθιά αισθάνεται την οδύνη της νοσταλγίας ο Οδυσσέας. Μοιάζει να έχει χάσει κάθε διάθεση για οτιδήποτε άλλο, παραμένοντας τελματωμένος σε μια ανυπόφορη κατάσταση ψυχικού πόνου.

4.α. Η Καλυψώ, παρασυρμένη από τον έρωτά της για τον Οδυσσέα, λειτουργεί αμιγώς εγωιστικά, εφόσον αν και αντιλαμβάνεται την ένταση της νοσταλγίας και της οδύνης του ήρωα, επιμένει να τον κρατά στο νησί της. Ο έρωτάς της δεν έχει την αγνότητα εκείνη που θα της επέτρεπε να θέσει τις δικές του επιθυμίες και ανάγκες πάνω από την ατομική της ευτυχία. Εκμεταλλεύεται, έτσι, το γεγονός ότι ο ήρωας δεν έχει τρόπο να φύγει από το νησί της, προκειμένου να ικανοποιήσει μονομερώς τη δική της ερωτική επιθυμία, έστω κι αν είναι σαφές πως η δική του καρδιά ανήκει στη γυναίκα του και στην πατρίδα του. Αν η Καλυψώ αγαπούσε και σεβόταν πραγματικά τον Οδυσσέα, κι αν δεν ήταν ένα τόσο εγωκεντρικό άτομο, θα καταλάβαινε ήδη από την αρχή πως ο μόνος τρόπος για να τον δει ευτυχισμένο, είναι να τον βοηθήσει να επιστρέψει στην πατρίδα του.

4.β. Την τιμωρία του Αίγισθου για τη δολοφονία του Αγαμέμνονα την αναλαμβάνει ο Ορέστης, μιας κι ήταν ο γιος του δολοφονηθέντος βασιλιά. Στη σύγχρονη εποχή, ωστόσο, την τιμωρία του Αίγισθου θα είχαν αναλάβει οι δικαστικές αρχές σύμφωνα με τη σχετική ποινική νομοθεσία, χωρίς την ανάμειξη των συγγενών του Αγαμέμνονα. Προκύπτει, άρα, μια μεγάλη διαφορά αντιλήψεων, εφόσον γίνεται εμφανές πως τα χρόνια εκείνα επικρατούσε ακόμη η σκέψη πως η αυτοδικία αποτελεί αποδεκτή επιλογή. Θεωρούσαν, δηλαδή, πως οι άμεσα θιγόμενοι από ένα έγκλημα -στην προκειμένη περίπτωση ο γιος του δολοφονηθέντος- μπορούσαν ή έπρεπε να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους, προκειμένου να τιμωρηθεί ο ένοχος και να αποκατασταθεί η τάξη δικαίου.