Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Μια εκπαίδευση για την Ανθρωπότητα

Maria Rabinky

 
Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Μια εκπαίδευση για την Ανθρωπότητα
 
Κείμενο I: Μια εκπαίδευση για την Ανθρωπότητα

Εισαγωγικό σημείωμα
Στην πραγματεία του "Περί Παιδαγωγικής" (1803) ο Ιμμάνουελ Καντ περιλαμβάνει μια σειρά πρακτικών συμβουλών και υποδείξεων για γονείς και παιδαγωγούς στο καθημερινό τους έργο της ανατροφής και εκπαίδευσης του εξελισσόμενου ανθρώπου από την πρώτη παιδική ηλικία έως την εφηβεία. Στο παρακάτω απόσπασμα ο φιλόσοφος δίνει μια «κοσμοπολίτικη» διάσταση στην Παιδεία.
 
Κείμενο
     Ο άνθρωπος δεν γίνεται άνθρωπος παρά μόνο μέσω της εκπαίδευσης. Δεν είναι παρά μόνο αυτό που τον έχει καταστήσει η εκπαίδευση. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο άνθρωπος εκπαιδεύεται πάντα από άλλους ανθρώπους και μάλιστα από άλλους ανθρώπους, οι οποίοι επίσης έχουν εκπαιδευτεί με τη σειρά τους. [...] Η εκπαίδευση είναι μια τέχνη η πρακτική της οποίας πρέπει να τελειοποιείται από γενεά σε γενεά. Κάθε γενεά που διδάχθηκε τις γνώσεις των προηγουμένων είναι πάντα πιο κατάλληλη να εδραιώσει μια εκπαίδευση, η οποία θα αναπτύξει με σωστό και αρμονικό τρόπο όλες τις φυσικές προδιαθέσεις του ανθρώπου και με αυτό τον τρόπο θα οδηγήσει το ανθρώπινο είδος στον προορισμό του. [...]. Για το λόγο αυτόν η εκπαίδευση είναι το μείζον και το δυσκολότερο πρόβλημα το οποίο μπορεί να αντιμετωπίσει ο άνθρωπος. Στην πραγματικότητα, τα φώτα εξαρτώνται από την εκπαίδευση και η εκπαίδευση εξαρτάται από τα φώτα. [...].
     Υπάρχει μια αρχή της τέχνης της εκπαίδευσης την οποία ιδιαιτέρως οι άνθρωποι που κάνουν σχεδιασμούς διδασκαλίας θα έπρεπε να έχουν πάντα υπόψη τους: τα παιδιά δεν πρέπει να εκπαιδεύονται μόνο σύμφωνα με την παρούσα κατάσταση του ανθρώπινου είδους, αλλά σύμφωνα με την πιθανή και καλύτερη μελλοντική κατάσταση του, δηλαδή, σύμφωνα με την Ιδέα της Ανθρωπότητας και με τον τελικό προορισμό της. Αυτή η αρχή έχει μεγάλη σημασία. Συνήθως οι γονείς εκπαιδεύουν τα παιδιά τους με μοναδικό σκοπό να τα προσαρμόσουν στον σύγχρονο κόσμο, όσο διεφθαρμένος και αν είναι. Θα έπρεπε μάλλον να τους δίνουν μια καλύτερη εκπαίδευση, με σκοπό να μπορεί να προκύψει μια καλύτερη κατάσταση στο μέλλον. Παρουσιάζονται όμως δύο εμπόδια για αυτό:
     1) Συνήθως, οι γονείς δεν ανησυχούν παρά μόνο για ένα πράγμα: να τα καταφέρουν τα παιδιά τους, όταν βγουν στον κόσμο και 2) οι πρίγκηπες δεν θεωρούν τους υπηκόους τους καλύτερους από όργανα για τα σχέδια τους.
     Οι γονείς σκέφτονται το σπίτι τους, οι πρίγκηπες σκέφτονται τη χώρα τους. Ούτε οι μεν ούτε οι δε έχουν ως τελικό σκοπό το παγκόσμιο καλό και την τελειότητα για την οποία είναι προορισμένη η ανθρωπότητα και για την οποία διαθέτει την προδιάθεση. Η σύλληψη ενός σχεδίου εκπαίδευσης όμως θα έπρεπε να λάβει κοσμοπολίτικο προσανατολισμό. Μήπως, τότε, το παγκόσμιο καλό είναι μια Ιδέα η οποία μπορεί να βλάψει το προσωπικό καλό; Σε καμία περίπτωση! Ακόμα και αν φαίνεται ότι πρέπει να θυσιαστούν ορισμένα πράγματα, κατά βάθος πάντα ενεργεί κάποιος καλύτερα για το καλό του παρόντος, όταν υπηρετεί αυτή την Ιδέα. Και τι υπέροχες συνέπειες τη συνοδεύουν! Η καλή εκπαίδευση είναι ακριβώς η πηγή από την οποία αναβλύζουν όλα τα αγαθά αυτού του κόσμου. Οι σπόροι που βρίσκονται μέσα στον άνθρωπο πρέπει να αναπτυχθούν. Επειδή δεν υπάρχουν μεταξύ των φυσικών προδιαθέσεων του ανθρώπου αρχές που να οδηγούν στο κακό. Η μόνη αιτία του κακού είναι ότι η φύση δεν υπακούει σε κανόνες. Στον άνθρωπο υπάρχουν σπόροι μόνο για το καλό.
 
IMMANUEL ΚΑΝΤ, Σκέψεις περί εκπαίδευσης, εισαγωγή
Μτφ. Βαγγέλης Νικολόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. 271-272).
 
Κείμενο II: Θηλιές
 
Μία γυναίκα
παλεύει με νύχια και δόντια
να κρατήσει τον έρωτα
ενός άντρα που κάποτε την αγάπησε
τόσο ή έτσι
που δεν φοβήθηκε
τόσο ή έτσι
που τα λόγια έρρεαν
σαν μέλι από το στόμα του
ύφασμα πλεγμένο με λέξεις αγάπης
ο άντρας δεν μπορεί ξανά να τις πει
όμως οι λέξεις έχουν πια για μια φορά πλεχτεί
ο άνδρας που τις ύφανε πλέον θα τις ξηλώνει
όταν δεν έχει παρά το νήμα απομείνει
η γυναίκα το παίρνει μαζί της
η γυναίκα μοιχός μυστικά δένει
τον επόμενο με τον προηγούμενο
πλέκει μόνη αυτές τις θηλιές
τις λέξεις θηλιές που θέλει να ακούσει
τις μύχιες θηλιές της αρχής και του τέλους
τις θηλιές του για πάντα
 
Φοίβη Γιαννίση, Ραψωδία, Εκδόσεις GUTENBERG
 
ΘΕΜΑ Α
Να αποδώσετε περιληπτικά (60-70 λέξεις) το περιεχόμενο των τριών τελευταίων παραγράφων του κειμένου (Υπάρχει μια αρχή της τέχνης της εκπαίδευσης… υπάρχουν σπόροι μόνο για το καλό).
 
ΘΕΜΑ Β
Β1. Να εξηγήσετε με δικά σας λόγια το νόημα της ακόλουθης φράσης του κειμένου: «Ο άνθρωπος δεν γίνεται άνθρωπος παρά μόνο μέσω της εκπαίδευσης. Δεν είναι παρά μόνο αυτό που τον έχει καταστήσει η εκπαίδευση.» (60-70 λέξεις).
 
Β2. Πώς τεκμηριώνει ο συγγραφέας τον ακόλουθο ισχυρισμό του σε νοηματικό επίπεδο και με ποιες γλωσσικές επιλογές -τουλάχιστον τρεις- εκφράζει τη βεβαιότητα της τεκμηρίωσης αυτής;
«Μήπως, τότε, το παγκόσμιο καλό είναι μια Ιδέα η οποία μπορεί να βλάψει το προσωπικό καλό; Σε καμία περίπτωση!»
 
Β3. Στο ακόλουθο χωρίο να αιτιολογήσετε τη χρήση της υποτακτικής έγκλισης: «Η εκπαίδευση είναι μια τέχνη η πρακτική της οποίας πρέπει να τελειοποιείται από γενεά σε γενεά. Κάθε γενεά που διδάχθηκε τις γνώσεις των προηγουμένων είναι πάντα πιο κατάλληλη να εδραιώσει μια εκπαίδευση, η οποία θα αναπτύξει με σωστό και αρμονικό τρόπο όλες τις φυσικές προδιαθέσεις του ανθρώπου και με αυτό τον τρόπο θα οδηγήσει το ανθρώπινο είδος στον προορισμό του.»
 
Β4. Πώς αντιμετωπίζουν, κατά τον συγγραφέα, οι έχοντες την εξουσία τους πολίτες της χώρας τους; Πώς η στάση τους αυτή παρεμποδίζει τη ζητούμενη εκπαιδευτική διαδικασία;
 
ΘΕΜΑ Γ
Να παρουσιάσετε και να αιτιολογήσετε τη συμπεριφορά της ηρωίδας του ποιήματος (Κείμενο II), αξιοποιώντας τους κατάλληλους κειμενικούς δείκτες (150-200 λέξεις)
 
ΘΕΜΑ Δ
Πώς αντιλαμβάνεστε τον κοσμοπολίτικο προσανατολισμό που οφείλει να έχει το σχέδιο εκπαίδευσης των νέων; Πώς η εκπαίδευση αυτού του είδους υπηρετεί το παγκόσμιο καλό; Να δώσετε την απάντησή σας σε ένα άρθρο (350-400 λέξεων) αξιοποιώντας ιδέες από το κείμενο αναφοράς, καθώς και δικές σας σκέψεις.
 
Ενδεικτικές απαντήσεις
 
ΘΕΜΑ Α
Βασική αρχή της εκπαίδευσης, κατά τον συγγραφέα, είναι να εκπαιδεύονται τα παιδιά σύμφωνα και με την μελλοντική καλύτερη κατάσταση της ανθρωπότητας. Οι γονείς, ωστόσο, επιζητούν κυρίως την προσαρμογή τους στην παροντική κατάσταση και οι άρχοντες την εξυπηρέτηση των σκοπών τους για τη χώρα. Κανείς από αυτούς δεν σκέφτεται το παγκόσμιο καλό, παραγνωρίζοντας πως μια ουσιαστική εκπαίδευση, κοσμοπολίτικου χαρακτήρα, θα προσέφερε πλείστα θετικά στοιχεία, βελτιώνοντας και την παρούσα κατάσταση, εφόσον θα ανέπτυσσε την έμφυτη προδιάθεση των νέων για το καλό.
 
ΘΕΜΑ Β
Β1. Ο εξευγενισμός του ανθρώπου, η εμπέδωση θεμελιωδών αρετών, όπως είναι η ενσυναίσθηση, η αλληλεγγύη κι ο σεβασμός για τους άλλους, καθώς και η αναγνώριση της απόλυτης αξίας της ανθρώπινης ζωής, προκύπτουν χάρη στην εκπαίδευση. Η όλη ταυτότητα, άλλωστε, ενός ατόμου βασίζεται κυρίως και πρωτίστως στις αρχές, στο ήθος, στις ιδέες και στις αντιλήψεις που έχει διαμορφώσει μέσω της εκπαιδευτικής διαδικασίας στο πλαίσιο τόσο του σχολείου όσο και του οικογενειακού και άμεσου κοινωνικού του περιβάλλοντος.  
 
Β2. Ο συγγραφέας προκειμένου να τεκμηριώσει τον ισχυρισμό του αξιοποιεί αρχικά ένα επιχείρημα (δεδομένο), σύμφωνα με το οποίο η επιδίωξη του παγκόσμιου καλού, μέσω μιας ανάλογα προσανατολισμένης εκπαίδευσης, υπηρετεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τη βελτίωση του παρόντος και των άμεσων συνθηκών που επικρατούν σε αυτό, οδηγώντας στις καλύτερες δυνατές συνέπειες, έστω κι αν σε πρώτο επίπεδο μια τέτοια στόχευση φαίνεται πως απαιτεί τη θυσία ορισμένων ατομικών συμφερόντων. Ακολούθως, προκειμένου να συνδέσει το επιχείρημα (δεδομένο) αυτό με τον ισχυρισμό, παραθέτει μια γενικά αποδεκτή άποψη (εγγύηση), σύμφωνα με την οποία η καλή εκπαίδευση -εν προκειμένω μια εκπαίδευση κοσμοπολίτικου προσανατολισμού- είναι η πηγή από την οποία προκύπτουν όλα τα θετικά στοιχεία σε αυτό τον κόσμο. Υποστηρίζει, μάλιστα, την ισχύ της άποψης αυτής (εγγύησης) με την παράθεση μιας εμπειρικής αλήθειας (υποστήριξη), σύμφωνα με την οποία είναι αναγκαίο να αναπτύσσονται οι προδιαθέσεις των ανθρώπων, μέσω της εκπαίδευσης, εφόσον δεν υπάρχει στους ανθρώπους καμία προδιάθεση που να οδηγεί στο κακό. Προλαβαίνει, συνάμα, τις τυχόν αντιρρήσεις (αντίκρουση), επισημαίνοντας πως το κακό δεν προκύπτει λόγω κάποιας σχετικής προδιάθεσης των ανθρώπων, αλλά επειδή η φύση δεν ακολουθεί κανόνες, με αποτέλεσμα να φέρνει τους ανθρώπους συνεχώς αντιμέτωπους με νέες αντιξοότητες.
Γλωσσικές επιλογές του συγγραφέα μέσω των οποίων διαφαίνεται η αίσθηση βεβαιότητας για την ορθότητα της τεκμηρίωσης είναι, μεταξύ άλλων, οι ακόλουθες: α) η χρήση της οριστικής έγκλισης για να δηλωθεί πως οι εκφραζόμενες απόψεις θεωρούνται αληθείς και βέβαιες (π.χ. Η καλή εκπαίδευση είναι ακριβώς η πηγή από την οποία αναβλύζουν όλα τα αγαθά αυτού του κόσμου), β) η αξιοποίηση του γ΄ προσώπου για να αποδοθεί αντικειμενικότητα και καθολικότητα στις σχετικές απόψεις του γράφοντος (π.χ. πάντα ενεργεί κάποιος καλύτερα για το καλό του παρόντος, όταν υπηρετεί αυτή την Ιδέα), γ) η χρήση του θαυμαστικού για να τονιστεί εμφατικά η βεβαιότητα του συγγραφέα, όπως και η πεποίθησή του πως η επιδίωξη του παγκόσμιου καλού, όπως και η ως προς αυτό προσανατολισμένη εκπαίδευση συνιστούν αμιγώς θετικά στοιχεία (π.χ. Σε καμία περίπτωση! / Και τι υπέροχες συνέπειες τη συνοδεύουν!), και δ) η αξιοποίηση της υποτακτικής έγκλισης προκειμένου να δηλωθεί η έννοια της υποχρέωσης σε ό,τι αφορά τις εκπαιδευτικές επιδιώξεις των ανθρώπων (π.χ. Οι σπόροι που βρίσκονται μέσα στον άνθρωπο πρέπει να αναπτυχθούν).
 
Β3. Στην πρώτη περίοδο του χωρίου αυτού γίνεται χρήση της υποτακτικής για να δηλωθεί υποχρέωση με το σχήμα απρόσωπο ρήμα «πρέπει» και υποτακτική «να τελειοποιείται», ώστε να δηλωθεί εμφατικά η υποχρέωση κάθε νέας γενιάς να βελτιστοποιεί την τέχνη της εκπαίδευσης.
Στη δεύτερη περίοδο του χωρίου αυτού γίνεται χρήση της υποτακτικής για να δηλωθεί η έννοια της δυνατότητας. Ειδικότερα, η υποτακτική «να εδραιώσει» αξιοποιείται για να τονίσει πως κάθε νεότερη γενιά είναι η καταλληλότερη για να δώσει μια νέα ώθηση στην εκπαίδευση, ώστε να αναπτυχθούν αρμονικότερα οι φυσικές προδιαθέσεις των ανθρώπων και να οδηγηθεί έτσι το ανθρώπινο είδος στον προορισμό του.
 
Β4. Σύμφωνα με τον συγγραφέα οι έχοντες την εξουσία ενδιαφέρονται κυρίως για τη χώρα τους, οπότε οι πολίτες δεν είναι κάτι περισσότερο από «όργανα» για την εκπλήρωση των σχεδίων τους σχετικά με την ανάπτυξη του κράτους. Η πρόταξη, ωστόσο, του κρατικού συμφέροντος και η αντίληψη πως οι πολίτες είναι εκεί για να υπηρετήσουν το συμφέρον της χώρας τους και μόνο, παρεμποδίζει τη διαμόρφωση μιας εκπαίδευσης πανανθρώπινου χαρακτήρα που θα επιδιώκει το παγκόσμιο καλό. Αν δεν ξεπεραστεί η ιδέα πως προέχει το συμφέρον κάθε επιμέρους κράτους έναντι του παγκόσμιου οφέλους, η εκπαίδευση θα παραμείνει προσανατολισμένη στις εκάστοτε ανάγκες και επιδιώξεις της κάθε χώρας, παραγνωρίζοντας τις ζητούμενες πανανθρώπινες αρετές και αξίες.  
 
ΘΕΜΑ Γ
Η ηρωίδα του ποιήματος αφού πρώτα πασχίζει να διατηρήσει τον έρωτα ενός άντρα που την αγάπησε, αναζητά, μόλις συνειδητοποιεί το μάταιο της προσπάθειάς της, τον έρωτα σε κάποιον άλλο,. Ό,τι την ενδιαφέρει, άλλωστε, δεν είναι κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο, όσο η διαιώνιση των συναισθηματικών δεσμών που δημιουργεί ο έρωτας. Με τη χρήση επανάληψης («τόσο ή έτσι»), παρομοίωσης («σαν μέλι από το στόμα του») και μεταφοράς («ύφασμα πλεγμένο») το ποιητικό υποκείμενο παρουσιάζει το ευδαιμονικό πλαίσιο της αγάπης που βίωσε η ηρωίδα και τον αντίκτυπο που είχαν σ’ εκείνη οι «λέξεις αγάπης» του άντρα που «κάποτε» την αγάπησε. Η επίγνωση πως μια τέτοια κατάσταση ευτυχίας είναι εφικτή ωθεί την ηρωίδα στην απεγνωσμένη αναζήτηση ενός νέου έρωτα στο πρόσωπο ενός άλλου άντρα, προτού καν τελειώσει ο δεσμός της με τον προηγούμενο («η γυναίκα μοιχός»). Σκοπός της να ανασυνθέσει το ίδιο ερωτικό μοτίβο και τον ίδιο ερωτικό δέσιμο, «πλέκοντας» η ίδια τα ζητούμενα δεσμά, τις «θηλιές», όπως τις αποδίδει μεταφορικά το ποιητικό υποκείμενο, που θα της προσφέρουν εκ νέου χαρά («τις λέξεις θηλιές που θέλει να ακούσει») και θα την κρατήσουν διαρκέστερα συνδεδεμένη με το ερωτικό πάθος («τις θηλιές του για πάντα»).
Παρά το γεγονός πως το ερωτικό συναίσθημα προσφέρει ισχυρά συναισθήματα ευδαιμονίας δεν μπορεί από τη φύση του να διατηρήσει για καιρό την αρχική του ένταση. Θεωρώ, επομένως, πως η ηρωίδα παγιδεύεται σε μια εκούσια πλάνη («θηλιά»), αναζητώντας επανειλημμένα την αναβίωση του έρωτα.
 
ΘΕΜΑ Δ
Αξιότιμε κύριε Πρόεδρε, αγαπητοί συνάδελφοι έφηβοι Βουλευτές
 
     Πολλά είναι τα γεγονότα των τελευταίων χρόνων που φανερώνουν πως τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε πλέον δεν περιορίζονται στα όρια ενός ή μερικών κρατών, αλλά ταλανίζουν το σύνολο της ανθρωπότητας. Η πανδημία του κορωνοϊού, οι επιπτώσεις της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης, η οικονομική κρίση συνιστούν μερικά προφανή παραδείγματα της κατάστασης αυτής. Διαφαίνεται, άρα, η ανάγκη να αποκτήσει η εκπαίδευση του τόπου μας έναν πιο ανοιχτό, πιο «κοσμοπολίτικο» χαρακτήρα, ώστε να συμβαδίζει με την παγκόσμια φύση των προκλήσεων που αντιμετωπίζουμε.
     Όπως τα κρίσιμα ζητήματα δεν γνωρίζουν σύνορα, έτσι και οι επιδιώξεις της εκπαίδευσης δεν μπορούν να αποσκοπούν σε εγχώριες ή τοπικές στοχεύσεις, αν θέλουμε να συνεισφέρει η χώρα μας ουσιωδώς στους κοινούς πανανθρώπινους στόχους. Οφείλουμε, επομένως, να περάσουμε εγκαίρως στους νέους το μήνυμα πως είναι πολίτες του κόσμου και πως οτιδήποτε ταλανίζει τις υπόλοιπες χώρες αποτελεί και δικό τους πρόβλημα, τις συνέπειες του οποίου ενδέχεται να βιώσουν σύντομα, αλλά και στη λύση του οποίου μπορούν να συμβάλλουν κι εκείνοι. Τη διάδοση του μηνύματος αυτού, όπως αντιλαμβάνεστε, είναι σε θέση να υπηρετήσει αποτελεσματικά η εκπαίδευση, αν αποκτήσει διεθνιστικό περιεχόμενο και δώσει έμφαση στις κοινές επιδιώξεις όλων των κρατών.
     Προκειμένου, βέβαια, να κατορθώσει μια εκπαίδευση ανάλογου περιεχομένου να αποδώσει ουσιαστικά οφέλη σε σχέση με το παγκόσμιο κοινό καλό, χρειάζεται να εδραιώσει στη σκέψη των νέων αφενός την αποδοχή της διαφορετικότητας και αφετέρου την αξία της ειρηνικής και συνεργατικής συνύπαρξης με τους άλλους λαούς. Η συνειδητοποίηση πως τα κρίσιμα προβλήματα έχουν παγκόσμια διάσταση δεν θα αρκέσει, αν οι νέοι δεν έχουν αποδεχτεί την πλήρη ισοτιμία μεταξύ των επιμέρους εθνοτήτων, τον οφειλόμενο σεβασμό απέναντι σε κάθε λαό και πολιτισμό, όπως και τα πολλαπλά οφέλη που προκύπτουν όταν οι επιμέρους εθνότητες συνεργάζονται μεταξύ τους σ’ ένα πλαίσιο διαρκούς και σταθερής ειρήνης.
     Συνάμα, αξίζει να διατηρούμε κατά νου πως πέρα από την επιτυχή αντιμετώπιση των προβλημάτων, κοινές θα είναι και οι ευκαιρίες ανάπτυξης και ευημερίας που θα προκύψουν μέσα από τη συνεργατική πορεία των κρατών. Η εκπαίδευση, υπ’ αυτή την έννοια, μπορεί να μεταλαμπαδεύσει στους νέους την αντίληψη της από κοινού και μη ανταγωνιστικής κάρπωσης των σχετικών ωφελειών. Επιδίωξη που θα επιτευχθεί πληρέστερα αν οι νέοι κατανοήσουν τη δυνατότητα των ανθρώπων να οδηγηθούν σε μια σαφώς καλύτερη ποιότητα ύπαρξης, χωρίς συναισθήματα πλεονεξίας και χωρίς να υπαγορεύεται η δράση τους από τα θέλγητρα του καταναλωτισμού.
     Μια εκπαίδευση κοσμοπολίτικου προσανατολισμού, άρα, είναι σε θέση να συνενώσει τις δυνάμεις όλων των κρατών αφενός για την ανάληψη αποφασιστικής δράσης απέναντι στα κοινά μας προβλήματα και αφετέρου για την εξύψωση των ανθρώπων σε μια ηθικά καλύτερη ύπαρξη. Επιδιώξεις που, αν ευοδωθούν, θα αλλάξουν δραστικά τον τρόπο και την ποιότητα ζωής των ανθρώπων σε όλο τον κόσμο.
 
Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας.