Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία Γ΄ Λυκείου: Η Αρχή της Ελευθερίας [Κριτήριο]

Emily Louise Heard
 
Κείμενο I
Η Αρχή της Ελευθερίας –πέρα από την απλοϊκή αρνητικότητα
 
Το ακόλουθο κείμενο έχει αντληθεί από το βιβλίο «Φιλοσοφίες της ελευθερίας» του Αλέξανδρου Κιουπκιολή, περιεχόμενο του οποίου αποτελεί η μελέτη διαφορετικών προσεγγίσεων στην έννοια της ελευθερίας στη νεότερη και σύγχρονη πολιτική σκέψη, και ειδικότερα στα έργα των Κ. Μαρξ, Ι. Καντ, Α. Μπερλίν, Τζ. Στ. Μιλλ, Κ. Καστοριάδη, Μ. Φουκώ κ.α.
 
     Το δοκίμιο Περί Ελευθερίας του Τζων Στιούαρτ Μιλ* διακηρύσσει την περιβόητη Αρχή της Ελευθερίας η οποία χαράσσει τα όρια της νόμιμης κοινωνικής παρέμβασης στη συμπεριφορά του ατόμου και σχηματίζει μια σφαίρα προσωπικής ελευθερίας μέσα στα πλέγματα των κοινωνικών σχέσεων. Η δικαιοδοσία της κοινωνίας πρέπει να περιορίζεται σε εκείνες τις σκέψεις και τις πράξεις του προσώπου που θίγουν τα συμφέροντα των άλλων, ενώ το άτομο πρέπει να διατηρεί την κυριαρχία του σε κάθε απόφαση που αφορά το ίδιο και μόνον. «[Ο] μόνος λόγος, για τον οποίο μπορεί νόμιμα να ασκείται εξουσία σ’ οποιοδήποτε μέλος μιας πολιτισμένης κοινότητας, παρά τη θέλησή του, είναι η αποτροπή της ζημίας των άλλων». Η βλάβη προς άλλα μέρη είναι η αναγκαία (αλλά όχι επαρκής) συνθήκη του νόμιμου εξαναγκασμού, ο οποίος μπορεί να πάρει τη μορφή ποινών που προβλέπονται από το δίκαιο ή κοινωνικών πιέσεων ή άλλων καταναγκασμών και αποτροπών. Η Αρχή της Ελευθερίας θεσπίζει κατ’ ουσίαν έναν νόμο αρνητικής ελευθερίας**, ο οποίος οριοθετεί ένα χώρο ανεμπόδιστης δράσης για τον εαυτό.
     Αλλά το όραμα του Μιλ για την ελευθερία διασχίζει τους στενούς ορίζοντες της αρνητικής ελευθερίας και διαπνέεται από ένα ιδιαίτερο ιδεώδες ατομικής ελευθερίας μέσα στο πεδίο της ανεξαρτησίας που περιγράφει η Αρχή της Ελευθερίας. Η ελευθερία δεν συρρικνώνεται στην απλή απουσία ορίων. Αφορά κυρίως τη θετική δράση: «η μόνη ελευθερία, που είναι άξια του ονόματός της, είναι η ελευθερία να επιδιώκουμε το όφελός μας με το δικό μας τρόπο».
     Η απομάκρυνσή του από τον κοινό φιλελεύθερο τόπο της αρνητικής ελευθερίας γίνεται φανερή από την ιδιαίτερη σημασία που δίνει ο Mιλ στις κομφορμιστικές τάσεις των ατόμων, οι οποίες συνιστούν κατ’ αυτόν σοβαρή απειλή για την ελευθερία. Αν και αναφέρεται συχνά στην ελευθερία ως τη δυνατότητα «να ενεργούμε όπως μας αρέσει», η ελευθερία στην αντίληψή του δεν εξαρτάται αποκλειστικά από τις εκάστοτε επιθυμίες που τυχαίνει να έχει το άτομο, όπως στη συμβατική έννοια της αρνητικής ελευθερίας. Διαφορετικά ο Μιλ δεν θα επέκρινε τον κομφορμισμό λέγοντας ότι αποτελεί μια μέγγενη για την ελευθερία, και θα θεωρούσε ότι τα άτομα είναι ελεύθερα εφόσον πραγματοποιούν τις εκάστοτε προτιμήσεις τους, είτε συμμορφώνονται με κοινωνικές πιέσεις είτε όχι.
     Εν ολίγοις, η οπτική του Μιλ έρχεται σε ρήξη με την αρνητική ελευθερία καθώς η δική του ηθική της ελευθερίας εμφορείται από ένα ισχυρό ενδιαφέρον και μια βαθιά μέριμνα για τον εαυτό. Σκιαγραφεί μια ορισμένη μορφή του βίου ή ένα ιδανικό του προσώπου που αποβλέπει στη διεύρυνση της ατομικής ελευθερίας παρακινώντας το υποκείμενο να αποτινάξει τα βάρη της παράδοσης, τον πέπλο των συμβάσεων και την αδράνεια της συνήθειας.
     Ο Μιλ σφυρηλατεί στενούς εννοιολογικούς δεσμούς μεταξύ της ελευθερίας και της αυτονομίας καθώς αναδεικνύει τη σημασία της συνειδητής, ενεργού συγκρότησης των προσωπικών επιθυμιών, κανόνων και επιδιώξεων. Για να μπορεί ένα υποκείμενο δράσης να θεωρείται ελεύθερο, δεν αρκεί να εκπληρώνει τις επιθυμίες του χωρίς να προσκρούει σε κοινωνικά εμπόδια. Το ελεύθερο υποκείμενο θέτει τους δικούς του κανόνες και στόχους αντί να προσαρμόζεται απλώς σε δεδομένες κοινωνικές προτιμήσεις. Οι ελεύθεροι δρώντες είναι σε θέση να ορίζουν το πρόσωπό τους και επιδίδονται σε μια δραστηριότητα κατασκευής του εαυτού. «Ένα πρόσωπο αισθάνεται ηθικά ελεύθερο όταν αισθάνεται ότι οι συνήθειες ή οι πειρασμοί του δεν είναι κύριοί του, αλλά αυτό είναι κύριος εκείνων: όταν ακόμη και τη στιγμή που υποκύπτει σε αυτά, γνωρίζει ότι θα μπορούσε να αντισταθεί». Η ελευθερία με την ευρύτερη και ριζικότερη έννοια της αυτονομίας εμπερικλείει την ικανότητα του ατόμου να επιφέρει αλλαγές στην προσωπικότητά του σύμφωνα με τις επιθυμίες του. «Αυτό το συναίσθημα, ότι είμαστε σε θέση να μεταβάλουμε τον χαρακτήρα μας εάν το θελήσουμε είναι καθαυτό το συναίσθημα της ηθικής ελευθερίας».
     Αλλά η κατά Μιλ αυτονομία εγγράφεται σε έναν ευρύτερο θεωρητικό και πρακτικό ιστό ελευθερίας. Η αυτόνομη επιλογή δεν μένει τελείως ασαφής και απροσδιόριστη στο περιεχόμενό της. Η ελευθερία έγκειται στην «ελεύθερη ανάπτυξη της ατομικότητας». Αυτή εμπεριέχει την πραγμάτωση των ατομικών κλίσεων και ικανοτήτων, οι οποίες εκδηλώνουν γενικές ανθρώπινες ικανότητες σε διαφορετικούς βαθμούς και μείγματα. Ο Μιλ ασπάζεται το πιστεύω του von Humboldt ότι «ο σκοπός του ανθρώπου… είναι η μέγιστη και αρμονικότατη ανάπτυξη των δυνάμεών του σ’ ένα πλήρες και συνεκτικό σύνολο».
 
Αλέξανδρος Κιουπκιολής, Φιλοσοφίες της ελευθερίας
 
*John Stuart Mill (20 Μαΐου 1806 – 8 Μαΐου 1873), Βρετανός φιλόσοφος, πολιτικός οικονομολόγος και μέλος του Αγγλικού Κοινοβουλίου.
 
** Εννοιολογικός πυρήνας της αρνητικής ελευθερίας είναι η «απουσία... εμποδίων στη δράση» και η δυνατότητα να κάνει καθένας ό,τι θέλει σε έναν ιδιωτικό χώρο ελευθερίας, ο οποίος προστατεύεται από εξωτερικές παρεμβάσεις.
 
Κείμενο II
Ο ιπτάμενος δίσκος
 
«Δεν μπορώ να πιστέψω – έλεγε
πως είναι δυνατόν άνθρωποι να βασανίζουν ανθρώπους».
 
«Μα από που μας ήρθε αυτός – ρωτούσαν
οι συνδαιτυμόνες – μήπως είναι ιπτάμενος δίσκος
που δεν έχει ακόμα προσγειωθεί;»
 
«Μην παραξενεύεστε – είπε ο γεροντότερος
ο άνθρωπος αυτός είναι μάλλον φυτό.
Έχει πολύ πράσινο η φωνή του. Μας φέρνει
το δάσος, θυμίζει πουλιά, έχει
μέσα στα μάτια του το ζεστό καλοκαίρι.
Μην τον φορτώνετε με τις μνήμες σας.
Δε βλέπετε πόσο μας λείπει ένας αθώος;
Ας τον αφήσουμε στις περιπλανήσεις του.
 
Μας χρειάζεται – άλλωστε – ένας άνθρωπος
να πιστεύει πως δεν είναι ποτέ δυνατόν
άνθρωποι να βασανίζουν ανθρώπους».
 
Στέλιος Γεράνης, Τα μικρά μου θαύματα
 
ΘΕΜΑ Α
Να αποδώσετε περιληπτικά το περιεχόμενο των δύο πρώτων παραγράφων του Κειμένου I «Το δοκίμιο Περί Ελευθερίας του Τζων Στιούαρτ Μιλ… να επιδιώκουμε το όφελός μας με το δικό μας τρόπο». (70-80 λέξεις)
 
ΘΕΜΑ Β
Β1. «Αυτό το συναίσθημα, ότι είμαστε σε θέση να μεταβάλουμε τον χαρακτήρα μας εάν το θελήσουμε είναι καθαυτό το συναίσθημα της ηθικής ελευθερίας»
Να αναπτύξετε σε 60-70 λέξεις την ιδέα που εκφράζεται σε αυτό το χωρίο από τον Τ. Μιλ.
 
Β2. Γιατί, κατά τη γνώμη σας, ο Τ. Μιλ εκφράζει την άποψη πως ο κομφορμισμός αποτελεί «μέγγενη για την ελευθερία»;
 
Β3. Να εξηγήσετε σε τι αποσκοπεί η χρήση μεταφορικού λόγου στο πλαίσιο της δεύτερης παραγράφου.
 
Β4. Να αιτιολογήσετε τη χρήση της υποτακτικής έγκλισης στα ακόλουθα χωρία:
- «Η δικαιοδοσία της κοινωνίας πρέπει να περιορίζεται σε εκείνες τις σκέψεις και τις πράξεις του προσώπου που θίγουν τα συμφέροντα των άλλων»
- «[Ο] μόνος λόγος, για τον οποίο μπορεί νόμιμα να ασκείται εξουσία σ’ οποιοδήποτε μέλος μιας πολιτισμένης κοινότητας, παρά τη θέλησή του, είναι η αποτροπή της ζημίας των άλλων»
- «Σκιαγραφεί μια ορισμένη μορφή του βίου ή ένα ιδανικό του προσώπου που αποβλέπει στη διεύρυνση της ατομικής ελευθερίας παρακινώντας το υποκείμενο να αποτινάξει τα βάρη της παράδοσης, τον πέπλο των συμβάσεων και την αδράνεια της συνήθειας.»
 
Β5. Πώς συνδέεται ο τίτλος με το περιεχόμενο του κειμένου;
 
ΘΕΜΑ Γ
Να σχολιάσετε εκείνο το θέμα, από όσα θέτει το ποίημα, που κρίνετε πιο σημαντικό. Να τεκμηριώσετε τη θέση σας. (150-200 λέξεις)
 
ΘΕΜΑ Δ
Αφού μελετήσετε το Κείμενο I, να συντάξετε ένα δοκίμιο στο οποίο θα καταγράφετε τις σκέψεις σας σχετικά: α) με το πώς θα έπρεπε να αξιοποιεί ένα άτομο την ελευθερία σε προσωπικό επίπεδο, και β) με το πότε είναι αποδεκτοί οι περιορισμοί της ελευθερίας ενός ατόμου από την κοινωνία / κράτος. (350-400 λέξεις)
 
Ενδεικτικές απαντήσεις
 
ΘΕΜΑ Α
Ο συγγραφέας παρουσιάζει την Αρχή της Ελευθερίας του Τζων Μιλ, η οποία προσδιορίζει τα όρια της θεμιτής κοινωνικής παρέμβασης στη συμπεριφορά των ατόμων και το ιδεατό ποιόν της ατομικής ελευθερίας. Η κοινωνία, κατά τον Μιλ, δικαιούται να παρεμβαίνει, με την επιβολή ποινών ή καταναγκασμών, όταν οι πράξεις του ατόμου ζημιώνουν τους άλλους, ενώ το άτομο αποφασίζει ελεύθερα για όσα αφορούν μόνο τον εαυτό του. Η πλήρης ελευθερία του ατόμου, ωστόσο, δεν περιορίζεται στην απουσία ορίων, συνιστά την επιδίωξη του ατομικού οφέλους μέσω της θετικής δράσης.
 
Β1. Το πραγματικό νόημα της ηθικής ελευθερίας, κατά τον Τ. Μιλ, είναι η δυνατότητα του ατόμου να επιφέρει κατά βούληση αλλαγές στον χαρακτήρα του, χωρίς να δεσμεύεται από τις συνήθειες και τους πειρασμούς στους οποίους τείνει να ενδίδει. Ηθικά ελεύθερο, άρα, είναι το άτομο που έχει τον πλήρη έλεγχο του εαυτού του, δρα αυτόνομα και δεν δεσμεύεται από τις συνήθειες εκείνες που συχνά αποκτούν τόσο καίρια θέση στη ζωή ενός ανθρώπου, ώστε καταλήγουν να υπαγορεύουν σημαντικό μέρος των αποφάσεών του.  
 
Β2. Η τάση των ανθρώπων να προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους στο πλαίσιο συνηθειών και αντιλήψεων της κοινωνίας στην οποία ανήκουν, ακόμη κι αν αυτό δεν τους εκφράζει, αποτελεί, κατά τον Μιλ, μέγγενη για την ελευθερία τους, εφόσον τους αποτρέπει από το να την αξιοποιήσουν κατά τρόπο που οι ίδιοι πραγματικά επιθυμούν. Η υποχώρηση, επομένως, στις διάφορες κοινωνικές πιέσεις και η ανάγκη του ατόμου να μη διαφοροποιείται από τους άλλους, το οδηγούν συχνά σε μια επιζήμια για την ελευθερία του υιοθέτηση συνηθειών ξένων προς τη δική του ιδιοσυγκρασία, η οποία υπονομεύει και περιορίζει επί της ουσίας την ελευθερία του, αφού το δεσμεύει σε επιλογές που δεν το ευχαριστούν, και τις οποίες ακολουθεί υπό συνθήκες πίεσης. Απεμπολεί, υπ’ αυτή την έννοια, το δικαίωμά του στην ελεύθερη και αυτόνομη δράση στο όνομα της κοινωνικής προσαρμογής και του ομαλού συγχρωτισμού.
 
Β3. Ο συγγραφέας προκειμένου να αποδώσει με μεγαλύτερη έμφαση και ενάργεια την ευρύτερη έννοια που λαμβάνει η ελευθερία στη σκέψη του Τ. Μιλ, αξιοποιεί μεταφορικό λόγο («διασχίζει τους στερνούς ορίζοντες της αρνητικής ελευθερίας»). Με τον τρόπο αυτό κεντρίζει το ενδιαφέρον του αναγνώστη και, συνάμα, αποδίδει δραστικότερα την ιδέα πως η ουσία της ελευθερίας δεν ταυτίζεται με την «αρνητική ελευθερία» -απουσία ορίων στη δράση του ατόμου- («δεν συρρικνώνεται στην απλή απουσία ορίων»), αλλά οδηγείται σε μια πιο επωφελή κατάσταση, στο πλαίσιο της οποίας το άτομο μέσω της θετικής δράσης επιδιώκει συνειδητά ό,τι λειτουργεί προς όφελός του. Γίνεται, επομένως, αντιληπτό πως η αρνητική ελευθερία -απουσία ορίων- συνιστά περιορισμένη πρόσληψη της ελευθερίας («στενούς ορίζοντες», «συρρικνώνεται»), εφόσον δεν εμπεριέχει το ιδεώδες της επιδίωξης κάποιου απτού οφέλους, πέραν από την απλή αίσθηση πως δεν υπάρχουν εμπόδια στη δράση του ατόμου.
 
Β4. «Η δικαιοδοσία της κοινωνίας πρέπει να περιορίζεται σε εκείνες τις σκέψεις και τις πράξεις του προσώπου που θίγουν τα συμφέροντα των άλλων»
 
- Η χρήση της υποτακτικής στο συγκεκριμένο χωρίο δηλώνει υποχρέωση (απρόσωπο ρήμα πρέπει + υποτακτική). Ειδικότερα, μέσω της υποτακτικής δηλώνεται πως είναι αναγκαίο να τίθενται όρια στη δικαιοδοσία παρέμβασης της κοινωνίας στη δράση και στις σκέψεις ενός πολίτη, ώστε να μην θίγεται το δικαίωμά του στην ελευθερία. Η παρέμβαση της κοινωνίας, επομένως, γίνεται αποδεκτή όταν περιορίζεται στις πράξεις ή τις σκέψεις του ατόμου που θίγουν τα συμφέροντα των άλλων πολιτών.
 
«[Ο] μόνος λόγος, για τον οποίο μπορεί νόμιμα να ασκείται εξουσία σ’ οποιοδήποτε μέλος μιας πολιτισμένης κοινότητας, παρά τη θέλησή του, είναι η αποτροπή της ζημίας των άλλων.»
 
- Η υποτακτική στο συγκεκριμένο χωρίο δηλώνει δυνατότητα -κάτι, δηλαδή, που μπορεί να συμβεί- και συνάμα προϋπόθεση, εφόσον καταγράφεται ο βασικός όρος υπό τον οποίο μπορεί να ασκηθεί κατά τρόπο νόμιμο εξουσία σε κάποιον πολίτη, παρά τη θέλησή του, που είναι η αποτροπή πρόκλησης ζημίας σε άλλα πρόσωπα.
 
«Σκιαγραφεί μια ορισμένη μορφή του βίου ή ένα ιδανικό του προσώπου που αποβλέπει στη διεύρυνση της ατομικής ελευθερίας παρακινώντας το υποκείμενο να αποτινάξει τα βάρη της παράδοσης, τον πέπλο των συμβάσεων και την αδράνεια της συνήθειας.»
 
- Η υποτακτική στο συγκεκριμένο χωρίο, όπως υποδηλώνεται και από τη χρήση της μετοχής «παρακινώντας», δηλώνει προτροπή (προτρεπτική υποτακτική). Ειδικότερα, ο Τ. Μιλ προτρέπει και παραινεί τους ανθρώπους να «αποτινάξουν» τα βάρη της παράδοσης, το πέπλο των συμβάσεων και την αδράνεια της συνήθειας προκειμένου να βιώσουν πληρέστερα την ατομική τους ελευθερία. Η παράδοση και οι συμβάσεις μιας κοινωνίας συχνά αποτελούν μορφές έξωθεν πίεσης, η οποία οδηγεί το άτομο σε έναν προκαθορισμένο τρόπο ζωής, όπως η συνήθεια αποτελεί έναν εσωτερικό δεσμό που καθηλώνει το άτομο στην αδράνεια της μονοτονίας και του περιορισμένου βίου.
 
Β5. Ο τίτλος «Η Αρχή της Ελευθερίας –πέρα από την απλή αρνητικότητα» συνδέεται στενά με το περιεχόμενο του κειμένου, καθώς αποδίδει συνοπτικά το κύριο ζητούμενο που παρουσιάζεται και επεξηγείται σε αυτό. Ειδικότερα, ο συγγραφέας καταπιάνεται στο συγκεκριμένο κείμενο με την «Αρχή», τον θεμελιώδη, δηλαδή, κανόνα της «Ελευθερίας, όπως αυτή προσδιορίζεται στο δοκίμιο Περί Ελευθερίας του Τ. Μιλ. Αξίζει να προσεχθεί πως με τη χρήση κεφαλαίων γραμμάτων υποδηλώνεται πως η λέξη αρχή δεν σημαίνει ξεκίνημα και πως η έννοια της ελευθερίας δεν περιορίζεται νοηματικά σε μία μόνο πτυχή της. Επιπρόσθετα, η διευκρινιστική φράση -όπως αυτό διαφαίνεται από τη χρήση της παύλας- «πέρα από την απλή αρνητικότητα», υποδηλώνει πως η Αρχή αυτή κινείται πέρα από τα όρια της αρνητικής ελευθερίας, η οποία σηματοδοτεί απλώς την απουσία ορίων στη δράση του ατόμου.  
 
Γ. Το σημαντικότερο, κατά τη γνώμη μου, θέμα του ποιήματος σχετίζεται με τη σκληρότητα που έχει επικρατήσει στην κοινωνία μας, η οποία εξοστρακίζει κάθε αγαθή ή αγνή θέαση των πραγμάτων αντιμετωπίζοντάς την ως ανεδαφική. Το θέμα αυτό αναδεικνύεται εμφατικά μέσα από την αντίθεση της γνώμης του ενός («Δεν μπορώ να πιστέψω…»), ο οποίος στέκει έκπληκτος απέναντι στο γεγονός της βιαιότητας μεταξύ των ανθρώπων, και της αντίδρασης των πολλών («Μα από πού μας ήρθε αυτός…»), οι οποίοι τον αντικρίζουν ως παραδοξότητα. Όπως, μάλιστα, επισημαίνεται ήδη από τον τίτλο του κειμένου («Ο ιπτάμενος δίσκος»), ο αγαθός άνθρωπος μοιάζει με κάτι το εντελώς ξένο που δεν έχει καμία επαφή με την πραγματικότητα. Η ιδιαιτερότητα, όπως και η αξία της ψυχικής αγνότητας του ενός αυτού προσώπου, παρουσιάζεται με δραστικό τρόπο μέσα από τα λόγια του γεροντότερου ανθρώπου, ο οποίος με τη χρήση μεταφορικού λόγου («ο άνθρωπος αυτός είναι μάλλον φυτό»), καθώς και ασύνδετου σχήματος («Μας φέρνει το δάσος, θυμίζει πουλιά, έχει μέσα στα μάτια του το ζεστό καλοκαίρι»), επιχειρεί να τονίσει στους γύρω του πόσο έχει λείψει από την ανθρώπινη κοινωνία η ξεχασμένη πια αρετή της αθωότητας.
Πρόκειται για ένα θέμα ιδιαίτερης σημασίας, εφόσον ο κυνισμός και η σκληρότητα των ανθρώπων τείνουν να αποτελέσουν τον κανόνα, έστω κι αν αποτελούν βασική πηγή πολλών δεινών. Η κοινωνία μας, όπως το επισημαίνεται και στο ποίημα, «χρειάζεται» ανθρώπους που να μην αποδέχονται πως έχουμε φτάσει στο σημείο να αποδεχόμαστε ως μέρος της ζωής μας τη βιαιότητα και την απανθρωπιά.
 
Δ.
Επωφελής αξιοποίηση της ατομικής ελευθερίας
 
     Η ατομική ελευθερία αποτελεί ένα πολύτιμο δικαίωμα, κατεκτημένο με αγώνες, το οποίο είναι σημαντικό να αξιοποιείται γόνιμα και ουσιαστικά, ώστε κάθε άτομο να αποκομίζει το μέγιστο δυνατό προσωπικό όφελος. Πρόκειται, άλλωστε, για την ελευθερία εκείνη που επιτρέπει στο άτομο να αναπτύσσει και να ολοκληρώνει αυτόνομα την προσωπικότητά του σε κάθε επίπεδο -ψυχικό, πνευματικό, επαγγελματικό, βούλησης, έκφρασης, δημιουργίας, δράσης κ.λπ.-, επιδιώκοντας την αρμονικότερη δυνατή ανάπτυξη των ικανοτήτων του.
     Πρώτιστο ζητούμενο είναι να γίνεται αντιληπτό από κάθε νέο άνθρωπο πως η ατομική ελευθερία δεν θα πρέπει να ταυτίζεται με την ασαφή εκείνη κατάσταση κατά την οποία το άτομο είναι ελεύθερο να «κάνει ό,τι θέλει», καθώς υπάρχει ο κίνδυνος να θεωρηθεί πως πρόκειται για μια κατάσταση ασύδοτης -και κάποτε αυτοκαταστροφικής- δράσης. Προσωπική ελευθερία, άρα, δεν σημαίνει την απουσία ορίων και περιορισμών, αλλά το δικαίωμα του ατόμου να επιλέγει ελεύθερα το πώς θα διαμορφώσει τον εαυτό του, ακολουθώντας τις ατομικές του κλίσεις και αξιοποιώντας τις ικανότητές του.
     Προκειμένου, συνάμα, να επιτευχθεί η επωφελής αξιοποίηση της ατομικής ελευθερίας, κάθε νέος θα πρέπει να αποδεσμεύει τον εαυτό του τόσο από τις προσδοκίες του άμεσου περιβάλλοντός του, όσο και από κοινωνικά πρότυπα ξένα προς τις δικές του επιθυμίες και επιδιώξεις, ώστε να χαράζει αυτόνομα τη δική του ιδεατή πορεία. Στόχος του οφείλει να είναι η πλησιέστερη στον αληθινό του εαυτό βίωση της ζωής του και κατ’ επέκταση η διαμόρφωση της προσωπικότητάς του μέσα από κατάλληλες επιλογές, είτε πρόκειται για το αντικείμενο το σπουδών του και το μελλοντικό του επάγγελμα, είτε για το πώς αντικρίζει την πραγματικότητα και τι θεωρεί ο ίδιος ουσιώδες και άξιο να διεκδικηθεί.
     Η έννοια της ατομικής ελευθερίας, πάντως, δεν θα πρέπει να παρερμηνεύεται ως κάποιου είδους δικαίωμα πλήρους και ανεξέλεγκτης ελευθερίας δράσης, διότι, όπως είναι εύλογο, σε κάθε δημοκρατική κοινωνία η ελευθερία του ενός δεν μπορεί να παραβλάπτει ή να περιορίζει την ασφάλεια και την προσωπικότητα του άλλου. Ως εκ τούτου η κοινωνία -συχνά μέσω του κράτους- έχει τη δυνατότητα να παρεμβαίνει ζητώντας και επιβάλλοντας τον περιορισμό της ελευθερίας ενός ατόμου, όταν εκείνο ξεπερνά τα όρια και δρα κατά τρόπο που θέτει σε κίνδυνο ή ζημιώνει τους συμπολίτες του.
     Κάθε πολίτης έχει, λοιπόν, το δικαίωμα να κάνει τις προσωπικές εκείνες επιλογές που θα του επιτρέψουν να αναπτύξει τον εαυτό του με τον πλέον θετικό, κατά τη δική του κρίση, τρόπο. Το δικαίωμα αυτό, ωστόσο, που εμπεριέχεται στην ατομική του ελευθερία, δεν του επιτρέπει να δρα κατά τρόπο επιζήμιο για τους άλλους, εφόσον η προσωπική του ελευθερία περιορίζεται σε ό,τι αφορά τον ίδιο και μόνο.
    
1ο ζητούμενο: Αξιοποιήσιμες ιδέες από το κείμενο αναφοράς
- Η ατομική ελευθερία δεν συρρικνώνεται στην απλή απουσία ορίων… είναι η ελευθερία να επιδιώκουμε το όφελός μας με το δικό μας τρόπο.
- Η ελευθερία στην αντίληψη του Μιλ δεν εξαρτάται αποκλειστικά από τις εκάστοτε επιθυμίες που τυχαίνει να έχει το άτομο, καθώς αυτές ενδέχεται να συμμορφώνονται με κοινωνικές πιέσεις.
- Η ηθική ελευθερία του Μιλ εμφορείται από ένα ισχυρό ενδιαφέρον και μια βαθιά μέριμνα για τον εαυτό.
- Ο Μιλ σφυρηλατεί στενούς εννοιολογικούς δεσμούς μεταξύ της ελευθερίας και της αυτονομίας καθώς αναδεικνύει τη σημασία της συνειδητής, ενεργού συγκρότησης των προσωπικών επιθυμιών, κανόνων και επιδιώξεων.
- Το ελεύθερο υποκείμενο θέτει τους δικούς του κανόνες και στόχους αντί να προσαρμόζεται απλώς σε δεδομένες κοινωνικές προτιμήσεις. Οι ελεύθεροι δρώντες είναι σε θέση να ορίζουν το πρόσωπό τους και επιδίδονται σε μια δραστηριότητα κατασκευής του εαυτού.
- Η ελευθερία έγκειται στην «ελεύθερη ανάπτυξη της ατομικότητας». Αυτή εμπεριέχει την πραγμάτωση των ατομικών κλίσεων και ικανοτήτων.
 
2ο ζητούμενο: Αξιοποιήσιμες ιδέες από το κείμενο αναφοράς
- Η δικαιοδοσία της κοινωνίας πρέπει να περιορίζεται σε εκείνες τις σκέψεις και τις πράξεις του προσώπου που θίγουν τα συμφέροντα των άλλων, ενώ το άτομο πρέπει να διατηρεί την κυριαρχία του σε κάθε απόφαση που αφορά το ίδιο και μόνον.
- «[Ο] μόνος λόγος, για τον οποίο μπορεί νόμιμα να ασκείται εξουσία σ’ οποιοδήποτε μέλος μιας πολιτισμένης κοινότητας, παρά τη θέλησή του, είναι η αποτροπή της ζημίας των άλλων».
- Η βλάβη προς άλλα μέρη είναι η αναγκαία (αλλά όχι επαρκής) συνθήκη του νόμιμου εξαναγκασμού, ο οποίος μπορεί να πάρει τη μορφή ποινών που προβλέπονται από το δίκαιο ή κοινωνικών πιέσεων ή άλλων καταναγκασμών και αποτροπών.