Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία Γ΄ Λυκείου: Σχολικός εκφοβισμός

Jim Varney

 
Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία Γ΄ Λυκείου: Σχολικός εκφοβισμός
 
Κείμενο 1: Σχολικός εκφοβισμός
     Η αντίληψη του Εαυτού για το άτομο είναι μια γενική έννοια που αναφέρεται στην αξιολόγηση της αξίας του και στην αυτοεκτίμησή του. Οι ποιότητες αυτές είναι πολύ σημαντικές, ιδιαίτερα στην εφηβεία, όταν τα παιδιά αποκτούν όλο και μεγαλύτερη δυσκολία να αντιληφθούν τη σχέση ανάμεσα στον ιδανικό και τον πραγματικό Εαυτό τους και επηρεάζονται στις εκτιμήσεις τους από την εικόνα που έχουν τα ίδια, αλλά και οι άλλοι για το άτομό τους. Το άτομο διαμορφώνει την αυτοαντίληψή του, κατά τη διάρκεια της σχολικής ηλικίας, αφ’ ενός από την εικόνα που έχει για την εξωτερική του εμφάνιση, και αφ’ ετέρου από τη δυνατότητα επίτευξης κοινωνικών και ακαδημαϊκών δραστηριοτήτων.
     Οι αντικειμενικές και παρατηρήσιμες παράμετροι -που αφορούν την εξωτερική του εικόνα και που το καθιστούν ευάλωτο- είναι η απόκλιση από το επιθυμητό βάρος, τα προβλήματα ακοής, τα προβλήματα όρασης, οι ορθοσωμικές ανωμαλίες, το χαμηλό ανάστημα, τα δερματικά προβλήματα και η ετερότητα στη σεξουαλικότητα. Τα παραπάνω, μαζί με τις μαθησιακές δυσκολίες, που δεν αφορούν την εξωτερική εμφάνιση, και τις αναπηρίες σχετίζονται με αρνητική εικόνα Εαυτού, και άρα με χαμηλή αυτοεκτίμηση που σχετίζεται θετικά με τη θυματοποίηση.
     Για την αντίληψη των μαθητών ο εκφοβισμός είναι, σε γενικές γραμμές, κάθε ανεπιθύμητη πράξη λεκτικής, φυσικής ή κοινωνικής/σχεσιακής επιθετικότητας. Τα παιδιά αντιλαμβάνονται το φαινόμενο και το αναγνωρίζουν ανάλογα με την ηλικία τους, με τα μικρότερα παιδιά να εστιάζουν στη βασική διάκριση επιθετικών και μη επιθετικών συμπεριφορών, ενώ τα μεγαλύτερα παρατηρείται ότι έχουν μια πιο ξεκάθαρη άποψη για τις αποχρώσεις στην οριοθέτηση της έννοιας.
     Ένας πρόσφατος ορισμός επανατοποθετώντας όλα τα κριτήρια υπό το πρίσμα των νέων δεδομένων, ορίζει ως βασικά χαρακτηριστικά του φαινομένου α) τη στοχευμένη συμπεριφορά, β) την ανισορροπία δύναμης και γ) την πρόκληση βλάβης των θυμάτων. Αν και τυπικά είναι βασική η έννοια της επανάληψης, βλέπουμε ότι αναγνωρίζεται ως ικανή, αλλά όχι τόσο αναγκαία συνθήκη όσο είναι η στοχευμένη («goal oriented») -όχι απλά σκόπιμη (intentional)- εχθρική ενέργεια για τον εκφοβισμό. Με τον τρόπο αυτό δηλώνεται η στενή σύνδεση του φαινομένου με την προληπτική (proactive), παρά με την αντιδραστική (reactive) επιθετικότητα. Στον αναθεωρημένο αυτό ορισμό του σχολικού εκφοβισμού διαφαίνεται και η σημασία της ανισορροπίας δύναμης ως σημαντικό συστατικό στοιχείο του εκφοβισμού το οποίο διαχωρίζει τους θύτες από τα θύματα.
     Η βίαιη, πάντως, και επιθετική συμπεριφορά που χαρακτηρίζεται από τυχαιότητα, μεταξύ παιδιών ίδιας ή παρόμοιας δύναμης (ψυχικής ή σωματικής) και ίσως χωρίς σοβαρές συνέπειες για τα θύματα, δεν αποτελεί σχολικό εκφοβισμό. Αντίθετα, στον εκφοβισμό ως θύμα επιλέγεται το πιο αδύναμο παιδί και η αντίστοιχη συμπεριφορά εναντίον του είναι συστηματική και με σκοπό να επιβεβαιώσει τη δύναμη του θύτη. Επομένως, οι εμπλεκόμενες δυνάμεις δεν είναι ίσης ισχύος, γιατί ο εκφοβισμός αφορά σε «επίδειξη δύναμης μέσα από την επιθετικότητα και την κυριαρχία». Μάλιστα, σε πρόσφατη διερεύνηση ενός εθνικά αντιπροσωπευτικού δείγματος στις Η.Π.Α., οι μαθητές της πρώιμης και της όψιμης εφηβείας που αντιλαμβάνονταν τον δράστη ως έχοντα περισσότερη ισχύ, ανέφεραν ότι υποφέρουν από δυσμενέστερες επιπτώσεις (πχ κατάθλιψη, αυτοκτονικό ιδεασμό) σε σχέση με τα θύματα που δεν αντιλαμβάνονταν δυναμική ασυμμετρία.
     Ο Olweus διαχωρίζει τον σχολικό εκφοβισμό από το παιγνιώδες «πείραγμα». Το «πείραγμα» εκδηλώνεται μεταξύ φίλων, δε στοχεύει, ούτε καταλήγει σε πρόκληση πόνου των άλλων και έχει ως πρόθεση τον αστεϊσμό και τη διασκέδαση αμφοτέρων των πλευρών. Παρόλα αυτά, παραδέχεται ότι το «πείραγμα» μετατρέπεται σε εκφοβισμό, όταν επαναλαμβάνεται με κακοήθεια, όταν προκαλεί δυσφορία στον αποδέκτη και χάνει το αρχικό του νόημα.
     Κατά τον Olweus, στο πλαίσιο του σχολείου, ο εκφοβισμός εκφράζεται είτε με τη σωματική, είτε με τη λεκτική, είτε με την κοινωνική του μορφή.
 
Αλεξάνδρα Γκουλιάμα, Διαπολιτισμικές και σχολικές παράμετροι του σχολικού εκφοβισμού σε παιδιά δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και ψυχολογικά χαρακτηριστικά τους, Διδακτορική Διατριβή, 2020
 
Κείμενο 2: Ντέμιαν
 
Πιστεύω πως το σφύριγμα του Κρόμερ θα με τρόμαζε ακόμα και σήμερα αν το άκουγα στα ξαφνικά. Δεν υπήρχε σκέψη, παιχνίδι ή απασχόληση που να μη διέκοπτε το σφύριγμά του, εκείνο το σφύριγμα που μ’ είχε κάνει σκλάβο του κι έγινε της μοίρας μου πεπρωμένο. Συχνά, τα γλυκά όλο χρώμα φθινοπωρινά απογεύματα πήγαινα στο μικρό αγαπημένο μας κήπο με τα λουλούδια και μια αλλόκοτη παρόρμηση μ’ έσπρωχνε να ξαναγυρίσω στα παιχνίδια του παλιού καιρού, τότε που ήμουνα μικρό αγόρι. Φανταζόμουν πως ήμουν μικρότερος, καλός, αθώος, ειλικρινής και προφυλαγμένος, όμως στο μέσο του παιχνιδιού το σφύριγμα του Κρόμερ, απαίσια τρομαχτικό, με ξάφνιαζε μ’ όλο που το περίμενα, αντηχούσε από κάπου εκεί διακόπτοντας τα παιχνίδια μου και γκρεμίζοντας τα όνειρά μου. Τότε έπρεπε να φύγω και ν’ ακολουθήσω τον βασανιστή μου σε συνοικίες φριχτές, να του δίνω αναφορά και να τον αφήνω να με βασανίζει για λεφτά. Η ιστορία εκείνη κράτησε μόνο μερικές εβδομάδες που ωστόσο μου φάνηκαν χρόνια, ολόκληρη αιωνιότητα. Σπάνια μπορούσα να εξοικονομήσω κάποιο κέρμα των πέντε πφένιχ ή κανένα ασημένιο νόμισμα που το ‘κλεβα από το τραπέζι της κουζίνας σαν άφηνε εκεί η Λίζα το καλάθι με τα ψώνια. Κάθε φορά δεχόμουνα την επίπληξη του Κρόμερ κι ένα σωρό περιφρονητικά λόγια για μένα. Εγώ ήμουν εκείνος που τον κορόιδευε, που τον στερούσε από τη νόμιμη περιουσία του! Τον έκλεβα, τον έκανα δυστυχισμένο! Λίγες φορές είχα νιώσει τόσο βασανισμένος, ποτέ άλλοτε τόσο απελπισμένος ή εξαρτημένος από κάποιον άλλον.
Καθώς πολλές φορές πήγαινα στο βασανιστή μου δίχως λεφτά, άρχισε να σκαρφίζεται άλλους τρόπους για να μη παιδεύει. Μ’ έβαζε να δουλεύω για λογαριασμό του. Τα διάφορα θελήματα που έπρεπε να κάνει για τον πατέρα του τα φόρτωνε τώρα σε μένα. Ή μου ζητούσε να πηδάω δέκα λεπτά στο ένα πόδι ή ακόμα να καρφιτσώνω παλιόχαρτα στα πανωφόρια των περαστικών. Τούτα τα μαρτύρια συνεχίζονταν πολλές νύχτες στον ύπνο μου, καθώς έπλεα στον ιδρώτα μετά από ‘να εφιάλτη.
Αρρώστησα. Οι εμετοί συνέχιζαν, κρύωνα εύκολα, μα τις νύχτες γινόμουν μούσκεμα στον ιδρώτα.
 
Χέρμαν Έσσε, Ντέμιαν, Εκδόσεις γράμματα, 2000
 
ΘΕΜΑ Α
Να παρουσιάσετε σε 70-80 λέξεις τα χαρακτηριστικά του σχολικού εκφοβισμού.
Μονάδες 15
 
Στα χαρακτηριστικά του σχολικού εκφοβισμού εντάσσονται η στοχευμένη επιθετική συμπεριφορά, η ανισορροπία δύναμης μεταξύ θύτη και θύματος, καθώς και η πρόκληση βλάβης στο θύμα. Εκφοβισμό, άλλωστε, κατά την αντίληψη των μαθητών, αποτελεί κάθε επιθετική πράξη λεκτικής, φυσικής ή κοινωνικής μορφής. Μέσω της συστηματικής αυτής επιθετικής συμπεριφοράς απέναντι σε κάποιο αδύναμο παιδί ο θύτης επιχειρεί να επιβεβαιώσει τη δική του δύναμη. Εκφοβισμό μπορεί, πάντως, να αποτελέσει ακόμη και το απλό πείραγμα, αν γίνεται κατ’ επανάληψη και προκαλεί δυσφορία στο παιδί δέκτη.
 
ΘΕΜΑ Β
Β1. Ένα από τα ζητούμενα στον επιστημονικό λόγο είναι η σαφήνεια και η ακρίβεια στη διατύπωση. Πώς επιδιώκεται η εκπλήρωση των ζητουμένων αυτών στην 1η παράγραφο;
Μονάδες 15
 
Η γράφουσα προκειμένου να πετύχει τη ζητούμενη σαφήνεια και ακρίβεια στη διατύπωση των παρουσιαζόμενων στοιχείων αξιοποιεί ορισμένες βοηθητικές επιλογές. Σε πρώτο επίπεδο ορίζει την έννοια της «αντίληψης του Εαυτού» επισημαίνοντας πως σχετίζεται με την αξιολόγηση της αξίας του, καθώς και με την αυτοεκτίμησή του. Ακολούθως διευκρινίζει τη σημασία που έχουν οι ποιότητες αυτές -η αξιολόγηση της αξίας τους και η αυτοεκτίμηση- σε μια ηλικιακή περίοδο, όπως είναι η εφηβεία, κατά την οποία τα παιδιά δυσκολεύονται να κατανοήσουν τη σύνδεση ανάμεσα στον ιδανικό και τον πραγματικό τους Εαυτό. Ενισχυτική ως προς την επίτευξη της σαφήνειας είναι και η επιλογή της γράφουσας να επιμερίζει σε ζεύγη επιμέρους παράγοντες («από την εικόνα που έχουν τα ίδια, αλλά και οι άλλοι για το άτομό τους», «αφ’ ενός από την εικόνα που έχει για την εξωτερική του εμφάνιση, και αφ’ ετέρου από τη δυνατότητα επίτευξης κοινωνικών και ακαδημαϊκών δραστηριοτήτων»).
 
Β2.α. Ποια είναι η πρόθεση της γράφουσας στην 5η παράγραφο και πώς εξυπηρετείται με τους τρόπους οργάνωσης της παραγράφου; (μονάδες 9)
 
Η γράφουσα επιδιώκει να τονίσει πως στο πλαίσιο του σχολικού εκφοβισμού ο θύτης υπερέχει σε επίπεδο ισχύος έναντι του θύματος, με αποτέλεσμα αυτή η ασυμμετρία δύναμης να έχει σημαντικές επιπτώσεις στο θύμα. Επιδιώκει, επίσης, να καθορίσει με μεγαλύτερη σαφήνεια το τι συνιστά εκφοβισμό και τι όχι. Προκειμένου να διαχωρίσει την τυχαία επιθετική συμπεριφορά από τον σχολικό εκφοβισμό, ο οποίος διακρίνεται από συστηματικότητα και αναντιστοιχία ισχύος μεταξύ θύτη και θύματος αξιοποιεί τη σύγκριση-αντίθεση, επισημαίνοντας πως αν η βίαιη συμπεριφορά δεν είναι συστηματική και αν εντοπίζεται μεταξύ παιδιών ίδιας ή παρόμοιας δύναμης, δεν αποτελεί εκφοβισμό. Προκειμένου συνάμα να αναδείξει τις επιπτώσεις του εκφοβισμού, ο οποίος πραγματοποιείται από άτομα υπέρτερης σωματικής ή ψυχικής δύναμης, αξιοποιεί τα παραδείγματα και αποκαλύπτει τη δραματικότητα των συνεπειών (π.χ. κατάθλιψη, αυτοκτονικός ιδεασμός).
 
β. Ποια είναι η λειτουργία του ασύνδετου σχήματος στη 2η παράγραφο; (μονάδες 6)
Μονάδες 15
 
Η γράφουσα αξιοποιεί το ασύνδετο σχήμα προκειμένου να παρουσιάσει τις παραμέτρους εκείνες που επηρεάζουν την αυτοαντίληψη και την αυτοεκτίμηση του ατόμου κατά τρόπο επιγραμματικό. Έτσι, με τη νοηματικά πυκνή αυτή καταγραφή ενισχύεται η πληροφοριακή διάσταση του κειμένου και κατατοπίζεται πιο αποτελεσματικά ο αναγνώστης.
 
Β3. Με βάση την 4η παράγραφο να εξηγήσετε γιατί θεωρείται στενή η σύνδεση της προληπτικής επιθετικότητας με τον εκφοβισμό.
Μονάδες 10
 
Στο πλαίσιο του ορισμού που παραθέτει η γράφουσα για την έννοια του εκφοβισμού διαφαίνεται πως αναγκαία συνθήκη για να θεωρηθεί η βίαιη συμπεριφορά εκφοβισμός είναι το να αποτελεί αυτή στοχευμένη εχθρική ενέργεια· το θύμα, δηλαδή, να έχει εκ των προτέρων επιλεχθεί από τον θύτη. Υπ’ αυτό το πρίσμα ο εκφοβισμός συνιστά προληπτική επιθετικότητα -επιθετικότητα που ξεκινά χωρίς κάποια αφορμή, αλλά ως αποτέλεσμα προγενέστερου σχεδιασμού- και όχι αντιδραστική επιθετικότητα -επιθετικότητα που προκύπτει ως αντίδραση ή ως άμυνα σε κάποια επιθετική ενέργεια που δέχεται το άτομο. Ο εκφοβισμός, επομένως, συνιστά προληπτική επιθετικότητα, εφόσον ο θύτης έχει εκ των προτέρων επιλέξει ως θύμα ένα πιο αδύναμο άτομο, για να έχει την ευκαιρία να επιβεβαιώσει τη δική του υπεροχή δύναμης απέναντί του.  
 
ΘΕΜΑ Γ
Να παρουσιάσετε τη συναισθηματική κατάσταση του νεαρού ήρωα, αξιοποιώντας τρεις κειμενικούς δείκτες. (150-200 λέξεις)
Μονάδες 15
 
Ο Ντέμιαν έχοντας πέσει θύμα της εκφοβιστικής τακτικής του Κρόμερ βρίσκεται σε διαρκή κατάσταση υπερέντασης και βιώνει έντονα συναισθήματα απόγνωσης, καθώς θεωρεί πως δεν μπορεί να γλιτώσει από τον «βασανιστή» του. Το συνθηματικό σφύριγμα του Κρόμερ, που αποτελεί το κάλεσμα στον Ντέμιαν για να τον ακολουθήσει, στοιχειώνει κυριολεκτικά τις σκέψεις και τη ζωή του νεαρού ήρωα, εφόσον σηματοδοτεί την απώλεια της ελευθερίας του, όπως εμφατικά δηλώνεται με τη χρήση μεταφορικού λόγου «μ’ είχε κάνει σκλάβο του κι έγινε της μοίρας μου πεπρωμένο». Κάθε προσπάθεια, άλλωστε, του Ντέμιαν να αισθανθεί ασφαλής και να επιστρέψει σε μια πρότερη εποχή αθωότητας κατέρρεε μόλις ακουγόταν το «απαίσια τρομαχτικό» εκείνο σφύριγμα. Παρά το γεγονός, μάλιστα, πως η κατάσταση αυτή κράτησε μόνο μερικές εβδομάδες, προκάλεσε τέτοια συναισθηματική οδύνη στον ήρωα, ώστε του φαινόταν πως διήρκησε πολύ περισσότερο, όπως το εκφράζει με σχήμα υπερβολής «μου φάνηκαν χρόνια, ολόκληρη αιωνιότητα». Η ένταση, άλλωστε, της οδύνης του ήρωα δηλώνεται με τη χρήση μετοχών «Λίγες φορές είχα νιώσει τόσο βασανισμένος, ποτέ άλλοτε τόσο απελπισμένος ή εξαρτημένος από κάποιον άλλον» και λαμβάνει ακόμη και τη μορφή σωματικής ασθένειας («Αρρώστησα. Οι εμετοί συνέχιζαν, κρύωνα εύκολα…»), γεγονός που φανερώνει πόσο βαθύ αντίκτυπο είχε στην ψυχολογική και σωματική του υγεία.
Ο φόβος, η απελπισία και τα τραυματικά βιώματα του νεαρού ήρωα αποτελούν μια κατάσταση που επαναλαμβάνεται συνεχώς -συχνά χωρίς να φανερώνεται- στη ζωή πολλών ατόμων νεαρής ηλικίας, ιδίως στο χώρο του σχολείου. Πρόκειται για μια κατάσταση που οφείλει να μας προβληματίζει και να μας κινητοποιεί, διότι είναι πραγματικά αδιανόητο να υπάρχουν γύρω μας παιδιά που βιώνουν τέτοιου είδους εμπειρίες.
 
ΘΕΜΑ Δ
Σε ένα άρθρο (350-400 λέξεις) να παρουσιάσετε τις μορφές που λαμβάνει ο σχολικός εκφοβισμός (σωματική, λεκτική και κοινωνική) και να εξηγήσετε γιατί το φαινόμενο αυτό είναι ιδιαίτερα επιζήμιο για τους μαθητές-θύματα.
Μονάδες 30
 
Οι οδυνηρές εκφάνσεις του σχολικού εκφοβισμού
 
     Ο σχολικός εκφοβισμός αποτελεί ένα επώδυνο κοινωνικό φαινόμενο που απασχολεί συχνά την επικαιρότητα λόγω των ακραίων μορφών που λαμβάνει. Ακόμη, ωστόσο, κι όταν δεν γίνεται θέμα της επικαιρότητας, δεν παύει να προκαλεί σημαντική ψυχική και σωματική οδύνη σε πολλά παιδιά, τα οποία καταλήγουν να βιώνουν με φόβο τη σχολική πραγματικότητα. Οι εκφάνσεις του φαινομένου αυτού είναι ποικίλες, αλλά όλες έχουν κοινό παρονομαστή τη βιαιότητα που τις χαρακτηρίζει, όπως και τον ψυχικό τραυματισμό των θυμάτων.
     Η πιο ανησυχητική έκφανση του σχολικού εκφοβισμού είναι η σωματική, εφόσον συχνά δεν περιορίζεται σε ήπιες μορφές σωματικής βίας, αλλά ξεπερνά τα όρια και οδηγεί σε επικίνδυνα σωματικά τραύματα. Είναι, συνάμα, η έκφανση που γίνεται ευκολότερα αντιληπτή λόγω ακριβώς των εμφανών τραυμάτων του θύματος. Οι θύτες καταφεύγουν σε αυτή τη μορφή του εκφοβισμού είτε γιατί συνιστά τον απλούστερο τρόπο να δείξουν την υπεροχή τους είτε γιατί επιδιώκουν να εκτονώσουν μέσω αυτής αισθήματα οργής, αγανάκτησης ή και θλίψης. Τα συναισθήματα αυτά, φυσικά, δεν έχουν σχέση με το εκάστοτε θύμα, αλλά είναι απότοκα δικών τους συγκρουσιακών ή άλλων επώδυνων βιωμάτων.
     Άλλη συνηθισμένη έκφανση του σχολικού εκφοβισμού είναι η άσκηση λεκτικής βίας εις βάρος του θύματος. Οι θύτες τείνουν είτε να εξυβρίζουν το θύμα τους είτε να το απειλούν λεκτικά είτε να επιχειρούν τον εξευτελισμό του με χαρακτηρισμούς που θίγουν βαθύτατα την αξιοπρέπειά του. Πρόκειται για μια μορφή εκφοβισμού, η οποία δεν γίνεται πάντοτε έγκαιρα αντιληπτή, μιας και σε αντίθεση με τη σωματική βία, δεν προκαλεί ορατά τραύματα στο θύμα. Εύλογα, ωστόσο, αποτελεί δυνητικά εξίσου επικίνδυνη μορφή βίας, καθώς ενδέχεται να προκαλέσει τέτοιας έντασης αναστάτωση ή και ψυχική καταρράκωση του θύματος, ώστε να το εξωθήσει σε αυτοκαταστροφικές πράξεις.
      Μια ακόμη μορφή του σχολικού εκφοβισμού είναι εκείνη που βασίζεται στον κοινωνικό αποκλεισμό του θύματος με απώτερο σκοπό να μην έχει τη δυνατότητα συναναστροφής με άλλα άτομα στο πλαίσιο του σχολικού περιβάλλοντος. Η κοινωνική έκφανση του εκφοβισμού επιτυγχάνεται συχνά μέσω της διάδοσης κακόβουλων φημών για το θύμα, καθώς και με την ενεργή αποθάρρυνση των άλλων μαθητών να το συναναστρέφονται είτε με τη χρήση απειλών είτε με τη σκόπιμη γελοιοποίηση όσων το επιχειρούν. Αποτελεί, σαφώς, κι αυτή μια εξαιρετικά επώδυνη εμπειρία για το θύμα, εφόσον καταλήγει απομονωμένο και βιώνει έντονα αισθήματα απόρριψης και απαξίωσης.
     Όπως είναι προφανές, όποια μορφή κι αν λάβει ο εκφοβισμός, επιφέρει σημαντική οδύνη στο θύμα, του προκαλεί συναισθήματα φόβου και κατάθλιψης, και συχνά το ωθεί στη σκέψη να βλάψει τον εαυτό του -ακόμη και να τερματίσει τη ζωή του- προκειμένου να γλιτώσει από ό,τι βιώνει ως αδιάκοπο μαρτύριο. Η απροθυμία, άλλωστε, του παιδιού που υφίσταται εκφοβισμό να παρακολουθήσει τα σχολικά μαθήματα αποτελεί σαφή ένδειξη του προβλήματος που αντιμετωπίζει.
     Ο σχολικός εκφοβισμός συνιστά ένα φαινόμενο με επιπτώσεις που δεν μπορούν να παραγνωριστούν ή να θεωρηθούν διαχειρίσιμες, καθώς αφορούν άτομα μιας ιδιαίτερα ευαίσθητης ηλικίας και κατ’ επέκταση άτομα ευάλωτα ή επιρρεπή σε ακραίες αντιδράσεις. Γι’ αυτό κάθε γονιός, κάθε εκπαιδευτικός, αλλά και κάθε μαθητής οφείλει να βρίσκεται σε επαγρύπνηση και να παρεμβαίνει άμεσα.