Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Το αύριο δεν είναι πια αδιαπέραστο πέπλο

Studio Grafiikka
 
Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Το αύριο δεν είναι πια αδιαπέραστο πέπλο
 
Θέματα Πανελλαδικών Εξετάσεων 2021
 
ΚΕΙΜΕΝΟ 1
Το αύριο δεν είναι πια αδιαπέραστο πέπλο
 
     Πριν από την κατάρρευση της ιδέας της προόδου, το αύριο ήταν πάντα φωτεινό, ανακουφιστικά καλύτερο από το παρόν, μια εποχή πρωτόγνωρων επιτευγμάτων και θαυμάτων. Η κατάρρευση των μεγάλων αφηγήσεων για το μέλλον, οι ολοκληρωτισμοί του 20ού αιώνα και η ανάδυση σοβαρών παγκόσμιων απειλών ύψωσαν μαύρο τείχος στο αύριο, δίνοντας θέση μόνο στα ατομικά οράματα, συρρίκνωσαν όλες τις προσδοκίες στο τώρα. Όμως, η τελευταία κρίση κατάφερε ένα απροσδόκητο πλήγμα στο παρόν και στη λατρεία του, θυμίζοντας ότι το μέλλον νοηματοδοτεί κάθε μας πράξη, η απαλοιφή του σημαίνει και απαλοιφή όλης της παρελθούσας ανθρώπινης εμπειρίας.
     Σε έρευνα του Pew Research Center, περίπου χίλιοι ειδικοί, πρωτοπόροι στην έρευνα και στην καινοτομία, ηγετικές φυσιογνωμίες στην πολιτική και στην οικονομία, ακτιβιστές, σκιαγράφησαν την κανονικότητα του 2025, συμφωνώντας ότι θα είναι περισσότερο τεχνολογική. Το 47% δήλωσε ότι η ζωή θα είναι χειρότερη για τους περισσότερους ανθρώπους. Δίνοντας στο μέλλον το βάρος της σημερινής πραγματικότητας, προέβλεψαν ότι θα έχουν αυξηθεί οι κοινωνικές και φυλετικές ανισότητες, η μαζική επιτήρηση για λόγους ασφαλείας, οι ανελευθερίες, ο αυταρχισμός, αλλά και το ψηφιακό έγκλημα, η ανεξέλεγκτη παραπληροφόρηση, η ψηφιακή προπαγάνδα, η κοινωνική πόλωση, η ρητορική μίσους, οι διενέξεις κρατών. Θα έχει περιοριστεί η δυνατότητα ορθολογικής συζήτησης και χάραξης πολιτικής βάσει τεκμηρίων. Θα έχουν χαθεί θέσεις εργασίας λόγω αυτοματισμού, και μαζί μέρος της ψυχικής υγείας και της κοινωνικής συνοχής.
     Το 39% δήλωσε, αντιθέτως, πως το 2025 η ζωή θα είναι καλύτερη για τους περισσότερους ανθρώπους, πιο εύκολη σε έναν τηλε-κόσμο με νέα όπλα κατά αναδυόμενων απειλών, με έξυπνες πόλεις, έξυπνες υπηρεσίες, ασφαλέστερα συστήματα, που θα αναδιατάξουν τα πρότυπα και τους χώρους εργασίας, θα βελτιώσουν την υγειονομική περίθαλψη, την κοινωνική συμβίωση, την οικογενειακή ζωή, θα εξασφαλίσουν καθαρότερο περιβάλλον και υψηλότερη ποιότητα ζωής. Οι κρίσεις ενισχύουν την ενσυναίσθηση εμπρός στα κοινά δεινά, τη θετική κοινωνική απόκριση, είπαν. Ο φόβος γίνεται ένα ανθρώπινο αντανακλαστικό, ακίνδυνο για την εξάσκηση των πράξεων.
     Πάντως, όπως αφηγείται η Ιστορία, δεν επιβεβαιώθηκαν ούτε οι μεγάλοι φόβοι ούτε οι υψηλές προσδοκίες που έτρεφαν οι άνθρωποι ανά τους αιώνες. Προβλέψεις που αναστάτωναν γενιές δεν επαληθεύτηκαν ποτέ.
     Όμως το παρόν δεν μας αποτρέπει πια να φανταστούμε το μέλλον, το αντίστροφο. Το αύριο, από αδιαπέραστο πέπλο, γίνεται και πάλι πεδίο εκκόλαψης* προσδοκιών. Σωρεύουμε δυνάμεις ενάντια στα μελλοντικά ερείπια. Επιμένουμε στην ανάσα της προσμονής, νιώθουμε ήδη τον αέρα της απαντοχής** να καίει τα χείλη μας. Άλλωστε, τι άλλο μπορούμε να κάνουμε;
 
* εκκόλαψη: (μτφ) η πλήρης διαμόρφωση και εμφάνιση υπό την επίδραση ορισμένου περιβάλλοντος
** απαντοχή: το να περιμένει κανείς να συμβεί κάτι, η ελπίδα, η προσδοκία ευνοϊκής εξέλιξης
Διασκευή από τον ημερήσιο Τύπο (21-03-2021)
 
ΚΕΙΜΕΝΟ 2
     Τι περιμένουν τελικά από τις σπουδές τους, ποιες οι σκέψεις, οι επιθυμίες, τα όνειρα και οι απόψεις τελειοφοίτων; «Όταν με ρωτούν με τι θέλω να ασχοληθώ, δεν έχω ποτέ κάποιο συγκεκριμένο επάγγελμα στο μυαλό μου. Θέλω μια δουλειά δημιουργική, ένα εργασιακό περιβάλλον που θα μου επιτρέπει να εξελίσσομαι ως άνθρωπος, να ταξιδεύω, να διευρύνω τους ορίζοντές μου, να υπερασπίζομαι τα δικαιώματα όλων των πλασμάτων και να βάλω και εγώ το λιθαράκι μου στη δόμηση μιας κοινωνίας ισότητας» λέει η Τάνια από το 1ο Γενικό Λύκειο Χανίων. «Από τη μια πλευρά θα ήθελα να αφήσω τη ζωή μου να με οδηγήσει και από την άλλη, ζώντας σε μια χώρα χωρίς σίγουρη επαγγελματική αποκατάσταση, τίποτα δεν είναι βέβαιο. Θα ήθελα να έχω την ευκαιρία να ασχοληθώ πραγματικά με την έρευνα και να ταξιδέψω στο εξωτερικό, όχι για μόνιμη εγκατάσταση. Θα ήθελα να προσφέρω μέσα από το επάγγελμά μου στην κοινωνία, να ξεπληρώσω όλα αυτά που μου πρόσφερε η Ελλάδα, όσο πληγωμένη και αν είναι, και οι άνθρωποι που με μεγάλωσαν και με δίδαξαν» επισημαίνει η Αντωνία.
     Όσο για τον επαγγελματικό προσανατολισμό, λέει ο Σπύρος «πρέπει να είναι αναπόσπαστο κομμάτι της σχολικής πορείας, και μάλιστα θα πρέπει να εντάσσεται στο σχολικό πρόγραμμα από το Γυμνάσιο. Όσον αφορά την κοινωνία, το πρόβλημα που παρουσιάζεται λόγω του ελλιπούς επαγγελματικού προσανατολισμού είναι η προτίμηση δημοφιλών επαγγελμάτων και η αδιαφορία προς τα υπόλοιπα. Οι περισσότεροι μαθητές ακολουθούν την πεπατημένη, με αποτέλεσμα τον κορεσμό ορισμένων επαγγελμάτων και την αύξηση της ανεργίας». Ενώ η Αλεξάνδρα συνεχίζει λέγοντας ότι «ως τελειόφοιτοι, βλέποντας την αδυναμία ένταξης στην ελληνική αγορά εργασίας, νιώθουμε εγκλωβισμένοι σε μια χώρα επαγγελματικά υπανάπτυκτη, καθώς τα ποσοστά ανεργίας αυξάνονται και η ανάγκη για επιβίωση υπερβαίνει την ικανοποίηση προσδοκιών και ονείρων. Η αγορά εργασίας σε μεγάλο ποσοστό δεν προσφέρει επαγγελματική ανέλιξη, καταπιέζει τις ανεξάρτητες επιχειρήσεις και τους ελεύθερους επαγγελματίες. Λόγω της δυσμενούς οικονομικής κατάστασης της χώρας, πολλοί νέοι καταλήγουν να συμβιβάζονται με μη επιθυμητές θέσεις εργασίας ή να καταφεύγουν σε άλλες χώρες με περισσότερες επαγγελματικές ευκαιρίες».
 
Διασκευή από τον ημερήσιο Τύπο (24-05-2021)
 
ΚΕΙΜΕΝΟ 3
Στον Σείριο*
 
Στον Σείριο υπάρχουνε παιδιά
ποτέ δε βάλαν έγνοια στην καρδιά
δεν είδανε πολέμους και θανάτους
και πάνω απ’ τη γαλάζια τους ποδιά
φοράν τις Κυριακές τα γιορτινά τους.
 
Τις νύχτες που κοιτάν τον ουρανό
έν’ άστρο σα φτερό θαλασσινό
παράξενα παιδεύει το μυαλό τους
τους φαίνεται καράβι μακρινό
και πάνε και ρωτάν τον δάσκαλό τους.
 
Αυτή, τους λέει, παιδιά μου είναι η γη,
του σύμπαντος αρρώστια και πληγή:
εκεί τραγούδια λένε, γράφουν στίχους,
κι ακούραστοι του ονείρου κυνηγοί
κεντάνε με συνθήματα τους τοίχους.
 
Στον Σείριο δακρύσαν τα παιδιά
και βάλαν από εκείνη τη βραδιά
μιαν έγνοια στη μικρούλα τους καρδιά.
 
* Σείριος: το όνομα ενός φωτεινού αστεριού
 
Νίκος Γκάτσος, Κείμενα της νεώτερης λογοτεχνίας (και απόψεις για την ποίηση), Γ. Σπανός κ.ά, 1987
 
Θέμα Α
Α1. Να αποδώσετε περιληπτικά το περιεχόμενο της δεύτερης παραγράφου του Κειμένου 2 «Όσο για τον επαγγελματικό προσανατολισμό… με περισσότερες επαγγελματικές ευκαιρίες» (60-70 λέξεις).
Μονάδες 15
 
Στο απόσπασμα καταγράφονται απόψεις τελειόφοιτων μαθητών σχετικά με τον επαγγελματικό προσανατολισμό και τις προοπτικές εργασιακής αποκατάστασης. Ως προς το πρώτο ζήτημα τονίζεται η ανάγκη έγκαιρης ένταξης του επαγγελματικού προσανατολισμού στο σχολικό πρόγραμμα, ώστε να αποφεύγεται ο κορεσμός συγκεκριμένων επαγγελμάτων και η αύξηση της ανεργίας. Ως προς το δεύτερο επισημαίνεται η έλλειψη επαγγελματικών προοπτικών στη χώρα και οι δυσμενείς συνθήκες για τις επιχειρήσεις και τους ελεύθερους επαγγελματίες, που οδηγούν τελικά τους νέους είτε στη φυγή είτε στο συμβιβασμό με ανεπιθύμητα επαγγέλματα.
 
Θέμα Β
Β1. Να επαληθεύσετε ή να διαψεύσετε, με βάση το Κείμενο 1, τις παρακάτω περιόδους λόγου, γράφοντας στο τετράδιό σας, δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε κάθε περίοδο, τη λέξη Σωστό ή Λάθος:
α. Προτού αμφισβητηθεί η έννοια της προόδου, οι άνθρωποι έβλεπαν με αισιοδοξία το μέλλον.
β. Κατά την τελευταία κρίση, κλονίστηκε η πίστη στο παρόν.
γ. Σύμφωνα με την έρευνα, το 47% δήλωσε ότι στο μέλλον θα μειωθεί η ανεξέλεγκτη παραπληροφόρηση.
δ. Δεν επαληθεύτηκαν ποτέ ιστορικά τα πολύ απαισιόδοξα ή τα πολύ αισιόδοξα σενάρια για την πορεία του ανθρώπου.
ε. Το παρόν δεν μας επιτρέπει πλέον να οραματιστούμε το μέλλον.
Μονάδες 10
 
α. Σωστό
β. Σωστό
γ. Λάθος
δ. Σωστό
ε. Λάθος
 
Β2. α. Να γράψετε δύο τίτλους που να αποδίδουν το περιεχόμενο του Κειμένου 2, έναν με κυριολεκτική κι έναν με μεταφορική χρήση της γλώσσας (μονάδες 8).
 
Κυριολεκτικός: Οι επιδιώξεις και οι προβληματισμοί των νέων
Μεταφορικός: Η Ελλάδα συνεχίζει να τρώει τα παιδιά της!
 
β. Τι επιδιώκεται με τη χρήση στατιστικών στοιχείων στο Κείμενο 1 (μονάδες 3) και τι με την εκτεταμένη χρήση μαρτυριών στο Κείμενο 2 (μονάδες 4);
Μονάδες 15
 
Στο Κείμενο 1 με την αξιοποίηση στατιστικών στοιχείων μιας επίσημης έρευνας καταγράφεται με έμφαση πως η πλειοψηφία των ειδικών αντικρίζουν με απαισιοδοξία το άμεσο μέλλον. Καθώς, μάλιστα, πρόκειται για τις απόψεις ερευνητών, πολιτικών και άλλων ειδικών, η πρόβλεψη αυτή καθίσταται περισσότερο αξιόπιστη και πειστική. Κατ’ αυτό τον τρόπο λαμβάνει στήριξη η εισαγωγική τοποθέτηση του κειμένου σχετικά με τη συρρίκνωση των προσδοκιών που τείνει να επικρατήσει στον σύγχρονο κόσμο.
Στο Κείμενο 2 η αξιοποίηση μαρτυριών διασφαλίζει τη γνήσια καταγραφή όσων προβληματίζουν τους μαθητές στη χώρα μας. Χάρη, δηλαδή, στην αυτούσια παράθεση των όσων αναφέρουν οι μαθητές το κείμενο αποκτά το χαρακτήρα μιας ειλικρινούς και άμεσης αποτύπωσης των ανησυχιών, όπως και των προσδοκιών τους, χωρίς την παρέμβαση του γράφοντος που θα δημιουργούσε πιθανώς την εντύπωση μιας ακούσιας ή σκόπιμης παραποίησης των σκέψεών τους. Το κείμενο, έτσι, γίνεται αμιγώς βιωματικό, οικείο και παραστατικό, εφόσον ακούγεται με καθαρότητα ο λόγος των νέων ανθρώπων.  
 
Β3. Πρόθεση της συντάκτριας του Κειμένου 1, στην τελευταία παράγραφο «Όμως το παρόν… μπορούμε να κάνουμε;», είναι να ευαισθητοποιήσει τους/τις αναγνώστες/αναγνώστριες. Να αναφέρετε τρεις (3) διαφορετικές γλωσσικές επιλογές με τις οποίες επιτυγχάνει τον στόχο της, παραθέτοντας τα αντίστοιχα χωρία (μονάδες 6), και να εξηγήσετε τη λειτουργία της καθεμιάς από αυτές στο κείμενο (μονάδες 9).
Μονάδες 15
 
Η προσπάθεια ευαισθητοποίησης των αναγνωστών υπηρετείται με την αξιοποίηση μεταφορικού λόγου, τη χρήση α΄ ρηματικού προσώπου, καθώς κι ενός ρητορικού ερωτήματος. Ειδικότερα, διαπιστώνουμε πως προκειμένου η γράφουσα να αποδώσει με πιο δραστικό και νοηματικά διευρυμένο τρόπο την υπάρχουσα πλέον δυνατότητα των ανθρώπων όχι μόνο να αντικρίσουν το μέλλον, αλλά και να εμπιστευτούν τις προσδοκίες τους για την επόμενη μέρα σε αυτό, αξιοποιεί μεταφορικό λόγο: «Το αύριο, από αδιαπέραστο πέπλο, γίνει και πάλι πεδίο εκκόλαψης προσδοκιών». Αντιστοίχως, προκειμένου να καταστήσει σαφές πως η ανάγκη εγρήγορσης για τη διασφάλιση του μέλλοντος αφορά όχι μόνο τους αποδέκτες, αλλά και την ίδια τη γράφουσα, γίνεται χρήση α΄ ρηματικού προσώπου («Σωρεύουμε δυνάμεις ενάντια στα μελλοντικά ερείπια.», «Επιμένουμε στην ανάσα της προσμονής…»). Με αυτό τον τρόπο, λοιπόν, γίνεται αντιληπτή η καθολικότητα και συλλογικότητα της ευθύνης για τη διάσωση του μέλλοντος και την αποφυγή μιας μεμψίμοιρης παραίτησης που μόνο ζημιά θα προκαλέσει. Τέλος, με τη χρήση του ρητορικού ερωτήματος («Άλλωστε, τι άλλο μπορούμε να κάνουμε;»), η γράφουσα δηλώνει εμφατικά πως η διατήρηση της ελπίδας για το αύριο αποτελεί μονόδρομο. Η όποια άλλη εναλλακτική, όπως η απώλεια της ελπίδας, όχι μόνο δεν αποτελεί αποδεκτή επιλογή, αλλά θα επιδεινώσει ακόμη περισσότερο την κατάσταση. Η απαντοχή και η προσδοκία παρουσιάζονται, έτσι, ως οι μόνες βιώσιμες επιλογές, με τρόπο που εμπλέκει ενεργά τους αναγνώστες στον σχετικό προβληματισμό, χάρη ακριβώς στην αξιοποίηση του ρητορικού ερωτήματος.
 
Θέμα Γ
Γ1. Γιατί, κατά τη γνώμη σας,
«Στον Σείριο δακρύσαν τα παιδιά
και βάλαν από εκείνη τη βραδιά
μιαν έγνοια στη μικρούλα τους καρδιά.»;
Να απαντήσετε, αξιοποιώντας τρεις (3) διαφορετικούς κειμενικούς δείκτες του ποιήματος. Θα ήσαστε ικανοποιημένοι/ες ή δυσαρεστημένοι/ες, αν ζούσατε, όπως τα παιδιά στον Σείριο και γιατί;
(150-200 λέξεις)
Μονάδες 15
 
Τα παιδιά στον Σείριο δάκρυσαν μόλις συνειδητοποίησαν το πόσο διαφορετική είναι η δική τους ζωή σε σχέση με εκείνη των παιδιών στη γη. Η αντίθετη μεταξύ των δύο κόσμων δηλώνεται εναργώς, καθώς από τη μία υπάρχουν τα παιδιά που «δεν είδανε πολέμους και θανάτους» και ζουν με ασφάλεια και σταθερότητα («φοράν τις Κυριακές τα γιορτινά τους»), κι από την άλλη υπάρχουν παιδιά που ζουν σ’ έναν κόσμο φρικτό, όπως εμφατικά δηλώνεται με τη χρήση μεταφοράς: «του σύμπαντος αρρώστια και πληγή». Η ζωή στη γη, ωστόσο, παρά τις δυσκολίες της ή καλύτερα ακριβώς λόγω αυτών, είναι πιο ενδιαφέρουσα, εφόσον χαρακτηρίζεται από αγωνιστική διάθεση και από την ανάγκη αξιοποίησης της δημιουργικότητας των νέων, όπως αυτό διαφαίνεται από το ασύνδετο σχήμα («εκεί τραγούδια λένε, γράφουν στίχους»), το υπερβατό σχήμα («ακούραστοι του ονείρου κυνηγοί»), καθώς και τον μεταφορικό λόγο («κεντάνε με συνθήματα τους τοίχους»). Τα παιδιά στον Σείριο, λοιπόν, βιώνουν ανάμικτα συναισθήματα, καθώς από τη μία ανησυχούν για τους νέους της γης κι από την άλλη κατανοούν πόσο άδεια είναι η δική τους ζωή από τον ενθουσιασμό, την αποφασιστικότητα, το θάρρος και τη δυναμικότητα που διακρίνουν τα παιδιά της γης.
Προσωπικά θα θεωρούσα τη ζωή στον Σείριο κενή ουσιαστικών ερεθισμάτων, εφόσον οι δημιουργικές δυνάμεις των ανθρώπων, όπως και το πλήρες εύρος των ικανοτήτων τους, προβάλλουν υπό συνθήκες αντιξοότητας, όταν ο αγώνας για τη ζωή συνιστά αναγκαιότητα.
 
Θέμα Δ
Δ1. Σε μια νεανική ιστοσελίδα δημοσιεύονται τα Κείμενα 1 και 2 και καλείσαι, αφού τα μελετήσεις, να απαντήσεις με ένα άρθρο (350-400 λέξεις), στην ίδια ιστοσελίδα, στα παρακάτω ερωτήματα:
α) Με ποια εφόδια πιστεύεις ότι θα μπορέσεις να αντιμετωπίσεις τον κόσμο στην περίπτωση που επιβεβαιωθούν οι ανησυχίες που περιγράφονται στην παράγραφο 2 του Κειμένου 1;
β) Με ποιες συγκεκριμένες δράσεις, κατά τη γνώμη σου, θα μπορούσατε εσείς οι νέοι να βελτιώσετε τον κόσμο;
Μονάδες 30
 
Αντιμετωπίζοντας σήμερα τις προκλήσεις του αύριο
 
     Σε πρόσφατο άρθρο της παρούσας ιστοσελίδας παρουσιάστηκαν οι ανησυχίες πλήθους ερευνητών και επιστημόνων σχετικά με το πώς θα διαμορφωθεί η κοινωνική πραγματικότητα τα αμέσως επόμενα χρόνια. Ενίσχυση κοινωνικών και φυλετικών ανισοτήτων, αυξημένη ανεργία, ανεξέλεγκτη παραπληροφόρηση, καθώς και μεγαλύτερη κοινωνική πόλωση αποτελούν μέρος μόνο των δυσμενών τους προβλέψεων. Μια ομολογουμένως άκρως ανησυχητική προοπτική που οφείλει να μας θέσει σε εγρήγορση προκειμένου να διασφαλίσουμε την ύπαρξη ικανών αντιστάσεων απέναντι στους κινδύνους αυτούς.
     Ένα πρώτο βασικό εφόδιο για την αντιμετώπιση των δυσκολιών αυτών είναι η απόκτηση σύγχρονων ψηφιακών δεξιοτήτων, ώστε οι νέοι να είναι σε θέση να κινούνται με άνεση στον τεχνολογικό αυτό κόσμο. Αρκετές, άλλωστε, από τις δυσοίωνες εκτιμήσεις των ειδικών αφορούν την ψηφιακή πτυχή της καθημερινότητας και σχετίζονται με το ψηφιακό έγκλημα και την ψηφιακή προπαγάνδα. Χρειάζεται, επομένως, να διαθέτουν οι νέοι υψηλού βαθμού εξοικείωση με τις νέες τεχνολογίες και τις ψηφιακές λειτουργίες, προκειμένου να είναι σε θέση να αντιδρούν εγκαίρως απέναντι σε ανάλογα ζητήματα.
     Αναγκαίο, βέβαια, συμπλήρωμα των ψηφιακών δεξιοτήτων αποτελεί η αυξημένη κριτική ικανότητα, ώστε οι νέοι να έχουν τις απαραίτητες αντιστάσεις απέναντι στην παραπληροφόρηση και τις απόπειρες προπαγάνδας. Από μόνη της, άλλωστε, η γνώση της τεχνολογίας δεν επαρκεί προκειμένου να διασφαλίσει πως οι νέοι δεν θα καταστούν έρμαια χειραγώγησης. Χρειάζεται η ικανότητα αναλυτικής σκέψης, κατανόησης των κοινωνικών συνθηκών και αναγνώρισης των προθέσεων τόσο των πολιτικών παρατάξεων όσο και άλλων φορέων. Κοντά στην κριτική σκέψη, πάντως, είναι αναγκαίες κι άλλες αρετές, όπως η διαλλακτικότητα, η ενσυναίσθηση και ο διαπολιτισμικός σεβασμός, προκειμένου οι νέοι να μην παρασύρονται από τεχνάσματα κοινωνικής πόλωσης και διχασμού, μήτε να δείχνουν ανοχή απέναντι σε φαινόμενα φυλετικού ή άλλου ρατσισμού.   
    Αξίζει, παραλλήλως, να επισημανθεί πως εφόσον μας είναι ήδη γνωστές οι αρνητικές καταστάσεις που απειλούν το μελλοντική κοινωνική πραγματικότητα, θα ήταν θεμιτό να υπάρξει άμεση δραστηριοποίηση από τη μεριά των νέων. Φαινόμενα, όπως αυτά της κοινωνικής πόλωσης, της ρητορικής μίσους και των διενέξεων μεταξύ κρατών, οφείλουν να αντιμετωπιστούν γρήγορα και δραστικά, κι οι νέοι μπορούν να διαδραματίσουν καίριο ρόλο σε αυτή την προσπάθεια. Πολιτικοί, παρατάξεις και επιφανή πρόσωπα που υιοθετούν πολωτικό λόγο ή καταφεύγουν στη ρητορική μίσους, θα πρέπει να απαξιώνονται πλήρως από τη νέα γενιά. Αρκεί και μόνο η απόσυρση της όποιας διαδικτυακής στήριξης για να λάβουν τα πρόσωπα αυτά το μήνυμα πως οι νέοι δεν θέλουν να ζουν σε μια διχασμένη ή φιλοπόλεμη κοινωνία.
     Οι νέοι, λοιπόν, μπορούν και πρέπει να πρωτοστατήσουν στον αγώνα κατά της διαμόρφωσης μιας χειραγωγούμενης κοινωνίας, στην οποία θα υπάρχουν διακρίσεις, πόλωση και ανισότητες. Με την απόκτηση ουσιαστικών γνώσεων και παιδείας, καθώς και μέσα από το δικό τους παράδειγμα, όπως αυτό θα προβάλλεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, είναι σε θέση να δηλώσουν με δυναμισμό την πορεία που θέλουν να ακολουθήσει η κοινωνία μας.